T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANA BİLİM DALI
TÜRK VE İSLAM SANATLARI TARİHİ BİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
KAHRAMANMARAŞ CAMİLERİNDE SÜSLEME
Zeynep GÖNÜLTAŞ
DANIŞMAN
Dr. Öğr. Ü. Yaşar ERDEMİR
i T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bilimsel Etik Sayfası
Ö ğr en cin in
Adı Soyadı: Zeynep GÖNÜLTAŞ Numarası: 154204011005 Ana Bilim / Bilim
Dalı: Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin Adı: KAHRAMANMARAŞ CAMİLERİNDE SÜSLEME
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Öğrencinin imzası (İmza)
ii T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu
Ö ğr en cin in
Adı Soyadı: Zeynep GÖNÜLTAŞ Numarası: 154204011005 Ana Bilim / Bilim
Dalı: Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı: Dr. Öğr. Üyesi: Yaşar ERDEMİR
Tezin Adı: KAHRAMANMARAŞ CAMİLERİNDE SÜSLEME
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Kahramanmaraş Camilerinde Süsleme başlıklı bu çalışma ……../……../…….. tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
iii ÖNSÖZ
Geçmişten günümüze her medeniyet kendisine özgü bir mimari üslup ve anlayış ortaya koymuştur. Türk-İslam medeniyetini ve mimari anlayışını sadece bugünkü sınırlarla değerlendirmek yanlış olacaktır. Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar gelinen evrelerde çeşitli kültür ve uygarlıklarla etkileşim yaşanmış bunun yanında coğrafi bölgenin de etkileri mimari yapıları ve tezyinatını etkilemiştir. Bu geniş coğrafyalara hüküm süren Türkler, gerek dini mimari yapılarında gerekse sivil mimari örneklerinde çeşitlilikler göstermektedir. Farklılıklar daha çok olumlu anlamda gelişmiştir.
Çalışmamızın konusu olan ‘’Kahramanmaraş Camilerinde Süsleme’’ başlığı altında incelenen eserlerin tezyinatı büyük önem arz etmektedir.
Tez konumun belirlenmesinde ve oluşum aşamasında yardımlarından dolayı danışman hocam sayın Dr. Öğr. Üyesi Yaşar ERDEMİR’e ve jüri izleme üyesi kıymetli hocalarım Prof. Dr. Osman KUNDURACI’ya ve Dr. Öğr. Üyesi Zekeriya ŞİMŞİR’e teşekkürler. Bölge araştırmaları ve kaynak aşamasında destek aldığım sayın Prof. Dr. Mehmet Özkarcı ve Eshabil Yıldız’a ayrıca şükranlarımı sunuyorum. Burada ismini anmaktan gurur duyduğum, benden yardımını esirgemeyen ve varlığını daima hissettiren, manevi olarak yanımda olan sayın Prof. Dr. Ali BORAN’a teşekkürü bir borç bilirim. Çizim ve metin konusunda zaman zaman desteğine başvurduğum kıymetli arkadaşım İlker Gümüş’e teşekkür ediyorum. Çalışmam boyunca yanımda olan değerli aileme sonsuz teşekkürler.
Zeynep GÖNÜLTAŞ Konya-2018
iv T.C
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö ğr en cin in
Adı Soyadı Zeynep GÖNÜLTAŞ Numarası 154204011005
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi: Yaşar ERDEMİR
Tezin Adı KAHRAMANMARAŞ CAMİLERİNDE SÜSLEME
ÖZET
Kahramanmaraş Camilerinde süsleme adlı bu çalışmada Kahramanmaraş merkezinde yer alan on bir adet caminin mimar özelliklerine kısaca değinilerek, malzeme, teknik ve tezyinat detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Konumuz kapsamındaki yapıların bir kısmı zaman zaman bilinçsizce onarımlara maruz bırakılarak, hem orijinalliklerini yitirmişler hem de yapılan bu onarımlar sebebiyle eserler üzerinde değişim yaşanmasına neden olmuştur.
Dulkadiroğulları devri ile başlayan dini mimari örnekleri, Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde devam etmiştir. En erken tarihli eser, Dulkadiroğlu Beyliği döneminde yapılan Ulu Camii (1501-1502) ve tezyinat açısından süsleme unsurlarının en yoğun kullanıldığı yapıdır. Bunların yanı sıra bu camiler, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde de inşa edildiği görülmektedir. Camilerde, taş, ahşap, alçı, çini malzeme kullanılmıştır. En çok tercih edilen malzeme taş olmakla birlikte genellikle şerefe altında kendini göstermektedir. Bunların yanı sıra, süslemenin öne çıktığı yapılar, Ulu Camii, Bayazıtlı Camii ve Arasa Camii’dir.
Bu çalışma ile İl merkezindeki dini mimari örneklerinden olan camilerin tezyinatı ele alınmıştır. Orta Asya’dan Anadolu’ya gelinen süreçte, mimari geleneği bu bölgede devam ettiren Dulkadiroğlu Beyliği ile yapılar kendine özgü bir nitelik kazanmıştır. Böylece bu camilerin bezeme unsurları detaylı bir şekilde tanıtılmaya çalışılmıştır.
X X
v T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö ğr en cin in
Adı Soyadı Zeynep GÖNÜLTAŞ Numarası 154204011005
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi: Yaşar ERDEMİR
Tezin İngilizce Adı ORNOMENTATİON IN KAHRAMANMAMARAŞ MOSQUES
SUMMARY
In this study titled Ornament in Kahramanmaraş Mosque, architectural features of eleven mosques located in Kahramanmaraş center were briefly mentioned and the material, technique and ornamentation were handled in a detailed way. Some of the constructions covered by the subject to repairs from time to time unconsciously, causing them to lose their originality as well as to change the works due to these repairs.
The examples of religious architecture that began with the age of Dulkadiroğulları continued during the Ottoman and Republican period. The earliest works, the Ulu Mosque (1501-1502), which was built during the period of Dulkadiroğlu, is the most dense structure of decoration elements in terms of ornamentation. In addition, these mosques are also seen to be built during the Ottoman and Republican periods. In mosques, stone, wood, gypsum, tile materials is used. Besides the most preferred material is stone, it usually shows itself under the cheers of mosques. In addition, the buildings where the decorations stand out are the Grand Mosque, the Bayazıt Mosque and the Arasa Mosque.
In this study, the mosques of the religious architectural examples in the provincial center were researched. In the process from Central Asia to Anatolia, the structure of the architectural tradition of Dulkadiroğlu, which continued in this region, has gained a unique qualification. Therefore, the decoration elements of these mosques were tried to be introduced in a detailed way.
vi İÇİNDEKİLER TABLOSU
Bilimsel Etik Sayfası ... i
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu ... ii
ÖZET ...iv
SUMMARY ... v
ÇİZİMLER LİSTESİ ... viii
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ... x
1.GİRİŞ ... 1
1.1. Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları ... 1
1.2. Metot ve Düzen ... 2
1.3. Konuyla İlgili Kaynak ve Araştırmalar ... 3
1.4 Kahramanmaraş İlinin Coğrafyası ve Tarihi ... 4
2. KATALOG ... 6
2.1. Kahramanmaraş Ulu Camii... 6
2.2. Boğazkesen Cami ... 12
2.3. Hatuniye ( Şems Hatun) Camii ... 16
2.4. İklime Hatun Camii ... 20
2.5. Bayazıtlı Camii ... 22
2.6. Saraçhane Camii... 26
2.7. İsa Divanlı Camii ... 28
2.8. Divanlı (Ahmet Paşa) Camii ... 31
2.9. Arasa (Timur Paşa-Cığcığı) Cami ... 34
2.10. Sarayaltı ( Hacı Mustafa Efendi) Camii... 38
2.11. Acemli Camii ... 40 3. DEĞERLENDİRME ... 44 3.1. Malzeme ve Teknik ... 45 3.1.1. Taş ... 46 3.1.2. Ahşap ... 47 3.1.3. Alçı ... 48 3.1.4. Çini / Seramik... 48
3.2. Süslemenin Kullanıldığı Yerler ... 49
3.3. Süsleme Türleri ... 51
vii 3.3.2. Bitkisel Süsleme ... 56 3.3.3. Yazı ... 58 3.3.4. Nesnel Süsleme ... 59 4. SONUÇ ... 62 KAYNAKÇA... 65 ÇİZİMLER ... 69 FOTOĞRAFLAR ... 93
viii ÇİZİMLER LİSTESİ
Çizim-1: Kahramanmaraş Ulu Camii planı (VGM’den)
Çizim-2: Kahramanmaraş Ulu Camii’nin batı kesiti (M. ÖZKARCI’dan) Çizim-3: Kahramanmaraş Ulu Camii’nin kuzey-güney kesiti (M.
ÖZKARCI’dan)
Çizim-4: Kahramanmaraş Ulu Camii minaresi ve süsleme detayı. Çizim-5: Ulu Camiinin harim kapısındaki geometrik şebeke
Çizim-6: Ulu Cami mihrabın hemen üst bölümdeki kalem işi süsleme Çizim-7: Ulu Camiinin kadınlar mahfilindeki ayet kitabesi
Çizim-8: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii Planı (M. ÖZKARCI’dan) Çizim-9: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii kesit şeması
Çizim-10: Kahramanmaraş Hatuniye Camii planı (M. ÖZKARCI’dan)
Çizim-11: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin kesit şeması (M. ÖZKARCI’dan) Çizim-12: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin şerefe altı süslemesi
Çizim-13: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin minare kaidesindeki çok kollu süsleme detayı
Çizim-14: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin Türbeye giriş açıklığının üst kısmındaki süsleme
Çizim-15: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin son cemaat yerindeki pencere açıklığını üstten sınırlandıran bezeme detayı.
Çizim-16: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin son cemaat yerindeki pencere açıklığını sınırlandıran bezeme detayı.
Çizim-17: Kahramanmaraş İklime Hatun Camii planı (M. ÖZKARCI’dan) Çizim-18: Kahramanmaraş Beyazıtlı Camii planı (M. ÖZKARCI’dan) Çizim-19: Kahramanmaraş Beyazıtlı Camii’nin şerefe altı bezeme detayı
ix
Çizim-20: Kahramanmaraş Beyazıtlı Camii’nin minare kaidesindeki süslemelerden ayrıntı
Çizim-21: Kahramanmaraş Beyazıtlı Camii’nin mihrabındaki süsleme detayları Çizim-22: Kahramanmaraş Saraçhane Camii planı (M. ÖZKARCI’dan)
Çizim-23: Kahramanmaraş Saraçhane Camii harime giriş açıklığı Çizim-24: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii planı (M. ÖZKARCI’dan)
Çizim-25: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii’nin şerefe altı süslemeden detaylar Çizim-26: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii mihrabı ve bezemelerinden detaylar Çizim-27: Kahramanmaraş Divanlı Camii Planı (M. ÖZKARCI’dan)
Çizim-28: Kahramanmaraş Divanlı Camii’nin kesit şeması.
Çizim-29: Kahramanmaraş Divanlı Camii’nin minaresindeki şerefe altı süslemelerden detay.
Çizim-30: Kahramanmaraş Divanlı Camii’nin harime giriş açıklığı ve kilit taşındaki bezeme detayı.
Çizim-31: Kahramanmaraş Arasa Camii planı (M. ÖZKARCI’dan) Çizim-32: Kahramanmaraş Arasa Camii kesiti (M. ÖZKARCI’dan) Çizim-33: Kahramanmaraş Arasa Camii mihrabının bezeme detayları Çizim-34: Kahramanmaraş Sarayaltı Camii planı (M. ÖZKARCI’dan)
Çizim-35: Kahramanmaraş Acemli Camii (İskender Bey Şehit Evliya) Külliyesi planı (M. ÖZKARCI’dan)
Çizim-36: Kahramanmaraş Acemli Camii Planı (M. ÖZKARCI’dan) Çizim-37: Kahramanmaraş Acemli Camii Taç kapısı
x FOTOĞRAFLAR LİSTESİ
Fotoğraf-1: Kahramanmaraş’tan eski bir fotoğraf (Kahramanmaraş Belediyesi’nden 1935 yılı)
Fotoğraf-2: Kahramanmaraş Ulu Camii (Kahramanmaraş Belediyesi’nden 1944 yılı)
Fotoğraf-3: Kahramanmaraş Ulu Camii’nin üstten genel görünüşü (AKM’den) Fotoğraf-4: Kahramanmaraş Ulu Camii’nin batı ve kuzey cephesinden görünüm Fotoğraf-5: Kahramanmaraş Ulu Camii’nin avluya kapısından görünüm
Fotoğraf-6: Ulu Camii’nin kitabelik kısmımdan detayı.
Fotoğraf-7: Ulu Camii minaresinden genel bir görünüm ve detay Fotoğraf-8: Ulu Camii’nin harim girişlerinden genel görünüş Fotoğraf-9: Ulu Camii taç kapısısın mukarnas detayı
Fotoğraf-10: Ulu Camii taç kapısısın yazı şeridinden bezeme detayları Fotoğraf-11: Ulu Camii taç kapısındaki mihrabiye ve tezyinat detayı Fotoğraf-12:Ulu Camiinin harim kapısındaki geometrik şebekeden detay Fotoğraf-13:Ulu Camiinin kadınlar mahfilindeki ayet kitabesi
Fotoğraf-14: Ulu Caminin hariminden genel görünüm Fotoğraf-15: Ulu Cami’nin mihrabından genel görünüm Fotoğraf-16: Ulu Cami mihrabı ve süslemelerden ayrıntı
Fotoğraf-17: Ulu Cami mihrabın hemen üst bölümdeki kalem işi süslemeden detay Fotoğraf-18: Ulu Cami ahşap sedef kakmalı minber ve orijinal parça
Fotoğraf-19: Ulu Camii’nin ahşaptan yapılan vaaz kürsüsü ve bezeme detayı Fotoğraf-20: Ulu Camii harim tavanındaki ahşap kirişlerden görünüş
Fotoğraf-21: Harim tavanındaki ahşap kirişlerden detay
xi
Fotoğraf-23: Harim tavanındaki ahşap kirişlerden süsleme detayı
Fotoğraf-24: Ulu Camii kemer aralarına yerleştirilen silindirik formlu yaş sıva üzerine yapılan kalem işi süslemeler
Fotoğraf-25: Ulu Camii yaş sıva üzerine yapılan kalem işi ve detayı Fotoğraf-26: Boğazkesen Camii 1935 yıllarından genel bir görünümü (Kahramanmaraş Belediyesi’nden)
Fotoğraf-27: Boğazkesen Camii’nin 1930’lu yıllarından üstten genel bir görünüşü (Kahramanmaraş Belediyesi’nden)
Fotoğraf-28: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii genel görünüşü
Fotoğraf-29: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii avlu kapsı ve minareden detay Fotoğraf-30: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii’nin doğu cephesinden genel görünüş
Fotoğraf-31: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii doğu cepheden görünüş
Fotoğraf-32: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii’nin son cemaat yerinden görünüş Fotoğraf-33: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii’nin harim kapısı ve bezeme detayı Fotoğraf-34: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii iç kısımdan görünüm
Fotoğraf-35: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii’nin mihrap ve tezyinat detayı Fotoğraf-36: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii’nin mihrabındaki onarım kitabesi Fotoğraf-37: Kahramanmaraş Boğazkesen Camii’nin minare kapısındaki kitabe Fotoğraf-38: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin 1900’lü yıllardan genel bir görünüşü (Kahramanmaraş Belediyesi’nden)
Fotoğraf-39: Kahramanmaraş Hatuniye Camii genel görünüm
Fotoğraf-40: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin avlu kapısı ve alınlığındaki kitabelik
xii
Fotoğraf-41: Kahramanmaraş Hatuniye Camii avluya açılan basık kemerli kapısı ve batısındaki bezeme
Fotoğraf-42: Kahramanmaraş Hatuniye Camii avlu kapısındaki süsleme detayı Fotoğraf-43: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin minaresinden genel görünüm ve bezeme detayı
Fotoğraf-44: Kahramanmaraş Hatuniye Camii minaresinin kare kaidesinin yüzeyine işlenen çok kollu yıldızdan detay
Fotoğraf-45: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin son cemaat yerinden genel bir görünüş
Fotoğraf-46: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin kuzeydoğu doğu köşesine yerleştirilen türbe girişi ve bitkisel bezemeli bordür
Fotoğraf-47: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin kuzeydoğu doğu köşesine yerleştirilen türbe kapısının üzerindeki bezeme
Fotoğraf-48: Kahramanmaraş Hatuniye Camii cemaat yerinin doğu cephesine yerleştirilen pencere
Fotoğraf-49: Kahramanmaraş Hatuniye Camii son cemaat yerine açılan pencereyi sınırlandıran bezeme detayları
Fotoğraf-50: Kahramanmaraş Hatuniye Camii harim girişinin dıştan ve içten genel görünüşü
Fotoğraf-51: Kahramanmaraş Hatuniye Camii iç mekandan genel bir görünüş Fotoğraf-52: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin kuzey duvarından görünüş Fotoğraf-53: Kahramanmaraş Hatuniye Camii mihrabı
Fotoğraf-54: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin ahşap minberi
Fotoğraf-55: Kahramanmaraş Hatuniye Camii’nin ahşap minberinden bezeme detayları
xiii
Fotoğraf-57: Kahramanmaraş İklime Hatun Camii’nin ön cephesinden genel görünüş Fotoğraf-58: Kahramanmaraş İklime Hatun Camii harim kapısından görünüş
Fotoğraf-59: Kahramanmaraş İklime Hatun Camii’nin son cemaat yerinden genel bir Görünüş
Fotoğraf-60: Kahramanmaraş İklime Hatun Camii’nin son cemaat yerinin iç kısımdan genel bir görünüş
Fotoğraf-61: Kahramanmaraş İklime Hatun Camii’nin iç mekanı ve mihrabı Fotoğraf-62: Kahramanmaraş İklime Hatun Camii’nin mihrabı
Fotoğraf-63: Kahramanmaraş Bayazıtlı camii genel görünüş
Fotoğraf-64: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii’nin minaresi ve süsleme detayları Fotoğraf-65: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii minaresinin kaide kısmındaki tezyinatlar
Fotoğraf-66: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii son cemat yerinden görünüm Fotoğraf-67: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii harim kapısı ve süsleme detayı Fotoğraf-68: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii harim kapısı
Fotoğraf-69: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii’nin iç kısmından görümüm Fotoğraf-70: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii’nin kadınlar mahfilinden görünüş Fotoğraf-71: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii’nin
Fotoğraf-72: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii’nin doğu cephesinden görünüm Fotoğraf-73: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii mihrabından genel bir görünüş Fotoğraf-74: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii’nin kavsara içinden ve köşeliğinden ayrıntı
Fotoğraf-75: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii’nin mihrabından süsleme detayları Fotoğraf-76: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii minberden görünüş
xiv
Fotoğraf-78: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii minber aynalığından bezeme detayı Fotoğraf-79: Kahramanmaraş Bayazıtlı Camii vaaz kürüsüsü
Fotoğraf-80: Kahramanmaraş Saraçhane Camii’nin batı cephesi Fotoğraf-81: Kahramanmaraş Saraçhane Camii’nin güney cephesi
Fotoğraf-82: Kahramanmaraş Saraçhane Camii’nin harime çıkışı sağlayan merdivenler
Fotoğraf-83: Kahramanmaraş Saraçhane Camii’nin kuzey cepheden görünüşü Fotoğraf-84: Kahramanmaraş Saraçhane Camii minaresinden genel görünüş ve şerefe detayı
Fotoğraf-85: Kahramanmaraş Saraçhane Camii harim kapısı ve basık kemerden ayrıntı
Fotoğraf-86: Kahramanmaraş Saraçhane Camii mihrabı
Fotoğraf-87: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii’nin üstten görünümü
Fotoğraf-88: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii’nin minare kaidesinden 1985 yılına ait bir görünüş (Kahramanmaraş Belediyesi’nden)
Fotoğraf-89: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii’nin minare kaidesinden görünüm Fotoğraf-90: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii’nin minaresinden genel görünüm ve süsleme detayları
Fotoğraf-91: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii’nin son cemaat yerinden görünüş Fotoğraf-92: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii’nin son cemaat yerinden görünüş Fotoğraf-93: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii harim kapısı
Fotoğraf-94: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii iç mekanın duvarlarından görünüş Fotoğraf-95: Kahramanmaraş İsa Divanlı Camii’nin mihrabından genel görünüş ve süsleme detayları
xv
Fotoğraf-97: Kahramanmaraş Divanlı Camii batı ve güney cepheden genel görünüş Fotoğraf-98: Kahramanmaraş Divanlı Camii batı cephesinden avluya açılan taç kapı Fotoğraf-99: Kahramanmaraş Divanlı Camii’nin minaresi ve süsleme detayları Fotoğraf-100: Kahramanmaraş Divanlı Camii son cemaat yeri
Fotoğraf-101: Kahramanmaraş Divanlı Camii son cemaat yeri ve harim kapısı Fotoğraf-102: Kahramanmaraş Divanlı Camii son cemaat yerindeki harim kapısının kilit taşındaki bezeme
Fotoğraf-103: Kahramanmaraş Divanlı Camii mahfil katıve harim kapısı Fotoğraf-104: Kahramanmaraş Divanlı Camii batı cephesi
Fotoğraf-105: Kahramanmaraş Divanlı Camii’nin iç mekandan genel bir görünüş Fotoğraf-106: Kahramanmaraş Divanlı Camii’nin tavan sisteminden görünüş Fotoğraf-107: Kahramanmaraş Divanlı Camii’nin mihrap ve minberinden görünüm Fotoğraf-108: Kahramanmaraş Divanlı Camii’nin taş mihrabından genel görünüş Fotoğraf-109: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin 1969 yılından görünüşü (VGM’den) Fotoğraf-110: Kahramanmaraş Arasa Camii’nden genel görünüş
Fotoğraf-111: Kahramanmaraş Arasa Camiinin kuzey cephesine yerleştirilen minareden genel görünüm ve bezeme detayı
Fotoğraf-112: Kahramanmaraş Arasa Camiinin kuzeybat cephesine yerleştirilen minareden genel görünüm ve süsleme detayı
Fotoğraf-113: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin ana cephesinden görünüm Fotoğraf-114: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin giriş kapısı
Fotoğraf-115: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin son cemaat yeri
Fotoğraf-116: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin son cemaat yerinden detay Fotoğraf-117: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin harim kapısı
xvi
Fotoğraf-119: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin örtü sisteminden görünüş Fotoğraf-120: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin mihrabından görünüş Fotoğraf-121: Kahramanmaraş Arasa Camii’nin mihrabından bezeme detayı
Fotoğraf-122: Kahramanmaraş Sarayaltı camii güney ve doğu cephesinden görünüş Fotoğraf-123: Kahramanmaraş Sarayaltı camii minaresi ve süsleme detayı
Fotoğraf-124: Kahramanmaraş Sarayaltı camii’nin son cemaat mahalli Fotoğraf-125: Kahramanmaraş Sarayaltı Camii’nin son cemaat mahallinin iç kısmından görünüş
Fotoğraf-126: Kahramanmaraş Sarayaltı Camii’nin harim girişi
Fotoğraf-127: Kahramanmaraş Sarayaltı Camii’nin kuzey cephesine bir bakış Fotoğraf-128: Kahramanmaraş Sarayaltı Camii’nin doğu cephesine bir bakış Fotoğraf-129: Kahramanmaraş Sarayaltı Camii’nin batı cephesine bir bakış Fotoğraf-130: Kahramanmaraş Sarayaltı Camii’nin mihrabından görünüm
Fotoğraf-131: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin 1900’lü yıllardan ve günümüzdeki görünüşü
Fotoğraf-132: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin avluya açılan taç kapısı
Fotoğraf-133: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin minaresi ve süslemelerden ayrıntı Fotoğraf-134: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin ön cepheden görünüşü
Fotoğraf-135: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin doğu cephesinden görünüş Fotoğraf-136: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin doğu cephesindeki kemer kilit taşına işlenen beş kollu yıldız motifi
Fotoğraf-137: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin doğu cephesindeki kemer kilit taşına işlenen çarkıfelek motifi
Fotoğraf-138: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin harim kapısı
Fotoğraf-139: Kahramanmaraş Acemli Camii’nin kıble cephesinden görünüş
1 1.GİRİŞ
1.1. Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları
Çalışma konumuz, Kahramanmaraş il merkezinde yer alan Türk-İslam Dönemine ait camilerin süslemeleridir. Tez konumuz ‘’Kahramanmaraş Camilerinde Süsleme’’ başlığı altında onbir adet cami çalışma ve araştırma kapsamına alınmıştır.
Öncelikle camilerin mimari durumu ve süslemeleri sınıflandırılmış, ayrıntılı adres, tanımlamaları yapılmış ve bu camiler fotoğraflarla desteklenmiştir. Fotoğrafların yanı sıra Büyükşehir Belediyesi’nden ve Vakıflar Genel Müdürlüğü’nden çizim-restorasyon-restitüsyon çizimlerinden yararlanılmıştır. Gerek coğrafi bölge gerekse mimari ve süsleme özelliklerine dayanarak bölgenin geniş yelpazede süsleme üslubu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bölgenin coğrafi konumuna bakıldığında şehir, hem civar kentlerle etkileşimde bulunmuş hem de kendine özgü yerel üslubu bünyesinde barındırmıştır. Burada Dulkadiroğlu Beyliği, akabinde Memlüklü ve Osmanlı Dönemi etkisi yapılarda kendisini göstermektedir. Böylelikle bölgede birden fazla sanat anlayışı ortaya çıkmıştır. Ancak yukarıda saydığımız üç hakimiyetin de hem Türk olması, hem de farklı coğrafyalarda hüküm sürmesi burada tezyinat açısından sentez bir anlayışın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu açıdan bakıldığında konunun önemini oluşturan asıl nedenlerin başında bu üç hakim gücün Türk ve İslam anlayışında olması temel faktörlerdendir. Çalışmanın bir diğer önemi ise, bölgede görülen mimari ve süsleme anlayışının benzerlerine civar şehirlerde de rastlanılması olmuştur.
Kahramanmaraş il merkezi esas alınarak çalışma sınırlandırılmış, fakat ilçelerde de Türk ve İslam dönemine pek çok eser bulunmakta ve hala ibadet mekanı olarak kullanılmaktadır. Bölge ve eser sayısının fazlalığı dikkate alınarak sadece merkez camilerinin mimari ve süsleme özellikleri incelenmiştir. Yöreyle ilgili daha önceden dini ve sivil mimari alanında çalışmalar yapılmıştır. Ancak bu çalışma kapsamında diğerlerinden farklı olarak, Türk-İslam dönemi dini yapılarından olan bezeme unsurları, kaynağı, kökeni, yapının içerisindeki ve dışındaki süslemeler tanıtılmaya çalışılmıştır. Camilerdeki motifler dikkate alınarak sivil mimari
2
örnekleriyle de kıyaslanarak yapılar değerlendirilmiştir. Ayrıca yakın bölgedeki camilerde görülen tezyini unsurlar örneklerle desteklenmeye çalışılmıştır.
Bu bölgedeki İller, Adana, Gaziantep, Şanlıurfa, Hatay ve Mardin’deki yapılar örnekleme teşkil ettiği için değerlendirme kısmında fotoğraflarla birlikte verilmiştir. Bu çalışma kapsamında; Kahramanmaraş’ın en erken tarihli camisi olarak kabul edilen Ulu Camii ve sonrasında kronolojik sıra takip edilerek Cumhuriyet’e kadar geçen süre içinde inşa edilmiş olan merkezdeki camiler ele alınmıştır. Süslemelerin detaylı bir şekilde fotoğraflanması, bir kategoriye konulması ve Sanat Tarihi literatürüne kazandırılması amaçlanmıştır.
1.2. Metot ve Düzen
Araştırma üç aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada kapsamlı bir kütüphane ve arşiv çalışması ile konu hakkında yayın ve araştırmalar tespit edilmiştir. İkinci aşamayı yasal izinlerin alınması ile saha çalışması oluşturmaktadır. Belediye kayıtlarından ve kaynaklarda geçen eserlerin yerleri saptanmış ve yerinde fotoğraf çekimi ile birlikte detaylı araştırmalar yapılmıştır. Üçüncü aşamada ise kütüphane, arşiv araştırmaları ile birlikte saha çalışmaları derlenerek metin yazımına geçilmiş, yapılar kronolojik sırada yazılmıştır. Tezimizde kullanılan çizimlerin bir kısmı kendimize bir kısmı başka kaynaklardan alınan çizimlerden oluşmaktadır.
Yapılarla ilgili tespit aşamasında bölgeyle alakalı önceden yapılmış Büyükşehir Belediyesi’nin, Anıtlar ve Vakıfların daha önceden yapmış oldukları çalışmalar öncülük etmiştir. Sonraki aşamada saha çalışması yapılmış, camilerin detaylı fotoğraf çekimleri tamamlanmıştır. Bu tez çalışmasında kaynaklar detaylı bir şekilde taranmış, Türk İslam mimarisiyle ilgili özellikle cami ve mescitlerle ilgili kaynaklar, Lisans, Yüksek Lisans, Doktora tezleri ve makalelerden faydalanılmıştır. Bu tez çalışması, Giriş, Katolog, Değerlendirme ve Sonuç bölümlerinden oluşmaktadır. Tezin son bölümüne ise Çizim ve Fotoğraflar eklenmiştir. Giriş bölümünde; ‘’Konunun Tanımı, Sınırları ve Önemi’’ adı altında tez konumuzun amacı, tarihi, coğrafyası, verilerek araştırmamızın sınırları belirlenmeye çalışılmıştır. Konunun bir diğer önemli bölümünü oluşturan yayınlar ‘’Konuyla ilgili kaynak ve araştırmalar’’ başlığı altında yer almıştır. Burada kaynaklar detaylı bir şekilde
3
incelenmiş, yörede dini mimariye ait yapıların fotoğraf ve çizimleri taranmış, bugüne kadar yapılan çalışmalar göz önüne alınarak, diğerlerinde değinilmeyen noktalar tespit edilmiş ve bu eksiklikler tez konumuzla tamamlanmaya çalışılmıştır.
Çalışmamızın ikinci kısmını oluşturan katalog bölümünde ise onbir adet caminin süslemesi detaylı bir şekilde tanıtılmıştır. Öncelikle yapıların kısa mimari tanımlaması yapılarak, süsleme nitelikleri, malzeme ve tekniği ile değerlendirilmiştir.
Üçüncü bölümü oluşturan değerlendirmede ise; yapıların çeşitli yerlerinde görülen süslemeler ele alınarak yorumlanmaya çalışılmıştır. Malzeme, teknik, süslemenin kullanıldığı yerler ve süsleme türleri alt başlıklar altında değerlendirilmeye gidilmiştir.
Sonuç kısmında ise; ortaya konulan araştırmanın Sanat Tarihi alanında bölgeye katkısı, süsleme açısından ele alınmaya çalışılmıştır.
Son bölümde ise yapıların mimarisi ve tezyinatı detaylı bir şekilde çizim ve fotoğraflarla desteklenmiştir.
1.3. Konuyla İlgili Kaynak ve Araştırmalar
Bu çalışmada yararlandığımız İlk kaynaklardan biri olarak kabul edilen Hamza Gündoğdu’nun 1986 yılında hazırladığı ‘’Dulkadirli Beyliği Mimarisi’’ adlı eser başucu kaynaklarından birisidir.
Bir diğer kaynağımız ise bölge tarihini daha iyi anlayabilmek için kullandığımız Refet Yinanç’ın 1989 tarihli ‘’Dulkadir Beyliği ‘’ adlı çalışmasıdır.
Mehmet Akif Arslan’ın 1997 yılında hazırladığı ‘’Dulkadirli Mimarisi ve Kahramanmaraş Ulu Camisi ‘’ adlı Yüksek Lisans tez çalışması, yapıların mimari öğelerini tanımlamada katkı sağlamıştır. Bu kaynak, hem genel bilgileri hem de özellikle Ulu Camiinin diğer çağdaşı yapılarla kıyaslanması fazlaca bilgi edinmemize yardımcı olmuştur.
Mehmet Özkarcı’nın, TTK’nın 2007 yılında basımını yaptığı ‘’ Türk Kültür Varlıkları Envanteri ‘’adlı kitap kitabeler hakkında oldukça geniş bilgiler içermektedir. Bu eserde Maraş’ta bulunan Türk İslam dönemine ait bütün yapılar,
4
adres-tarih belirlemesinde kullanılmış olup, çizimler konuyla ilgili temel bilgileri sağladı.
Kahramanmaraş Belediyesi’nin 2012 yılında hazırladığı “Anonim, Kahramanmaraş Beylik ve Osmanlı Dönemi Dini Yapıları’’ adlı eserde yapıların planları ve restorasyonları hakkında bilgi edinilmiştir.
1.4 Kahramanmaraş İlinin Coğrafyası ve Tarihi
Şehir genel konum itibariyle; Akdeniz, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin birbirine en çok yaklaştığı alana yer almaktadır. Kahramanmaraş, 37-11 ve 38-36 kuzey enlemleriyle, 36-15 ve 37-42 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Komşu illeri ise Adıyaman, Malatya, Sivas, Kayseri, Gaziantep ve Adana’dır (Anonim, 2012: 27).
Şehrin tarihi Paleolotik Döneme (M.Ö.40.000-10.000) kadar uzanmaktadır. Bulunduğu bölgenin özelliğinden dolayı, tarih boyunca birçok uygarlıkların merkezi olmuştur. Maraş’ta kurulan ilk uygarlığın Eski Hitit Krallığı (M.Ö.1650-1460) olduğu sanılmaktadır. Sonrasında ise yörede Hitit İmparatorluğu (M.Ö.1460-1200) , Geç Hitit Prenslikleri (M.Ö.1200-660), Asurlular (M.Ö.660-612), Medler (M.Ö.612-550), Persler (M.Ö.550-332), Kapadokya Krallığı (M.Ö.332-M.S.17), Roma İmparatorluğu (M.S.17-395), hüküm sürmüştür (Atalay, 1973: 32).
Maraş ve çevresi 1085 yılında Sultan Melikşah zamanında Emir Boldacı tarafından fethedildi. Fakat kent bu tarihten itibaren XII. yüzyılın sonuna kadar Selçuklu-Bizans-Haçlı ve Danişmentli arasında sık sık el değiştirdiyse de, XIII. yüzyıldan sonra Anadolu Selçuklu Devleti’ne bağlanmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin 1308’de yıkılmasıyla İlhanlı hakimiyeti bölgede etkin olmuştur. 1335 İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır Han’ın ölümüyle Maraş ve çevresi Dulkadir Beyliği’nin eline geçmiştir (Yinanç, 1989: 27).
Dulkadiroğlu Beyliği, Maraş ve Elbistan çevresindeki Bozok ve Ağaçeri -Türkmenlerinin reisi konumunda bulunan ve sürekli Çukurova’daki Ermeniler üzerine akınlar yapan Dulkadiroğlu Zeyneddin Karaca tarafından 1337 yılında kurulmuştur. Dulkadir Beyliği bugünkü Kahramanmaraş merkez ve ilçelerini içine alan bölgede kurulmuş ve daha sonra sınırlarını genişleterek, Anadolu’da en güçlü
5
beyliklerden biri olmuşlardır. Beyliğin merkezini teşkil eden Maraş, coğrafi konumu itibariyle, bulunduğu bölgede çok önemli bir yol düğüm noktası rolünü üstlenmiş olup, eski devirlerden beri büyük bir ticaret merkezi hizmetini görmüştür. Bu bölgenin coğrafi bakımdan sınır bölgesinde olması, siyasi yönden de öneminin artmasına sebebiyet vermiştir (Bayburtluoğlu, 1973: 41). Dulkadiroğlu Beyliği, Osmanlı ve Memlüklüler arasında anlaşmazlığa sebep olmuştur. Her iki devlet de bölgenin kendisinin himayesinde olmasını istemiştir. Aynı zamanda beylik Karamanoğulları, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevi saldırılarına maruz kalmıştır. Beylik kendisine Maraş’ı kışlak, Elbistan’ı yaylak olarak seçmiştir. Uzun bir süre Elbistan beyliğin merkezi ve yönetim yeri olmuş, 1507 yılında Şah İsmail tarafından şiddetli bir muhasaraya maruz kalınca Alaüddevle Bey devletin merkezini Maraş’a taşımıştır. Böylece Maraş, Dulkadir Beyliği’nin merkezi olmuş Osmanlılar döneminde de bu durumunu korumuştur. Bölge Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Seferi ile (1515) Osmanlı Devleti’ne bağlanmış olup Maraş merkez olmak üzere eyalet haline getirildi (Yinanç, 1989: 29).
I. Dünya Savaşı sırasında Halep’ten ayrılan şehir, savaşın sonunda önce İngilizlerin, sonra Fransızların işgaline uğramıştır. Yurt savunmasında ciddi bir direniş gösteren ve Milli Mücadele’nin Güney cephesinden ilk zafer müjdesini verir. Bu zafer üzerine T.B.M.M. tarafından 1973 yılında ‘’İstiklal Madalyası’’ ile ödüllendirilir ve ‘’Kahraman’’ ünvanı verilerek Kahramanmaraş olarak anılmaya başlar (Özkarcı, 2007: 11).
6 2. KATALOG
2.1. Kahramanmaraş Ulu Camii
Bulunduğu Yer: Merkez, Kurtuluş Mah. Atatürk Bulvarı’nda yer almaktadır. Yapım Tarihi: H.907- M.1501-1502
Yapanı: Bilinmiyor
Yaptıranı: Dulkadir Beyliği Hükümdarı Süleyman Bey Çizim: 1-7
Fotoğraf: 1-25
Plan ve Mimarisi: Cami, doğu-batı doğrultusunda uzanmakta olup, dikdörtgen bir harime sahiptir. Batıdan bir taç kapıyla avluya açılır. Güneybatı ve kuzeydoğu köşelerden dikdörtgen biçiminde iki kapıyla harime giriş sağlanır. Blok taşlardan oluşturulmuş iki sıra halindeki altı ayak dizisi ve toplamda bu on iki ayağa bindirilmiştir. Sivri kemerlerle mihraba dik yedi sahınlı küfe plan tipinde yapılmıştır. Kuzeydoğu köşede giriş kapısı bulunmaktadır (Çizim 1-2-3, Fotoğraf 1-2-3-4). Caminin kuzeyi ve doğusu kubbeli revaklarla çevrili avludan oluşmaktadır. Bu bölüm sonradan eklenmiştir. Avlunun yanına ise özgün olmayan helalar ve abdest muslukları yerleştirilmiştir. Harimin kuzeyine yedi kemer gözünden oluşan son cemaat yeri eklenmiş ve üzeri ahşap ile örtülüdür. İç mekanın doğu tarafında bir mahfil yer almaktadır. Bu mahfilin Ulu Camii’nin bir parçası olması nedeniyle, Bey Mahfili olarak düşünülmektedir (Özkarcı, 2007: 291). Batı kısmında yer alan, asma olarak yapılmış kuzey-güney doğrultuda uzanan bir de kadınlar mahfili yer almaktadır. Kadınlar mahfiline ise; son cemaat yerinin batı tarafından merdivenle çıkılmaktadır. Harime ise iki kapıdan giriş mevcuttur. Yapıda malzeme olarak; örtü elemanında, minber ve müezzin mahfilinde ahşap, mihrabında alçı, beden duvarları ile taşıyıcılarda ve minarede düzgün kesme taş kullanılmıştır.
Süslemenin görüldüğü yerler: Avlu taç kapısının kilit taşında, minarenin gövdesinde ve şerefe altında, harim kapısında, iç mekanda mihrapta, minberde ve tavandaki ahşap konsolların yüzeylerinde süslemeler yoğun olarak görülmektedir.
7
Aynı zamanda son cemaat yerinin ahşap tavan yüzeylerinde kalem işi süslemeler yer almaktadır.
Yapıya sarımtırak ve kırmızımsı renkli taştan inşa edilen dikdörtgen formlu taç kapıyla giriş sağlanır. Basık kemerli tutulan açıklığın kilit taşına hafif kabartılmış goncaya benzeyen (penç motifi) bir motif yerleştirilmiştir. Kapının üst köşeliklerinde ise kare formlu, yüzeyleri yivlenerek hareketlendirilmiş birer dairevi kabaraya yer verilmiştir (Fotoğraf 5-6).
Sarımtırak renkte ince yonu taştan yapılan minare, tek şerefeli olup, camiden ayrı olarak yapının kuzeyinde yükselmektedir. Minareye kaidenin batı kenarında yer alan ve iki taraftan üçer basamaklı merdivenle çıkılan dikdörtgen kesitli kapıyla girilir. Kare kaideye oturan minare, üst kısmı pahlanarak sekizgen planlı papuçluk kısmına, buradan da gövdeye geçilir. Gövde kısmı iki bölümden yapılmış, alt kısım silindirik, üst kısım onikigen kesitli yapılarak farklı bir görünüm elde edilmeye çalışılmıştır. Bölümler arası geçiş profilli silmeyle sağlanmıştır. En üstte ise sağır nişlerle yüzey hareketlendirilmiştir. Şerefe altı bir sıra iri mukarnasla hareketlendirilmiş ve şerefe kısmı onikigen planlı olup ahşap kafes, şebekelidir. Şerefe ahşap konstrüksiyonlu köşk tipinde yapılmıştır. Petek kısa ve biraz kalın yapılarak, ahşap direkler üzerine oturan geniş saçaklı, iki kademeli külahla örtülmüştür. Üstteki kısa saçaklı sac örtü, konik bir külahla nihayetlenmektedir (Çizim 4, Fotoğraf 7). Minarenin silindirik üst gövdesi bir sıra mukarnas dizisi ve bir sıra geometrik geçme motiflerinden oluşan kuşakla bezenmiştir. Onikigen gövde ise, iki sıra halinde işlenen palmet frizleriyle sonlanmaktadır. Ayrıca bu frizin alt kısmında siyah ve sarımtırak renkteki taşların atlamalı olarak yerleştirilmesinden oluşan bir kuşağa yer verilerek, farklı bir renk kontrastı oluşturulmaktadır (Özkarcı, 2007: 300). Şerefe altı, köşeleri sarkıtlı ve bir sıra iri mukarnas dizisiyle hareketlendirilmiştir. Her mukarnas dizisinin alt kısmında, rozetin arasına gömülü sıraltı tekniğindeki mavi-beyaz seramik tabaklar ise çok sık rastlanmayan bir bezeme olarak dikkati çeker. Böylece minareye farklı süsleme kazandırılmıştır. Oniki yüzeyli olarak düzenlenen şerefe şebekelerinin her kenarında, yüzeysel işlenen kırık kemerli iki niş bulunmaktadır.
8
Harime, dikdörtgen formlu basık kemerli iki kapıyla giriş sağlanır (Fotoğraf 8). Bu kapılardan birisi kuzey duvarının ortasına oturtulmuş, diğeri ise kuzeybatısına yerleştirilmiştir.
Taş malzemeden inşa edilmiş olup, sekiz mukarnas sırasının altında bir de geometrik geçmelerle birbirine bağlanmış madalyon kuşağı yer alır (Fotoğraf 9). Bu madalyonun iki tarafında nesih yazı kuşağı ve bitkisel bezemenin olduğu kartuşlar göze çarpar. Batı taraftaki kartuşun içerisinde ‘’Eşhedüenla İlahe İllallah’’ doğu yandaki kartuşta ise ‘’ Eşhedüenne Muhammed-Rasulullah’’ şeklinde şehadet yer almaktadır. Buradaki boşluklar palmet, rumi motifleriyle doldurulmuştur. Madalyonun ortası sekiz kollu yıldızdan gelişen geometrik motiflerle bezelidir (Fotoğraf 10). Dairenin kenarlarında ise istiflenmiş şekilde Allah’ın güzel isimlerinden olan; ‘’Ya Sultan, Ya Burhan, Ya Gufran, Ya Rahman, Ya Hannan, Ya Mennan, Ya Deyyan, Ya Sübhan’’ lafızları, yer almaktadır (Gündoğdu: 1986, 40). Portalin kavsara köşeliğinde, sülüs yazı ile ‘’Allah’’ ve ‘’Muhammed’’ isimleri zikredilir. Alınlığında onarım kitabesi, altta iki yanda burgulu-yivli sütunceleri ile küçük iki mihrabiye ve bu sivri kemerli mihrabiyenin üst kısımları badem mukarnaslarla düzenlenmiştir (Fotoğraf 11). Bezeme açısından dikkati çeken önemli bir uygulama ise soldaki mihrabiyenin üst kısmına kare formlu panonun çerisine geometrik bir şebeke yerleştirilmiştir. Bu bezemenin, bordo zemin üzerine altınvarak motiflerle işlenerek yüzey hareketlendirilmiştir. Bu kompozisyon, birbirini kesen çizgilerin alttan ve üstten geçmesiyle geometrik motifler oluşturulmuştur (Çizim 5, Fotoğraf 12). Kadınlar mahfilindeki daire formlu kitabelik dikkat çekmektedir. Zemin rengi sarımtırak, merkezde altı kollu bir yıldız belirmekte, ve bu kollar dışa doğru açılarak uçları yazı ile daire yaparak düzenlenmiştir (Fotoğraf 13).
Caminin son cemaat yeri ile harimdeki ahşap tavanın kirişleri Barok sanatının etkilerini taşıyan ve kalem işi tekniğinde işlenen bitkisel motiflerle bezelidir. Cami yangın geçirdikten sonra yapılan yenilemelerle bu kalem işlerinin eklendiği kuvvetle muhtemeldir (Nemlioğlu, 2013: 822). 1780 yılında yapılan onarımda bu ahşap tavan tamamen yenilenmiştir. Buradaki ahşap kirişlerin yüzeyinde kalem işi tekniğinde natüralist karekterde çiçekler dekorlanmıştır. Bu motfilerin zemin rengi kırmızı ve yeşil hakim iken, motiflerde ise kırmızıi mavi, yeşil ve sarı renkler görülmektedir.
9
İç mekanda bezemeler, özellikle mihrap, minber ve ahşap tavan yüzeylerinde öne çıkmaktadır (Fotoğraf 14). Harimin güney duvarına yerleştirilen dikey dikdörtgen formlu alçı mihrap, mukarnas kavsaralı, hafif dışa çıkıntılı ve tamamen alçıdan yapılmıştır (Fotoğraf 15). Çevresi farklı genişliklerde iki bordür ve silmelerle üç yandan kuşatılmıştır. Ana bordür rumi, palmet ve lotuslardan oluşan bitkisel motiflerle bezeli olup bunu geometrik geçmeler takip etmektedir. Mihrap nişi yarım altıgen formunda, ana nişin üç kenarı yarım daire kesitli ve sivri kemerli küçük nişlerle hareketlendirilmiştir. Kavsarası üçgen görümünde olup, içleri beş sıra mukarnaslarla düzenlenmiştir (Fotoğraf 16). Mihrabın üst kısmındaki yazı levhasının hemen üzerinde, dikdörtgen formlu sarımsı renkte ahşap bir levha tavandaki ahşap konsollar ile irtibatlandırılmıştır (Çizim 6, Fotoğraf 17). Ahşap malzemeden yapılan minber, mihrabın batı tarafına oturtulmuştur. Günümüze tamamı gelemeyen ilk minber Alaüddevle Bey tarafından yaptırılmıştır (Özkarcı, 2007: 297). Ancak günümüze özgün olarak (abanoz ağacından yapılan) minberden iki parça gelebilmiştir. Bu orijinal parçalardan birisi kapı alınlığına yerleştirilmiş olup, burada Alaüddevle Bey’in adı geçmektedir. Orijinal minberin 1780’de çıkan yangından büyük zarar gördüğü sanılmaktadır. Bugünkü minber ise kapısının alınlığında yer alan kitabeye göre, 1899-1900 yılında Muhammed Esad tarafından ceviz ağacından sedef kakmalı olarak, kafes ve kakma tekniklerinde yapılmıştır (Anonim, 2012: 29). Genel form itibariyle, kapı kanatları dikdörtgen ve kare şeklinde panolara ayrılarak, içleri sedef kakmalı geometrik motiflerle doldurulmuştur. Kapının alınlık kısmına kitabe yerleştirilerek, üst bölümleri kafes ve çakma tekniğinde yapılmıştır. Sedef kakmalı pervazların sınırlandırdığı merdiven korkuluğu, kafes ve çakma tekniklerinde iki bölümlü olarak yapılmıştır. Süpürgelik kısmı sade tutulmuştur (Fotoğraf 18). Mihrabın solunda ise, ahşaptan yapılan bir de vaz kürsüsü yer almaktadır. Yüzeyi tamamen geometrik ve bitkisel bezemelerle hareketlendirilerek, yoğun bir süsleme programı ile düzenlenmiştir (Fotoğraf 19).
Harim kısmındaki ahşap kirişlerin baş kısımları açık kırmızı zemin üzerine palmet şeklinde motiflerle, orta bölümleri ise yeşil zemin üzerine realist üslupla işlenen çiçek ve geometrik desenlerle bezenmiştir. Ayrıca burada kirişlerin alt kısmına çakılan pervazlar, kartuşlar içerisinde nesih hatlarla yazılan kitabelerle
10
dekore edilmiştir. Uçları palmetlerle sonlanan kartuşlar, birbirlerine geometrik geçme motifleriyle bağlanmıştır. Yazılar mavi, diğer bezemelerde açık kırmızı renkte boyanan zemin üzerine işlenmiştir (Fotoğraf 20-21-22-23).
Süsleme açısından değere sahip diğer unsurlar ise; kadınlar mahfilindeki dairevi formlu ayet kitabesidir (Çizim 7). Bu madalyonun etrafını çevreleyen yazı kuşağı (ayet) şu şekildedir: ‘’ Herkes yaratılışına göre hareket eder, Rabbimiz kimin en doğru yolda olduğunu bilir’’. (İsra Suresi, 84. Ayet)
Harimde bulunan payelerin üzerine oturan kemer aralarına yerleştirilmiş 2 adet madalyondur. Bu madalyonlar özgün olup günümüze kadar gelebilmiştir. Bu madalyonlar yaş sıva üzerine kalem işi ile süslenmiştir.
Batı taraftaki madalyonda; dairevi sekizli bir düzen izler. Madalyonların zemininde bej rengi, motiflerle ise siyah kırmızı ve kahverengi kullanılarak yazı, geometrik ve bitkisel karekterli motiflerle bezenmişlerdir. Bitkisel motif; palmet, lotus, rumi, çift yapraklı gonca, çiçek ve yapraklardan oluşmaktadır (Fotoğraf 24-25). Güney taraftaki madalyonda; merkezde sekiz kollu yıldız yer alır. Yıldızın içindeki daireden sülüs hat ile istif tarzında ‘’Allahümme Salli Ala Seyyidine Muhammed’’ ve Hz. Muhammed ile dört halifenin isimleri yer almaktadır (Özkarcı, 2007: 305).
Tarihlendirme: Caminin, ilk inşa tarihini gösteren kitabe, (H.907 / M.1501-1502) harim girişindeki taç kapının alınlığında yer almaktadır. Bu kitabeye göre;
Harime girişindeki kapıda, tamir ve bazı dini ifadeleri içeren kitabe bulunmaktadır. Taçkapının üst kısmına yerleştirilen kitabesi, taş levha üzerine nesih hat ile iki satır olarak yazılmıştır. Onarımlar sırasında kitabenin zemini kırmızı renkle, harfler de altın yaldızla boyanmıştır (Fotoğraf 8).
1. Amerre hazel cami el-mübareke fi eyyami’s-Sultan, el-Melik, el-eşref Kansu’l Gavri bi işareti’l-melik, el-adil, el-alim, senedi’l-ümera fi’l-alem avni’l-ümmeti gavsi’d-devleti ve’l-milleti
11
2. Ve’d-din hüsam, emiril-müminin Alae’d-devle bin Süleyman bin Zülkadir es-Sasani vahiben sevahu li-ruhi ebihi Süleyman bin Zülkadir tegammedehu’llahu bi-gufrani fi sene seb’a ve tis’a mi’e (Özkarcı, 2007: 306).
Anlamı: Bu mübarek camiyi şerefli hükümdar Memlüklü hükümdarı Sultan Kansu Gavri’nin günlerinde adil, alim, yeryüzünde emirlerin dayanağı, ümmetin, devletin ve milletin yardımcısı, dinin koruyucusu, müminlerin emiri Zülkadir oğlu Süleyman oğlu Alaüddevle Sasani, H.907 senesinde tamir ettirerek, sevabını babası Zülkadir oğlu Süleyman’ın-Allah onu bağışlayıp, rahmet etsin- ruhuna bağışladı.
Caminin avluya giriş kapısındaki tamir kitabesi; 1.Semi bani-i evvel idibdür heman tekit,
2.Bu babı Zülkadir zade Süleyman Bey iden tecdid 3.Fi sene H1270 (Fotoğraf 6).
Anlamı: Kitabeye göre Zülkadir oğlu Süleyman Bey’in daha önce mevcut olan kapıyı 1270 H./ 1853-54 M. yılında yenileyerek tamir ettirdiği anlaşılmaktadır.
12 2.2. Boğazkesen Cami
Bulunduğu Yer: Merkez, Ekmekçi Mah. Boğazkesen cd. Yapım Tarihi: 1480-1515
Yapanı: Bilinmiyor
Yaptıranı: Alaüddevle Bey’in Ekmekçibaşı Hacı Ali Ağa Bin Abdullah Çizim: 8-9
Fotoğraf: 26-37
Plan ve Mimarisi: Meyilli bir arazi üzerine inşa edilen yapı, enine dikdörtgen planlı olan iç mekan, yanlarda atılan birer sivri kemerle üç bölüme ayrılmıştır. Cami, külliyenin bir parçasını oluşturmaktadır. Fakat günümüze çeşitli onarım ve ilavelerle gelebilmiştir. Enine dikdörtgen biçimde doğu-batı doğrultusunda uzanan son cemaat yeri, üç sütunla şekillenmektedir. Dikdörtgen biçimindeki harim, ortada kubbeli mekan, yanlarda ise birer mekan ile şekillenmiştir. Kubbe, sekizgen planlı kasnak üzerine oturtulmuştur. Planda ele alınan harimin kuzeyine üç gözlü son cemaat mahalli yerleştirilmiştir (Çizim 8-9, Fotoğraf 26-27-28). Son cemaat yerinin güney duvarında, sivri kemerli ve dikdörtgen planlı nişe sahip bir mihrabiye ile kaş kemerli bir nişe yer verilmiştir.
Süslemenin görüldüğü yerler: Minarede, harim kapısında ve mihrapta süsleme öğeleri öne çıkmaktadır.
Tek şerefeli tutulan minare, sarımtırak kesme taştan inşa edilerek caminin kuzeydoğu köşesinde yükselmektedir. Kare kesitli kaidenin köşeleri pahlanarak, profilli silmeyle onikigen planlı gövdeye geçiş yapılmıştır. Şerefe altı bir sıra iri mukarnasla hareketlendirilmiş ve şerefe kısmı onikigen kesitli olup ahşap ve demir korkulukla çevrelenmiştir. Silindirik formlu olan petek kısmı, ahşap direkler üzerine oturan geniş saçaklı sac külahla örtülmüştür. Şerefe kısmı köşk tipinde yapılmıştır. Gövdede açılan üç küçük pencere yer almaktadır (Fotoğraf 29). Minare kapısının basık kemerli, iki renkli taşın atlamalı olarak yerleştirilmiştir. Onikigen gövdenin üst kısmında, her kenarının ortasına yerleştirilen bir siyah taş konularak renk kontrastı
13
oluşturulmaya çalışılmıştır. Gövde ise; tersli-düzlü yerleştirilen palmet ve lotuslarla bezenmiştir. Şerefe altı, köşeleri sarkıtlı bir sıra mukarnas dizisiyle hareketlendirilmiştir. Her mukarnasın alt kısmında, rozetlerin arasına birer çini tabak yerleştirilmiştir.
Yapının son cemaat yeri, dört sivri kemerin kare kaideli üç silindirik sütuna oturtulmasıyla şekillenir. Süsleme olarak oldukça sade tutulmuş ve bu cephenin duvarı, sıva üzerine fildişi renkli boya uygulanmıştır. Pencereler ile son cemaat yerinin sivri kemerli gözünde iki renkli taş malzemeye yer verilerek monotonluk giderilmeye çalışılmıştır (Fotoğraf 30-31-32).
Harime girişi sağlayan cümle kapısı üstten sivri tahfif kemeriyle kuşatılan basık kemerli ve söveli cümle kapısıyla sağlanmaktadır, dikdörtgen formlu yapılan bu açıklığın iki tarafına da oturma sekileri yerleştirilmiştir. Kapının alınlığında bir madalyon bulunmaktadır. Madalyonun ortasına kabara ve geometrik motifler, kenarına ise Allah’ın güzel isimlerinden olan; ‘’Ya Sultan, Ya Burhan, Ya Gufran, Ya Rahman, Ya Hannan, Ya Mennan, Ya Deyyan, Ya Sübhan’’ kelimeleri yazılmıştır. Kelimeler geometrik bezemelerle bütünlük oluşturacak şekilde istiflenmiştir (Anonim, 2012: 193). Onarımlar sırasında kapının alınlığında boyalarla ‘’Besmele, Allah, Muhammed ve Lailahe İllallah Muhameddü’r-Resülullah’’ lafızları yer almaktadır (Fotoğraf 33).
İç mekanda süslemeler, taş mihrabın sivri kemer yüzeyinde yoğunlaşmaktadır. Kubbeyi taşıyan kemerler duvar payelerine oturtulmuştur. İç mekanın aydınlığı toplam onsekiz pencereyle sağlanmıştır. Bazı pencerelerin biçimi onarımlar sırasında değişmiştir. Batı duvarının üst kısmındaki iki pencere içten daire, dıştan altıgen kesitli yapılmıştır (Fotoğraf 34). Taş malzemeden yapılan mihrap, nişi sivri kemerli ve yarım daire kesitlidir. Genelde sade tutulmuş, yalnızca niş kemerinin cephesi bezenmiştir. Kemer geometrik desenli bir çerçeve içerisine alınan, rozet ve gülbezek motifleriyle hareketlendirilmiştir. Mihrabın alınlığına ters ‘’T’’ biçiminde iki tamir kitabesi yerleştirilmiştir. Alınlıkta yer alan kitabelerden alt kısımdaki; taş levha üzerine nesih hat ile iki beyit olarak yazılmış ve satırlar kartuş içerisine alınmıştır (Fotoğraf 35).
14
Tarihlendirme: Caminin inşa kitabesi olmadığı için yapım tarihi belli değildir. Fakat yapı arşiv belgelerine göre, Dulkadir Beyliği hükümdarı Alaüddevle Bey’in (1480-1515) Ekmekçibaşı Hacı Ali Ağa tarafından yaptırılmıştır. Buna göre caminin, Alaüddevle Bey’in hükümdarlık dönemi olan 1480-1515 yılları arasında inşa edildiği anlaşılmaktadır (Özkarcı, 2007: 101).
Yapının mihrabında tamir kitabesi ile minare kapısının üst kısmında minarenin inşa kitabesi bulunmaktadır. Mihrabın üst kısmındaki kitabe, nesih hat ile dört satır olarak yazılmış ve satırlar kartuş içerisine alınmıştır. Mihraptaki kitabe şu şekildedir (Fotoğraf 36).
1. İdüb say-ı Seyyid Ali İmam
2. Bulub hüsn-i tecdid mihrap ve minber 3. Dedim Haşima ben de tarihini
4. Güzel hub-ı mihrab Allahü Ekber Sene 1211 (Özkarcı, 2007: 104).
Anlamı: Kitabeye göre cami, İmam Seyyid Ali tarafından 1211 H. / 1796-97 M. yıllarında tamir ettirilmiştir. Kitabeyi de ‘’Haşim’’ adında bir hattat yazarak, ‘’Güzel hub-ı mihrab Allahü Ekber’’ kelimelerini de ebced hesabına göre tarih düşürmüştür.
Minare kapısının üst kısmına, inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Taş levha üzerine nesih hat ile iki beyit olarak yazılmıştır. Satırlar kartuş içerisine alınarak, kartuşların arasına iki rozet işlenmiştir (Fotoğraf 37).
1. Ciddü say idüb İmam Seyyid Ali Yapdı hayr ve taş dikdi aşikar 2.Haşim mahzun tarihin dedi Bu amud-ı şer’idir ziba menar Sene 1213
15
Anlamı: Kitabeye göre minare, İmam Seyyid Ali tarafından 1213 H. / 1798-99 M. yılında yaptırılmıştır. Kitabeyi de hattat ‘’Haşim’’ yazarak, ‘’Bu amud-ı şer’ıdir ziba menar’’ kelimelerini ebced hesabına göre tarih düşürmüştür. İmam Seyyid Ali’nin 1212 H. / 1796-97’da camiyi tamir ettirdikten sonra, 1213 H./1798-99 M. yılında da minareyi yaptırdığı anlaşılıyor (Özkarcı, 2007: 302).
16 2.3. Hatuniye ( Şems Hatun) Camii
Bulunduğu Yer: Hatuniye Mahallesi, Gediz Sokak Yapım Tarihi: 915H. / 1509-1510M.
Yapanı: Bilinmiyor
Yaptıranı: Dulkadiroğlu Beyi Alaüddevle Bey Çizim: 10-16
Fotoğraf: 38-55
Plan ve Mimarisi: Eğimli bir arazi üzerine inşa edilen cami, birçok kez onarım görmesi sebebiyle kısmen özgünlüğünü yitirmiştir. Fakat günümüze, minaresi orijinal olarak gelebilmiştir. Malzeme olarak yapının; cümle kapısı, mihrap ve minarede sarımtırak renkli ince yonu taş kullanılmıştır. Plan olarak enine dikdörtgen formdadır. Ahşap tavanlı olan cami, harimin kuzeyine yerleştirilen dört gözlü son cemaat yeri ve bir minareden ibarettir. Son cemaat yeri ise, dört ahşap sütun ile taş ayaklara oturtulmuştur. Bu kısım avlunun zemininden bir basamak yükseltilmiştir. Harim kısmının doğu tarafında Şems Hatun’a ait olduğu bilinen türbe yer almaktadır. Avludaki abdest muslukları ve hela sonradan eklenmiştir (Çizim 10-11, Fotoğraf 38-39).
Yapının günümüze tahrip olarak gelebilen inşa kitabesinde 1509-10 tarihli olduğu ve Dulkadir Beyliği Hükümdarı Alaüddevle Bey tarafından eşi Şems Hatun adına yaptırıldığı yazmaktadır. Bunu avlunun güneyindeki dört satırlık kitabeden anlıyoruz. Aslında tek başına camii olarak değil bir külliye olarak tasarlanmıştır. Camii, medrese, türbe ve çeşmeden ibarettir (Özkarcı, 2007: 38). Yapı onarımlar sırasında özgünlüğünü yitirse de, Dulkadiroğlu Beyliği döneminde inşa edilmesi ve gerek minarede gerekse pencere ve giriş kapısındaki süslemesi göz önüne alındığında çalışmamız konusuna dahil edilmiştir.
Süslemenin görüldüğü yerler: Cami, tamamıyla kesme taştan inşa edildiğinden taş üzerinde süslemeler öne çıkmaktadır. Genelde sade tutulan eserin bezemeleri; giriş kapısında, minarede ve pencere kenarlarındaki çerçevelerde göze
17
çarpar. Süsleme açısından ele alabilenecek bir diğer yer ise avlu kapısının üzerinde yer alan dört satırlık kitabedir. Kitabenin uçları simetrik olarak alttan palmet, üstten de realist üslupta çiçek motifiyle dekore edilmiştir. Memluk Sanatının etkilerini yansıtmaktadır (Gündoğdu, 1986: 34).
Kesme taştan yapılan minare yapıdan bağımsız olarak inşa edilmiştir. Yüksek tutulan kaideden dikdörtgen kesitli kapı ile minareye giriş sağlanır. Kapının üzerinde, ortası kabaralı, oniki kollu yıldız motifi işlenmiştir. Gövdenin sekizgen planlı kısmında dikdörtgen kesitli dört pencere ve dört yüzeysel niş yapılarak yapı monotonluktan kurtarılmaya çalışılmıştır. Bir diğer bezeme ise, gövdenin üst kısmını oluşturan silindirik bölümde yer alır. Gövdenin alt kısmında, birbirinden farklı geometrik motiflerle süslü sekiz kabaraya rastlanır. Gövdenin sonlandığı bölümde ise tersli düzlü yerleştirilmiş palmetlerle bordür oluşturularak sınırlandırılmıştır. Bitkisel bordürün alt kısmında beyaz taştan bir kuşağa yer verilerek, farklı bir renk kontrastı oluşturulmaya çalışılmıştır. Şerefe altı iri tutulan tek sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir. Ayrıca petek kısmındaki sac saçağın uçları lambriken motifleriyle sonlanmaktadır (Özkarcı, 2007: 43). Anadolu Selçuklu geleneğine bağlı ve mahalli özelliklere uygun olarak inşa edilen minare, Memlük Sanatına ait bazı özellikleri de bünyesinde taşımaktadır (Gündoğdu, 1986: 33). Minarenin kaidesi dikdörtgen kesitli olup, silindirik formludur. Kahramanmaraş’taki diğer camilerde karşılaştığımız ahşap korkulukla çevrelenmiş köşk şerefe burada da kendisini göstermektedir. (Yörede bu ekoldeki uygulamaya yer verilmesinin amacı müezzini yazın sıcaktan korumak gölgelik vermek, kışın ise yağmurdan korumaktır). Bu şerefenin benzer örneklerini Adana ve Gaziantep’te de görmekteyiz. Kare kesitli kaidenin üst köşeleri pahlanarak sekizgen planlı pabuçluk kısmına, pabuçluktan da silindirik gövdeye geçilmiştir. Bu bölümler arasındaki geçiş ise silmelerle sağlanmıştır. Gövde de sekiz dikdörtgen pencerelerle aydınlık sağlanmıştır. Türk Sanatında bu tip minare gövde formuyla pek karşılaşmıyoruz; bu minarede daha çok yöresel bir özellik görülmektedir. Şerefenin altında iki sıra mukarnas dizisi ile hareketlendirme görülür (Özkarcı, 2007: 42). Şerefe ise yukarıda da belirttiğimiz gibi köşk tipinde ve ahşap korkuluklarla çevrelenmiştir. Petek kısmının üzeri ahşap
18
direklere oturan geniş saçaklı sac ile örtülmüştür. Saçaklı örtü, konik bir külahla sonlanmaktadır (Çizim 12, Fotoğraf 43-44).
Son cemaat yeri, ahşap bir sundurma ile beş adet siindirik sütunla taşınmaktadır. Bu yerin doğu ucuna üç adet taş merdivenle ulaşımı sağlayan türbe yer almaktadır. Türbenin girişi, derin eyvan görünümünde ve yanlarda birer tane oturma sekisi ile şekillenmektedir. Bu sekilerin bitiş yerinden itibaren, iki taraflı rumi görünümlü bitkisel motiflerle doldurularak yüzey hareketlendirilmiştir. Dikdörten kesitli bir kapıyla türbeye giriş yapılır. Bu açıkığın hemen üst kısmnda yatay olarak yine aynı formda bir süsleme kuşağına yer verilmştir. Bu dikdörtgen levha dört köşeden saç örgüsü motifi ile çerçevelenmiş, iç kısımda ise sağ ve sol bölümleri palmet görünümlü motif ile bezenmiştir (Çizim 14, Fotoğraf 46-47).
Kuzey duvarındaki dikdörtgen pencerenin; içleri istiridye motifleriyle doldurulmuş ve tek sıra halinde iri mukarnaslardan oluşan bir çerçeve içine alınmıştır. Çerçeveyi oluşturan yan bölümler ise üçer sıra bordürlerle kuşatılmıştır. Dıştan birinci bordür mukarnaslarla, ikinci bordür kıvrık dalların birbirine girift şekilde bağlanmasıyla ve realist üslupla işlenen papatya motifleriyle, üçüncü ana bordür ise simetrik rumilerin içine yerleştirilen palmet desenleriyle bezelidir (Anonim, 2012: 121). Pencere kanadının alt çerçevesini oluşturan ince bordür de mukarnaslarla tezyin edilmiştir (Çizim 15-16, Fotoğraf 48-49).
İç mekana basık kemerli ve söveli bir kapıyla giriş sağlanmıştır. Enine dikdörtgen mekandan oluşan harimin üst örtüsü ahşap tavanlıdır. Harimin zemini önündeki son cemaat yerinden bir basamak yüksekte tutulmuştur. Toplamda on beş pencereye yer verilmiştir. Pencereler form olarak, dikdörtgen kesitli ve basık kemerden oluşup yer yer kaş kemer pencerelerde göze çarpmaktadır. Güneydeki pencere ise mazgal pencere formundadır (Fotoğraf 50-51-52). Güney duvarında yer alan mihrap, taş malzemeden yapılmıştır. Mihrap nişi yarım daireden ve sivri kemerden oluşmaktadır. Dıştan düz bir silmeyle kuşatılan nişin iki tarafında simetrik olarak sütunceler yerleştirilmiştir. Yapı son gördüğü onarımda tamamen sıvanarak badana edildiği için mihrabın üst kısmındaki üçgen alınlık sonradan eklenmiştir (Fotoğraf 53). İç mekanın güneybatısına ahşap minber yerleştirilmiş ve girişin üst
19
kısmında yer alacak şekilde tasarlanmış müezzin mahfili oturtulmuştur. Ahşap malzemeden yapılan minberde, oyma ve ajur teknikleri kullanılmıştır. Bitkisel ve geometrik formların hakim olduğu bir tezyinat görülür (Fotoğraf 54-55). Caminin orijinal minberi günümüze gelememiştir.
Tarihlendirme:
1……… 2………
3.Şems Hatun binti el-emir, el-kebir, eş-şehid, es-sa’id
4.Rüstem Zülkadiri Allahümme eyyidhü ve’l-hüma ve eyyid nasreha senete hamse ve ışrın ve tis’a mi’e.
Anlamı: Kitabeye göre caminin Dulkadir Beyliği hükümdarı Alaüddevle Bey tarafından, hanımı ve Rüstem Bey’in kızı Şems Hatun adına 915H./1509-1510M. yıllarında inşa ettirilmiştir (Özkarcı, 2007: 44).
20 2.4. İklime Hatun Camii
Bulunduğu Yer: Kurtuluş Mahallesi, Çoruh Sokak Yapım Tarihi: 954 H./ 1547 M.
Yapanı: Bilinmiyor
Yaptıranı: Alaüddevle Bey’in oğlu Emir Şahruh’un kızı İklime Hatun Çizim: 17
Fotoğraf: 56-61
Plan ve Mimarisi: Cami; kare planlı ve tek kubbeli olup, iki gözlü son cemaat yeri harimin batı tarafına eklenmiştir (Çizim 17). Mescidin ana malzemesi sarımtırak renkte ince yonu taş ve moloz taş ile örülmüştür. Aynı zamanda yapının yanında bir de türbe yer almaktadır. Caminin avlusuna didkdörtgen kesitli bir kapı ve taş merdivenlerle ulaşılır (Fotoğraf 56). Giriş kapısı en içte basık kemerli ve sarımtırak renkte taştan yapılmış olup, üstte sivri kemer ile kuşatılmıştır. Basık kemerin üzerinde tahrip olmuş kitabesi yer alır. Girişin yanlarındaki sütünceler ile hareketlilik kazandırmaya çalışılmıştır. Kemer ve payeler kesme taş ile örülmüştür (Fotoğraf 57).
Yapı bazı onarımlar geçirmiş olmasına rağmen günümüzde büyük ölçüde özgünlüğünü korumaktadır. Şehir merkezinde yer alan ve etrafında çepeçevre dükkanlar bulunduğu için ilk bakışta dışardan belli değildir. Cami, VGM’den alınan bilgilere göre 1910 yılında yangın geçirmiştir. VGM tarafından 1973 yılında onarım yaptırılmıştır. Şimdilerde caminin iç görünümü sıvanmış ve badana edilmiş haldedir. Süslemenin görüldüğü yerler: Özgün yapıdan günümüze çok fazla detay gelememiştir. Kapının iki tarafına simetrik şekilde taş seki yerleştirilmiştir (Fotoğraf 58). Cephe duvarındaki taşların derz araları yenilenmiş ve son cemaat yeri iki gözlü kemerlidir. Üst örtü çapraz tonozla kapatılmıştır (Fotoğraf 59-60). Mihrap ve minber son zamanlarda yenilenmiştir. İç mekanın aydınlık fenerli kubbesine kadar içerisi badana edilmiştir. Oval formlu kubbeye geçişte tromplar kullanılmıştır. Kubbedeki aydınlık feneri ve batıdaki pencere ile içerisi aydınlatılmaya çalışılmıştır. Harimin güney duvarına yerleştirilen küçük ölçülerdeki mihrap, sarımtırak renkte taş ile
21
örülmüş ve yarım daire formludur (Fotoğraf 61). Yakın dönemde eklenen minber ise ahşaptan yapılmış olup, oyma ve ajur teknikleri kullanılmıştır (Fotoğraf 62).
Tarihlendirme: Harime girişi sağlayan kapının üzerinde iki satırlık kitabesi yer almaktadır. Taş levha üzerine nesih hat ile yazılmıştır. Günümüzde okunamayacak kadar tahrip olan kitabeyi Arifi Paşa şu şekilde okumuştur:
1.Ammera hazihil mescidil mübareke İklime Hatun binti Emir 2.Şahruh bin Alaüddevle bin Zülkadir gafarahümullah sene 954
Anlamı: Kitabeye göre mescid, Dulkadir Beyliği hükümdarı Alaüddevle Bey’in oğlu Emir Şahruh’un kızı İklime Hatun tarafından 1547 yılında yaptırılmıştır (Özkarcı, 2007: 181).
22 2.5. Bayazıtlı Camii
Bulunduğu Yer: Yörük Selim Mahallesi, Gazi Mustafa Kuşçu Caddesi Yapım Tarihi: 1618 yılı civarı (17.yy)
Yapanı: Bilinmiyor
Yaptıranı: Bayazıtoğulları’ndan Hacı Abdullah Bey Çizim: 18-21
Fotoğraf: 63-79
Plan ve Mimarisi: Plan olarak kare formlu ve tek kubbelidir. Cami, harim ve kuzeydeki son cemaat yeri ile kuzeybatıya oturtulan tek şerefeli minareden meydana gelir. Örtü sisteminde beton, diğer bölümlerinde ise sarımtırak renkli yonu taş malzeme kullanılmıştır. Son cemaat yeri beş gözlü ve sivri kemerli ayaklarla ayrılmıştır, üzeri beş küçük kubbeyle kapatılmıştır (Çizim 18, Fotoğraf 63).
Yapıyla ilgili Türk Kültür Varlıkları Envanteri’nde, külliye olarak tasarlandığı ve ilk yapının günümüze gelemediği bilgisi verilmektedir ve inşa kitabesi de yoktur. Yapının vakfiyesinden cami, medrese ve mektepten ibaret bir külliye olduğunu anlıyoruz. Yine vakfiyesinden öğrenebildiğimiz kadarıyla, 1618 yılı civarında Bayazıtoğulları’ndan Hacı Abdullah Bey tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Vakıflardan edinilen bilgiye göre 1618 yılı civarında yaptırılan camii, maalesef 1960-65 yıllarında tamamen yıktırılarak yeniden inşa edilmiştir. Önceki yapıdan günümüze yalnızca minaresi gelebilmiştir.
Süslemenin görüldüğü yerler: Camide tezyinatın görüldüğü en önemli yapı elemanı minaredir. Özellkle bu camide sonradan yapılan ahşap sedef kakma dukça dikkat ekmektedir.
Camide tezyinatın görüldüğü en önemli yapı elemanı minaredir. Yapıdan günümüze orijinal haliyle gelebilmiş olmasından dolayı döneminin süsleme ve mimari anlayışını yansıtmaktadır. Minarenin kaidesinin yarısı atlamalı olarak bir sıra sarımtırak bir sıra siyah taşla örülmüştür. Bu renkli taş kullanımı yörede oldukça
