• Sonuç bulunamadı

Osmanlı hukukçusu ebussuud efendi ve fetvaları

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Osmanlı hukukçusu ebussuud efendi ve fetvaları"

Copied!
439
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İSLAM HUKUKU BİLİM DALI. OSMANLI HUKUKÇUSU ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ VE FETVÂLARI DOKTORA TEZİ. Danışman Prof. Dr. Ahmet YAMAN. Hazırlayan Pehlul DÜZENLİ. KONYA – 2007.

(2) İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ................................................................................................................................................ İX ÖNSÖZ ..................................................................................................................................................................X GİRİŞ ......................................................................................................................................................................1 KONUNUN ÖNEMİ, SINIRLARI VE KAYNAKLARI ....................................................................................1 I- KONUNUN ÖNEMİ VE SINIRLARI............................................................................................................ 1 II- KONUNUN KAYNAKLARI........................................................................................................................ 2. BİRİNCİ BÖLÜM ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI, KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ I- YAŞADIĞI DÖNEM .........................................................................................................................................7 A- DİNÎ- KÜLTÜREL DURUM........................................................................................................................ 8 1- Ulemâ ........................................................................................................................................................ 9 2- Fukarâ ......................................................................................................................................................10 3- Ümerâ.......................................................................................................................................................12 B- SİYASÎ – İDARÎ DURUM ...........................................................................................................................13 1- Siyasî Olaylar...........................................................................................................................................13 2- İdarî Olaylar ............................................................................................................................................15 3- Kurumlar ..................................................................................................................................................16 C- SOSYO - EKONOMİK DURUM.................................................................................................................18 D- HUKUKİ DURUM ......................................................................................................................................20 II- HAYATI ..........................................................................................................................................................21 A- DOĞUMU....................................................................................................................................................21 B- ADI, LAKAPLARI, KÜNYESİ VE NİSBELERİ ........................................................................................21 C- YETİŞMESİ VE HOCALARI......................................................................................................................25 1- İlk ve İleri Tahsili .....................................................................................................................................25 2- İcâzet Silsilesi ve Hocaları .......................................................................................................................25 D- GÖREVLERİ ...............................................................................................................................................27 1- Müderrislik Dönemi ve Öğrencileri .........................................................................................................28 2- Kazaskerlik Dönemi .................................................................................................................................30 3- Şeyhülislâmlık Dönemi .............................................................................................................................30 E- ÇOCUKLARI ...............................................................................................................................................31 1- Mehmed Çelebî.........................................................................................................................................31 2- Ahmed Çelebî ...........................................................................................................................................32 3- Mustafa Çelebî .........................................................................................................................................33 4- Mahmud Çelebî ........................................................................................................................................33 5- Kızları.......................................................................................................................................................33 F- VEFÂTI ..........................................................................................................................................................34 III- KİŞİLİĞİ .......................................................................................................................................................35 A- FİZİK VE KARAKTER ÖZELLİKLERİ.....................................................................................................35 B- İLMİ KİŞİLİĞİ.............................................................................................................................................37 1- İlim Zihniyeti ........................................................................................................................................................ 37 2-Tefsîr İlmindeki Yeri.............................................................................................................................................. 38 3- Hadis İlmindeki Yeri............................................................................................................................................. 38. i.

(3) 4- Fıkıh İlmindeki Yeri.............................................................................................................................................. 38 5- Kelâm İlmindeki Yeri............................................................................................................................................ 39 6- Arap Dili ve Edebiyatındaki Yeri ......................................................................................................................... 39. C- DİNDARLIĞI VE TASAVVUFİ YÖNÜ .....................................................................................................40 D- SİYASİ KİŞİLİĞİ ........................................................................................................................................41 E- DİĞER YÖNLERİ........................................................................................................................................42 F- HAKKINDA SÖYLENENLER....................................................................................................................44 1- Methiyeler ................................................................................................................................................44 2- Eleştiriler..................................................................................................................................................45 a- Sultan’a Yaranma Gayreti .................................................................................................................................... 45 b- İlmiye Sınıfını Bozduğu ....................................................................................................................................... 46 c-Tenkitçi Kişiliği..................................................................................................................................................... 47. IV- ESERLERİ.....................................................................................................................................................47 A- TEFSİR ........................................................................................................................................................47 B- FIKIH ...........................................................................................................................................................48 1- Fetvâlar................................................................................................................................................................ 48 2- Ma’rûzât............................................................................................................................................................... 49 3- Kanunnâme .......................................................................................................................................................... 52 5- Fıkhî Risâleler...................................................................................................................................................... 55. C- AKAİD-KELAM..........................................................................................................................................61 D- TASAVVUF.................................................................................................................................................61 E- DİL VE EDEBİYAT.....................................................................................................................................61 H- MÜNÂZARA...............................................................................................................................................63 I- MEKTUP .......................................................................................................................................................64 J- MUHTELİF ESERLERİ................................................................................................................................64. İKİNCİ BÖLÜM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ TESPİTİ I- EBUSSUÛD EFENDİ’YE KADAR FETVÂ EDEBİYATINA KISA BİR BAKIŞ ....................................68 II- EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ GÜNÜMÜZE İNTİKALİ ................................................71 A- ŞUKKALAR ................................................................................................................................................73 B- MÜSTAKİL MECMÛALAR.......................................................................................................................74 1- Velî b. Yusuf, Mecmûatü’l-Fetâvâ ............................................................................................................79 2- Bozanzâde Mahmud Efendi, Resâilü’l-Mesâil..........................................................................................79 3- Sinan b. Ramazan.....................................................................................................................................80 C- MUHTELİF MECMÛALARDAKİ KENAR VE METİN KAYITLARI .....................................................80 1- “Min hattihî” Kayıtlı Fetvâlar .................................................................................................................81 2- “Ketebehu Ebussuûd” Kayıtlı Fetvâlar ...................................................................................................81 D- TARİH KAYNAKLARI ..............................................................................................................................82 III- NAKLEDİLEN FETVÂLARIN GÜVENİLİRLİĞİ..................................................................................82 A- ŞUKKALARIN............................................................................................................................................82 B- MÜSTAKİL MECMÛALAR.......................................................................................................................82 C- MUHTELİF KAYNAKLARDAKİ METİN/KENAR KAYITLARI ...........................................................83. ii.

(4) D- TARİH KAYNAKLARININ GÜVENİLİRLİĞİ .........................................................................................83 IV- FETVÂLARININ MUHTEVÂSI.................................................................................................................85 A- FIKIH ...........................................................................................................................................................85 1- Konular ....................................................................................................................................................85 2- Kavramlar ................................................................................................................................................95 a- Adâlet ................................................................................................................................................................... 95 b- Arazi-i Öşriyye, Haraciyye, Memleket, Mübah vb. ............................................................................................. 95 c- Büluğ Yaşı.......................................................................................................................................................... 100 ç- Cemm-i Gafîr / Tevâtür ...................................................................................................................................... 100 d- Eb’adü’l-Eceleyn................................................................................................................................................ 102 e- Fakir (Haraç Bağlamında) .................................................................................................................................. 102 f- Gabn-i Fâhiş........................................................................................................................................................ 103 g- Gasb ................................................................................................................................................................... 105 ğ- Habs-i Medîd...................................................................................................................................................... 106 h- Hüsn-i Savt / Lahn ............................................................................................................................................. 106 ı- İbrâ Yemîni ......................................................................................................................................................... 108 i- İkrâr Tabirleri...................................................................................................................................................... 108 j- Kınlık Akçesi ...................................................................................................................................................... 108 k- Mâ-i Azîm / Kalîl ............................................................................................................................................... 109 l- Maraz-ı Mevt ...................................................................................................................................................... 109 m- Muâmele-i Şer’iyye........................................................................................................................................... 110 n- Müddet-i Tekâdüm............................................................................................................................................. 113 o- Nişan .................................................................................................................................................................. 114 ö- Nüşûz Süresi ...................................................................................................................................................... 115 p- Rüşvet ................................................................................................................................................................ 116 r- Sıla, Sadaka ve Vazife ........................................................................................................................................ 117 s- Şâhitlik ve Yemin Lafızları................................................................................................................................. 118 ş- Şer’î Ölçüler ....................................................................................................................................................... 119 t- Talâk-ı Bâin ........................................................................................................................................................ 121 u- Ta’zîr-i Belîğ...................................................................................................................................................... 121 ü- Vakıf Senetlerindeki “Batnen ba’de Batnin” vb. Tabirler .................................................................................. 122 v- Zamân-ı Medîd................................................................................................................................................... 123 y- Zekat / Cizye Nisabı........................................................................................................................................... 123. B- AKAİD-KELAM........................................................................................................................................125 1- Konular ..................................................................................................................................................125 a- Aslah Alellah...................................................................................................................................................... 126 b- Cennet ve Cehennem.......................................................................................................................................... 126 c- Elfâz-ı Küfür ...................................................................................................................................................... 127 ç- Gaybiyyat/Cinler ................................................................................................................................................ 131 d- Haşr .................................................................................................................................................................... 132 e- İman Esasları ...................................................................................................................................................... 132 f- Mezhep İnancı..................................................................................................................................................... 138 g- Mukaddesata Saygı ............................................................................................................................................ 139 ğ- Sahâbe................................................................................................................................................................ 139 h- Sıfatullah ............................................................................................................................................................ 140. iii.

(5) ı- Önceki Kitaplar ................................................................................................................................................... 141 j- Şahsiyet ve Fırkalar............................................................................................................................................. 141 1) Hubmesihçiler............................................................................................................................................... 141 2) Kızılbaşlar..................................................................................................................................................... 143 3) Molla Kabız .................................................................................................................................................. 148 4) Şiîlik.............................................................................................................................................................. 148. 2- Kavramlar ..............................................................................................................................................149 a- Bid’at.................................................................................................................................................................. 149 b- Ehl-i Sünnet........................................................................................................................................................ 151 c- Kafirlik ............................................................................................................................................................... 151 ç- Mukaddeslik ....................................................................................................................................................... 152 d- Zındıklık............................................................................................................................................................. 152. C- TASAVVUF...............................................................................................................................................153 1- Konular ..................................................................................................................................................154 a- Allah’ı Bulmak ................................................................................................................................................... 154 b- El Alma / Tevbe Alma ....................................................................................................................................... 154 c- Ermek / Hırka Giymek ....................................................................................................................................... 154 ç- Evliyâ Kültü ....................................................................................................................................................... 155 d- Hızır ................................................................................................................................................................... 155 e- Raks, Devrân ve Cezbe....................................................................................................................................... 156 f- Rüya.................................................................................................................................................................... 159 g- Şeyhlere Tazim................................................................................................................................................... 159 ğ- Şeyh ya da Seccadenişîn Olmak......................................................................................................................... 159 h- Şahsiyetler.......................................................................................................................................................... 160 1) Bedreddin Simavi.......................................................................................................................................... 160 2) Dâvud-i Kayserî............................................................................................................................................ 162 3) Gazzâlî ve Celâleddin Rûmî.......................................................................................................................... 164 4) Hâkim İshak.................................................................................................................................................. 166 5) Hallâc-ı Mansur ............................................................................................................................................ 166 6) İbnü’l-Arabî .................................................................................................................................................. 169 7) İbrahim Gülşeni ............................................................................................................................................ 171 8) Karaca Ahmet ............................................................................................................................................... 174 9) Muhyiddin Karamanî .................................................................................................................................... 174 10) Oğlan Şeyh.................................................................................................................................................. 176 ı- Zümreler.............................................................................................................................................................. 178 1) Aşıklar........................................................................................................................................................... 178 2) Fukara ........................................................................................................................................................... 178 3) Halvetiler ...................................................................................................................................................... 179. 2- Kavramlar ..............................................................................................................................................183 a- İstimdâd.............................................................................................................................................................. 183 b- Keramet.............................................................................................................................................................. 183 c- Keşf .................................................................................................................................................................... 184 ç- Ma’rifet – Marifetullah....................................................................................................................................... 185 d- Nûr-i Muhammedi.............................................................................................................................................. 186 e- Ricalü’l-Gayb, Kutup ......................................................................................................................................... 186 f- Vahdet-i Vücud................................................................................................................................................... 188 g- Zâhir-Bâtın......................................................................................................................................................... 188. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FETVÂLARINDA TAKİP ETTİĞİ USÜL I- FIKIH USULÜ ...............................................................................................................................................190. iv.

(6) A- DELİLLER.................................................................................................................................................190 1- Kur’ân-ı Kerîm.......................................................................................................................................193 2- Sünnet.....................................................................................................................................................195 a- Doğrudan Hadise Dayalı Fetvâ........................................................................................................................... 196 b- Sened Tenkidi .................................................................................................................................................... 196 c- Metin Tenkidi ..................................................................................................................................................... 198 ç- Hâdise Dayalı Bilgi İsteklerine Verdiği Cevaplar .............................................................................................. 199. 3- İcmâ........................................................................................................................................................200 4 - Kıyas......................................................................................................................................................202 a- Kıyas’a Bakışı ve Uygulaması............................................................................................................................ 202 b- İllet Kavramı ve Bazı İlletler.............................................................................................................................. 204 1) Fitne .............................................................................................................................................................. 205 2) Lehv ve La’ib................................................................................................................................................ 206 3) Muhadderelik ................................................................................................................................................ 208 4) Teşebbüh....................................................................................................................................................... 209 5) Tevâtür.......................................................................................................................................................... 211 6) Zarar.............................................................................................................................................................. 212 7) Zarûret........................................................................................................................................................... 215. 5- İstihsân ...................................................................................................................................................218 6- Maslahat.................................................................................................................................................220 a- Siyasî Maslahatlar .............................................................................................................................................. 221 b- İdarî Maslahatlar ................................................................................................................................................ 221 1) Beylerbeyi ..................................................................................................................................................... 222 2) Bürokratik Evraklar ...................................................................................................................................... 222 3) Ehl-i Örf – Ehl-i Şer’ .................................................................................................................................... 223 4) Emr-i Sultânî (Kanunnâme /Emir, Ma’rûzât Maddeleri) .............................................................................. 224 5) İhtisâb ........................................................................................................................................................... 226 6) Kadılar .......................................................................................................................................................... 227 7) Sipahiler........................................................................................................................................................ 229 8) Vülât ............................................................................................................................................................. 230 9) Zâbit.............................................................................................................................................................. 230 c- Sosyal-Hukuki Maslahatlar ................................................................................................................................ 230. 7- Örf ..........................................................................................................................................................231 a- Genel Örf (Örf-i Amm) ...................................................................................................................................... 232 1) Sahâbe Geleneği............................................................................................................................................ 233 2) Sâlihlerin / Ekâbir-i Selef’in Âdetleri ........................................................................................................... 235 3) Vaz’-ı Kadîm vb. Tabirler............................................................................................................................. 236 b- Özel Örf (Örf-i Hâss) ......................................................................................................................................... 239 1) Kişisel Alışkanlıklar...................................................................................................................................... 240 2) Zamanın Değişmesi ...................................................................................................................................... 240. 8- Sedd-i Zerîa............................................................................................................................................243 9- Genel Fıkıh Kuralları.............................................................................................................................244 II- HÜKÜMLER ................................................................................................................................................247 A- TEKLÎFÎ HÜKÜMLER .............................................................................................................................248 1- Farz ........................................................................................................................................................250 2- Vâcib ......................................................................................................................................................251 3- Mendub...................................................................................................................................................254 a- Ahsen.................................................................................................................................................................. 256 b- Câiz .................................................................................................................................................................... 257 c- Efdal ................................................................................................................................................................... 257 ç- Ehab.................................................................................................................................................................... 258 d- Evlâ .................................................................................................................................................................... 258 e- Gerekdir.............................................................................................................................................................. 259 f- Müstehab ............................................................................................................................................................ 259. v.

(7) g- Ma’kûl................................................................................................................................................................ 259 ğ- Recâ Olunur ....................................................................................................................................................... 260. 4- Haram ....................................................................................................................................................260 5- Kerâhet...................................................................................................................................................263 a- Edeb.................................................................................................................................................................... 264 b- Etmemek Gerek.................................................................................................................................................. 266 c- Hafv Olunur........................................................................................................................................................ 267 ç- Helâl-Tayyib / Habis .......................................................................................................................................... 268 d- İyi Değildür ........................................................................................................................................................ 269 e- Layık Olmaz ....................................................................................................................................................... 269. 6- Mübah ....................................................................................................................................................269 B- VAZ’İ HÜKÜMLER..................................................................................................................................272 1- Sebep ......................................................................................................................................................272 2- Şart .........................................................................................................................................................277 a- Borç .................................................................................................................................................................... 280 b- Cezâlar ............................................................................................................................................................... 280 c- Gayr-i Müslimler................................................................................................................................................ 280 ç- Hibe.................................................................................................................................................................... 280 d- İtikâdî Meseleler................................................................................................................................................. 282 e- Kazanç................................................................................................................................................................ 283 f- Nesep .................................................................................................................................................................. 283 g- Nikâh.................................................................................................................................................................. 283 ğ- Sulh .................................................................................................................................................................... 285 h- Şuf’a................................................................................................................................................................... 285 ı- Talâk ................................................................................................................................................................... 286 i- Tazmînat ............................................................................................................................................................. 290 j- Ticaret ................................................................................................................................................................. 290 k- Vakıf .................................................................................................................................................................. 292 l- Vekâlet ................................................................................................................................................................ 296. 4- Mâni .......................................................................................................................................................296 5- Sıhhat-Fesad-Butlân...............................................................................................................................300 a- Sıhhat.................................................................................................................................................................. 301 b- Fesâd .................................................................................................................................................................. 302 c- Butlân ................................................................................................................................................................. 311 ç- Mevkûf ............................................................................................................................................................... 315. C- MAHKÛM FÎH ..........................................................................................................................................315 1- Zorluk Kavramı ......................................................................................................................................316 2- Hakların Tasnifi .....................................................................................................................................317 a- Sırf Allah Hakkı Olan Hükümler........................................................................................................................ 317 b- Sırf Kul Hakkı Olan Hükümler .......................................................................................................................... 319 c- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Allah Hakkının Galip Olduğu Hükümler ................................ 320 ç- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Kul Hakkının Galip Olduğu Hükümler ................................... 320. 4- MAHKÛM ALEYH....................................................................................................................................321 1- Ehliyet ....................................................................................................................................................322 2- Ehliyeti Daraltan Veya Ortadan Kaldıran Durumlar ............................................................................324 a- Cünûn ................................................................................................................................................................. 324 b- Ateh.................................................................................................................................................................... 325. vi.

(8) c- Sefeh................................................................................................................................................................... 326 ç- Sekr .................................................................................................................................................................... 327 d- İkrâh ................................................................................................................................................................... 329 e- Unutma ............................................................................................................................................................... 335 f- Hata..................................................................................................................................................................... 336 g- Hastalık .............................................................................................................................................................. 337 ğ- Sığar ................................................................................................................................................................... 340. III- KAYNAKLAR ............................................................................................................................................343 A- KAYNAK KAVRAMI...............................................................................................................................343 B- MEZHEP KAVRAMI ................................................................................................................................348 1- Halk Açısından .......................................................................................................................................348 2- Yargı Açısından ......................................................................................................................................350 3- Fetvâ Makamı Açısından........................................................................................................................352 C- KAYNAK VE MEZHEP UYGULAMASI ................................................................................................353 1- Hanefî Mezhebi ......................................................................................................................................354 a- İsim Vermeden Nakil ......................................................................................................................................... 354 b- İsim Vererek Nakil ............................................................................................................................................. 355 c- Mezhep Kaynaklarını Değerlendirme................................................................................................................. 357 ç- Mezhep âlimlerinin Görüşlerine Yer Vermesi.................................................................................................... 361 1) Yorumsuz Nakil............................................................................................................................................ 362 a) İmam Ebû Hanîfe..................................................................................................................................... 362 b) İmam Ebû Yusuf...................................................................................................................................... 363 c) İmam Muhammed.................................................................................................................................... 363 ç) İmam Ebû Yusuf-İmam Muhammed (İmâmeyn)..................................................................................... 364 d) İmam Ebû Hanîfe -İmam Ebû Yusuf (Şeyhayn) ...................................................................................... 364 e) İmam Ebû Hanîfe -İmam Muhammed (Tarafeyn) ................................................................................... 364 f) İmam Ebû Hanîfe -İmâmeyn .................................................................................................................... 365 g) İmam Ebû Hanîfe – İmam Züfer.............................................................................................................. 365 ğ) İmam Ebû Yusuf-İmam Züfer ................................................................................................................. 365 h) İmam Muhammed – Sâirler ..................................................................................................................... 365 ı) Görüşlerine Yer Verilen Diğer Fakihler ................................................................................................... 366 2) Tercihde Bulunarak Nakil............................................................................................................................. 366 a) İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşüne Karşı İmâmeyni Tercih ........................................................................ 366 b) İmam Muhammed Görüşünü Tercih........................................................................................................ 367 c) İmam Ebû Yusuf’un Görüşünü Tercih..................................................................................................... 367 ç) İmâmeyn’in Görüşüne Karşı İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşünü Tercih .................................................... 368 d) Kerhî’nin Görüşünü Tercih...................................................................................................................... 368 e) Tercihin Kadıya Bırakılması.................................................................................................................... 368 f) Fakihlerin Tercihlerini Tercih .................................................................................................................. 369 g) Hanefî Mezhebine Karşı Sahâbe Görüşünü Tercih.................................................................................. 370 ğ) İmam Ebû Hanîfe – İmâmeyn’e Karşı Meşâyih-i Müteahhirinin Görüşünüi Tercih................................ 370 h) Mezhepde “Kavl-İ Kavi” Ve “Meşhûr” Olanın Aksine Padişah Fermanını Tercih ................................. 370 ı) Kendi Tercihleri (Müftâ Bih / Muhtâr/ Esah / Azhar) .............................................................................. 371 i) Görüşlerin Cem’i (Telfîk)......................................................................................................................... 375 j) Bazı İmamların Görüşünü Tercih ............................................................................................................. 376 k) Diğer Mezhepler ...................................................................................................................................... 376 aa) Diğer Mezheplerin Kaynaklarından Yararlanma Yöntemi ....................................................... 377 ab) Hanefî Mezhebi İle Diğer Mezhepler Arasındaki Tartışmalı Konular Karşısındaki Tutumu 377. IV- FETVÂ USULÜ...........................................................................................................................................380 A- DİL .............................................................................................................................................................380 B- ÜSLUP .......................................................................................................................................................382 1- Müsteftîlerin Üslupları ...........................................................................................................................386 2- Müftünün Üslubu....................................................................................................................................386 a- Azarlama ve Tahkir ............................................................................................................................................ 388 b- “Bilmiyorum” Cevapları .................................................................................................................................... 389. vii.

(9) c- Anlaşılmayan Sorular Hakkında Açıklama İstemesi .......................................................................................... 389 c- Kesin Olmayan Cevaplar.................................................................................................................................... 390 d- Meseleleri Tashih Edişi...................................................................................................................................... 391 e-Vicdana Havale ................................................................................................................................................... 391 1) Adâlet ve Mürüvvet ...................................................................................................................................... 392 2) Allah Korkusu............................................................................................................................................... 392 3) Azâb-ı Elîm................................................................................................................................................... 393 4) Beddua .......................................................................................................................................................... 393 5) Fasıklık ......................................................................................................................................................... 393 6) Ehl-i Hevâ ..................................................................................................................................................... 394 7) La’net............................................................................................................................................................ 395 8) Müslim Olan Öyle Eylemez.......................................................................................................................... 396 9) Tevekkül ....................................................................................................................................................... 396. C- YÖNTEM ...................................................................................................................................................397 1- Teori ve Pratik Arasındaki Tavrı............................................................................................................397 2- Niyet – Zâhir-i Hâl Ayırımı ....................................................................................................................398 3- İhtiyât ve Tesâhül ...................................................................................................................................399 4- Hîle-i Şer’iyye ........................................................................................................................................401 5- “Diğer el-Cevab”lı meseleler ................................................................................................................403 SONUÇ ...............................................................................................................................................................407 BİBLİYOGRAFYA ...........................................................................................................................................414. viii.

(10) KISALTMALAR. age. : Adı geçen eser.. b. / bin / İbn. : Oğlu. Bk.. : Bakınız. c.. : Cilt. DİA. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. DİB. : Diyanet İşleri Başkanlığı. Ed.. : Editör. Ef.. : Efendi. Hzr.. : Hazırlayan. İA. : Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. İst.. : İstanbul. İÜİFK. : İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi. MTM. : Milli Tetebbular Mecmûası. Nşr. : Neşreden. ö.. : Ölüm. ra. : Radıyallahu anh. s.. : Sayfa. sav. : Sallellâhu aleyhi ve sellem. SHMHK. : Sadberk Hanım Müzesi Yazma Eserler Kataloğu, Hüseyin Kocabaş Koleksiyonu. Slm. Ktp.. : Süleymaniye Kütüphanesi. sy.. : Sayı. TDK. : Türk Dil Kurumu. Thk.. : Tahkik. trc.. : Tercüme. ts.. : Tarihsiz. TTK. : Türk Tarih Kurumu. Ünv.. : Üniversite. vr.. : Varak. ix.

(11) ÖNSÖZ. Hamd hayatı yaratan ve kurallarını koyan Allah’a, salât ve selâm bütün insanlığa örnek olarak gönderilen ve hayatı kuralına göre yaşayan Hz. Muhammed Mustafa’ya (s.a.v.), onun izinden giden bütün âl ve ashabına olsun. Osmanlı Devleti’nin hukuk, ahlâk ve düşünce hayatında etkili olmuş şahsiyetlerden biri olarak Ebussuûd Efendi, müderrisliğe başladığı 922/1516 yılından, vefât ettiği 982/1574 yılına kadarki 60 senesini müderris, kadı, kazasker ve şeyhülislâm olarak geçirmiş, bu esnada eserler vermiş, kanunlar hazırlamış ve fetvâlar yayınlamıştır. Bu çalışmada, onun bu altmış yıllık hayatında vermiş olduğu fetvâları tanıtılmaya, fıkıh ve fetvâ usûlü açısından tahlil edilmeye çalışıldı. Üç bölümden meydana gelen tezin giriş bölümünde araştırmanın önemi, sınırları ve kaynakları üzerinde durulmuştur. Birinci bölümde, Ebussuûd Efendi’nin hayatı ve eserleri incelenmiştir. Dönemi, dönenimdeki başlıca problemleri kısaca özetledikten sonra onun hayatı, yetişmesi, görevleri, kişiliği hakkında söylenenler ve eserleri tanıtılmıştır. Bu güne kadar hakkında yapılan çalışmalardan farklı olarak kütüphane, biyografi ve bibliyografya kaynaklarında kendisine isnad edilen eserlerin bir çoğu tek tek incelenerek risaleleri ile fetvâları ayıklanmaya, isnad edilen eserlerin ona ait olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Tezin ikinci bölümünde, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları nicelik olarak ele alınmıştır. Fetvâlarını nakleden kaynaklar, bu kaynakların hacmi ve güvenilirliği üzerinde durulmuş, ayırca fetvâlarında yer alan konular ve konular kadar önem arzeden kavramları tespit ve tahlil edilmeye çalışılmıştır. Tespit edilen 7185 adet fetvâsında fıkıh ile ilgili konularda rakamsal bazı tespitler yaparak en fazla hangi konuların yer aldığı, fetvâlarında önemli yer işgal eden akâid ve tasavvufla ilgili problemlerde hangi konular ve kavramlara yer verildiği belirlenmeye gayret edilmiştir. Üçüncü bölümde, söz konusu fetvâları fıkıh ve fetvâ usûlü açısından ele alınmıştır. İnceleme deliller, hükümler ve kaynaklar olmak üzere üç başlık altında sürdürülmüş, deliller bölümünde fıkıh usûlündeki delil kavramına kısaca yer verdikten sonra Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında dayandığı deliller sıralanarak, bunlara ne kadar ve nasıl yer verdiği örnekleriyle tahlil edilmiştir. Hüküm kavramına temas edildikten sonra fetvâları hüküm kavramı açısından x.

(12) incelenmiştir. Bunların ardından Osmanlı fetvâ tarihi açısından en fazla önem arzeden yönü olarak fetvâlarının kaynaklarına geçilmiştir. Mezhep kavramı, Ebussuûd Efendi’nun bu olguya bakışı ve bununla ilgili uygulamaları örnekleriyle ortaya konmaya çalışılmıştır. Hanefî mezhebi başta olmak üzere diğer mezheplerin kaynaklarına ne oranda yer verdiği ve hangi kaynakları kullanıldığı, kaynaklar ve şahsiyetler bazında yine örnekleriyle incelenmiştir. Bu arada Ebussuûd Efendi’nin nakilciliği ile tercih ve özgün ictihadları da ayrıca belirlenmiştir. Araştırma, ulaşılan sonuçların sunulduğu bir sonuç kısmı ile bitirilmiştir. Böylece genelde İslâm hukuku, özelde ise Osmanlı hukuk tarihi açısından dikkate değer bir önem arzeden, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar fetvâları ve görüşleriyle gündemdeki yerini koruyan Ebussuûd Efendi’nin daha yakından tanınmasına çalışılmıştır. Tezin belirlenmesi ve tamamlanmasında başından beri ilgi, yardım ve verimli irşadlarını esirgemeyen tez danışmanım, değerli hocam Sayın Prof. Dr. Ahmet YAMAN beyefendiye, yine tezin proje ve oluşum sürecinde zaman ayırarak yakından ilgilenen kıymetli hocam Sayın Prof. Dr. İ. Kâfî DÖNMEZ beyefendiye, tezin tashih ve tasnifinde özenle emek sarfeden değerli dostum Musa ALAK’a ve son olarak tezin ana kaynakları olan yazma eserlere ulaşma ve istifade etmede gösterdiği yardımlarından dolayı Süleymaniye Kütüphanesi müdürü Sayın Dr. Nevzat KAYA beyefendiye en kalbî teşekkürlerimi arzetmeyi bir borç bilirim. 25. 12. 2006 Pehlul DÜZENLİ. xi.

(13) GİRİŞ KONUNUN ÖNEMİ, SINIRLARI VE KAYNAKLARI. I- KONUNUN ÖNEMİ VE SINIRLARI İslâm hukukunun temel kaynakları Kitap, sünnet, icmâ ve kıyas olarak sıralanmaktadır. Bu delillerden kıyas, hukukun birinci dereceden temeli olan Kitap ve sünnetin, yaşanan hayata tatbiki ve yaşanan problemlere bu iki kaynaktan çözüm üretme gayretinin bir başka adıdır. İslâmın ilk yıllarından beri başta Rasulullah (s.a.v.) olmak üzere, sahâbe, tâbiîn ve tebe-i tâbiînin yaptıkları çalışmaların büyük bölümü çeşitli şekillerde kayda geçirilerek günümüze kadar gelmiştir. İmâm Ebû Hanîfe’nin “el-Fıkhu’l-Ekber’ örneğinde görüldüğü gibi, ilk dönemlerde itikâdî konuları da içeren bir terim olarak kullanılan "fıkıh" terimi, daha sonra kavramsal bir daralmaya uğrayarak, ibâdât, muâmelât, münâkahât ve ukûbât konularında yapılmış fıkhî çalışmaların özel bir adı olmuştur. Günümüzde bu terimin yanında yaygın olarak "İslâm Hukuk" terimi de kullanılmaktadır. İslâmın ilk yıllarında başlayan ve büyük bir kısmı kayda geçirilerek günümüze kadar intikal eden bu çalışmalar, sonraki hukukçulara da örnek olmuş, bu çalışmalardan cesaret alarak biri pratik, diğeri teorik olmak üzere iki ayrı hukuk çalışması yapılmıştır. Bunlardan yaşanan hayata çözüm üreten pratik hukuk çalışmaları "fetvâ/fetâvâ", "nevâzil", "vâkı'ât", “mesâil. 1. / el-Es’ile ve’l-Ecvibe. ” vb. başlıklar altında tasnif edilmiştir. Çalışma konumuz olan. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin (ö. 982/1574) fetvâları, işte bu özellikleri taşıyan bir fıkıh ürünüdür. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'nin, otuz küsür yıl gibi uzun bir süresi Şeyühlislâmlık olmak üzere toplam altmış yıl kadar din hizmetinde bulunmuş olması; bu görevinin Osmanlı'nın bir çok kurum ve kuruluşunun oluştuğu ve devletin yükseliş dönemini yaşadığı bir döneme rast gelmesi; hazırladığı. Ma'rûzât. ve. Kanunnâmeler. ile Osmanlı kanunnâmeleri. tarihinde özel bir yerinin olması; Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566), II. Selim (15661574) ve III. Murad (1574-1595) devirlerinde şeyhülislâmlık, kazaskerlik ve diğer ilmî mevkilerde bulunmuş bir çok ünlü âlimin hocası olması; verdiği fetvâlar ile Osmanlı devlet ve toplumunun her kesiminde etkili olması; fetvâ ve fıkhî görüşlerinin Osmanlı’nın yıkılışına kadar fetvâ makamı ve İslâm hukuku alanında çalışma yapan yerli ve yabancı birçok hukukçu 1 Bk. Düzenli, Pehlul, İslâm Fetvâ Tarihinde Fetvâ Edebiyatı Bibliyografya Denemesi, (Basılmamış doktora semineri), Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2000, s. 1-50.. 1.

(14) tarafından da kaynak kabul edilmesi gibi pekçok özelliği, Ebussuûd Efendi'nin fetvâlarının incelenmesini zarûrî kılmaktadır. Bu öneminden dolayıdır ki, geçmişte ve günümüzde Ebussuûd Efendi’nin fetvâları, hukukî tahlil ve tespitleri üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Osmanlı döneminde bu çalışmalar, fetvâlarının kaynaklarının tespiti ve onlardan alıntılar şeklinde kendini gösterirken, modern araştırmalar, bu fetvâları daha çok hukuk tarihi açısından ele almakta, yaptığı yorum ve verdiği fetvâların hukuk tarihi açısından değeri üzerinde yoğunlaşmakta, dolayısıyla da pozitif hukuk açısından ele almaktadır. Biz ise bu tezimizde, diğerlerinden farklı olarak, Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını, fıkıh ve fetvâ usûlü açısından değerlendirmeye çalışacağız. Osmanlı müftülerinin fetvâlarının bulunabileceği kaynakları şu şekilde tasnif edebiliriz: 1- Müftülerin kendi imzalarını taşıyan şukkalar, 2- Şukkalardan "nukile min hattihi" şeklinde yapılan nakiller, 3- Yalnızca müftünün adı verilerek yapılan nakiller (Ketebehû Ebussuûd vb.), 4- Müftüler adına oluşturulmuş derlemeler, 5- Farklı kaynaklardan ve birkaç müftünün fetvâlarından oluşturulmuş derlemeler, 6-Çeşitli fıkıh ve tasavvuf kaynaklarında referans olarak verilen fetvâlar, 7-Şer'iyye sicillerinde kararlara kaynak olarak gösterilen fetvâlar, 8-Meşîhat Arşivi ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan çeşitli kayıtlar, 9-Tarih kaynaklarında olaylara mesnet olarak gösterilen fetvâlar. Elimizdeki çalışma, temelde yazma eser kütüphanelerinde Ebussuûd adına tertip edilmiş derlemeler ve onun imzasını taşıyan şukkalarla sınırlı olacaktır. Ancak diğer kaynaklardan tespit edilebilen fetvâlara da zaman zaman yer verilecektir. Şer'iyye sicilleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Meşihat Arşivi gibi arşiv kayıtları ise çalışmanın dışında tutulacaktır. II- KONUNUN KAYNAKLARI Ebussuûd Efendi’nin fetvâları üzerine pekçok araştırmacı emek sarfetmiştir. Bunların başında Zahit AKSU, Ertuğrul DÜZDAĞ, Colın IMBER ve Ahmet AKGÜNDÜZ gelmekte, son olarak da Abdullah DEMİR’in çalışması bu alanda kendini göstermektedir. Bunlardan Ertuğrul DÜZDAĞ, Çorlulu Sinan b. Ramazan’ın iki ayrı derlemesini başlıklandırarak yayınlamıştır. Colın IMBER’in çalışması Velî b. Yusuf derlemesi, Ertuğrul DÜZDAĞ’ın neşri, Paul HORSTER’in. Ma’rûzât’ı, Milli Tetebbu’lar Mecmûası. yayını olan. Kanunnâme’yi. esas. alarak belirli konuların İslâm Hukuk tarihi açısından incelenmesi ile sınırlı olmuştur. Ahmet 2.

(15) AKGÜNDÜZ Osmanlı Kanunnâmeleri projesi kapsamında. Ma’rûzât, Kanunnâme. vb. bazı. risâleleri neşretmiştir. Abdullah DEMİR ise, tezinden anlaşıldığı kadarıyla herhangi bir sınırlama yapmaksızın, ulaşabildiği yirmidört civarındaki yazma mecmûadan yararlanarak tezini hazırlamıştır. Biz ise, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ve. Ma’rûzât’ına. dayandırdığımız bu çalışmayı,. kaynakça sayısını biraz daha genişleterek tamamladık. Başta Süleymaniye Kütüphanesi olmak üzere diğer yazma eser kütüphanelerinin katalogları üzerinden “Mecmûatü’l-Fetâvâ”, “Fetâvâ”, “Fetvâ” ve “Ebussuûd” gibi anahtar kelimeleri ile yaptığımız taramada 1017 adet fetvâ mecmûası tespit ettik. Bu mecmûaları tek tek gözden geçirme sonucunda Ebussuûd Efendi’nin fetvâları açısından önem arzedenleri ayıkladık. Şukka, müstakil metin, metin ya da kenar kayıt olarak 518 adet mecmûa belirledik. Esasen Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarının bir bütün halinde tespiti için bu mecmûaların bütününden hareketle ortak bir metnin hazırlanmasının zorunlu olduğunu gördük. Ancak doktora tez süresi açısından böyle bir çalışma yapmanın imkansızlığını dikkate alarak bunlardan önemli gördüklerimizden, örnek teşkil edebilecek miktarını esas alarak ortak bir metin oluşturduk ve tezimizi bu metin üzerinden hazırlamaya gayret ettik. Bu çalışmada esas alınan eserleri şu şekilde sıralayabiliriz: 1- Fetvâlar: a- Şukkalar: Slm. Ktp. Şehid Ali Paşa, 1072, 1073, 2867 ve 2868 ile Slm. Ktp. Fatih, 2349 ve 2419 nolu nüshalar; İstanbul Belediye Kütüphanesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, 576 nolu mecmûa; İstanbul Ünv. Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe 2088, 2112 ve 4401 nolu nüshalar . b- Fetvâ Mecmûaları: 1) Müstakil Mecmûalar: Velî b. Yusuf ve Çorlulu Sinan b. Ramazan (Ertuğrul DÜZDAĞ neşri) derlemeleri ile istinsah tarihleri bakımından önem arzeden ancak mürettipleri belirtilmemiş olan Slm. Ktp. İsmihan Sultan 223 ve 241 nolu nüslahar. 2) Kenar ya da metin kaydı olarak Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını nakleden ve fetvâları hakkında tahlil ve değerlendirmelerde bulunan 84 âdet eser ve mecmûa ki şunlardır:. 3.

(16) 1. Fetâvâ et-tecrid, Slm. Ktp. Ayasofya, 1562. 2. Fetâvâ-yı İbn Nüceym, Slm. Ktp. Esad Ef., 929/1. 3. Fetâvâ-yı müteferrîka, Bayezid, 2763. 4. Fetâvâ üskûbî, Slm. Ktp. Âşir Ef., 133; Slm. Ktp. Esad Ef., 1094. 5. Fetâvâ, Millet Ktp. Ali Emîrî Efendi, Şry. 1336/3. 6. İbrahim el-Halebî, Mültekâ Metni öncesi, Nuruosmaniye, 1475/2 (1868); Süleymaniye Kütüphanesi, Slm. Ktp. Esad Ef., 994. 7. Kerenbeşî Mustafa Efendi, Mecmûa-i Kerenbeşî (Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi fetvâları), Atıf Ef., 1034. 8. Mecmûa-i hutab-i şerife, Slm. Ktp. Esad Ef., 3716. 9. Mecmûa, Slm. Ktp. Antalya Tekelioğlu, 852; Slm. Ktp. Aşir Ef., 270; Slm. Ktp. Ayasofya, 1540; Slm. Ktp. Esad Ef, 933; 939; 954; 3713; 1802; 3334; 334; 3384; 3406; 3412; 3448; 3463; 3697; 3702; 3706; 3715; 3719; 3727; 3729; 3762; 3783; 3796; 3805; 3809; 3811 ve 3814; Slm. Ktp. Fatih, 2349 ve 2419; Millet Ktp. Ali Emîri Şry., 90; Slm. Ktp. Şehid Ali Paşa, 1072; 2867 ve 2868. 10. Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp. Esad Ef., 914, 955; 1074; Slm. Ktp. AntalyaTekelioğlu, 370. 11. Mecmûatü’l-fevâid, Slm. Ktp. Esad Ef., 927. 12. Mecmûatü’l-fıkıh, Slm. Ktp. Esad Ef. 943. 13. Menâkıbnâme-i Şeyh Muhammed Nasûhî el-Halvetî el-Üsküdârî, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 1104/4. 14. Şeyhülislâm Ankaravî Mehmet Emin Efendi (ö. 1098/1687) Fetâvâ Ankaravî, Slm. Ktp. Aşir Ef, no: 545, 134; Esad Ef., 545; Ayasofya, no: 1545, 1547. 15. Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi (ö. 1103/1692), Fetâvâ Ali Efendi, Slm. Ktp. Esad Ef., no: 1067, 1082; Aşir Ef., no: 138; Ayasofya, 1572; Atıf Ef., 1143. 16. Şeyhülislâm Menteşîzâde Abdurrahim Efendi (ö. 1128/1716), Fetâvâ Abdurrahim, Slm. Ktp. Aşir Ef., 137; Ayasofya, 1570, 1546. 17. Şeyhülislâm Müeyyedzâde, Mecmûa-i Müeyyedzâde, Esad Ef., 1109, Esad Ef., 1110;. 4.

(17) 18. Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi (ö. 1155/1742), Behcetü’l-fetâvâ, Slm. Ktp. Antalya Tekelioğlu, 360, 377. 19. Şeyhülislâm Zekeriya b. Bayram, (ö. 1001/1593), Fetâvâ Yahya b. Zekeriyyâ b. Bayram, Nuruosmaniye,1596/1998; Slm. Ktp. Esad Ef., no: 1087. 2- Ma’rûzât mecmûaları: Slm. Ktp. Esad Efendi, 3783; 892; 3425; 3487; 3715; 3809; 585; 952; 3612; Bağdatlı Vehbi, 569; 551; Yazma Bağışlar, 4550. Bayezid Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin, 1547/4. İst. Ünv. İlahiyat Fakültesi Ktp., 1. Köprülü Ktp., 99/III. Milli Tetebbu’lar Mecmûası, II, 337-348. Görüldüğü gibi, bu çalışma gerek metod ve gerekse kaynak zenginliği bakımından bugüne kadar yapılmış çalışmalardan farklılık arzetmekte, böylece de Ebussuûd Efendi’nin hukukçu kişiliğini tanımaya bir adım daha yaklaşmaya katkıda bulunmaktadır.. 5.

(18) BİRİNCİ BÖLÜM ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI, KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ. 6.

Referanslar

Benzer Belgeler

Study materials include tissue samples taken from 241 waste fetus samples (abortion/stillborn fetus) seen in the events of abortion and sent to the Control Institute

Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, Ebussuûd Efendi’nin fetvalarında zımmilerle ilgili olarak müslüman oluşları, kiliseleri, haklarındaki kısıtlamalar, şahitlikleri…

categories like proton exchange membrane (PEM), alkaline, direct methanol, phosphoric acid, molten carbonate, solid, and microbial fuel cells, PEM fuel cell is the

The analytical approximate traveling wave solutions of time fractional Whitham–Broer– Kaup equations, time fractional coupled modified Boussinesq and time fractional approximate

Karahisar-ı Sahip mutasarrıfı, naibi ve bu iş için mübaşir olarak tayin edilen Osman Elmas’a hitaben gönderilen bu fermanda; eski Şeyhülislam Halil

Terminolojik farklılıklar içerse de geniş ölçekli bu terimler tarihçiler tarafından anlamlı bir dünya kurgusu ve dolayısıyla “dünya”ya bir rehber sunma

Standart endüstriyel folyo kesim makinelerinden farklı olarak, ScanNCut kullanarak kumaş da kesebiliyorsunuz.. Ayrıca 300DPI tarayıcıya sahip olan ScanNCut ile bilgisayar

Kuroiwa ve arkadaşları ise (9), ASDH’un çapının azalmasına rağ- men, interhemisferik fissürdeki subdural hematom çapının arttığını ve bunun serebral şişme ve