ÇEŞME ANITI
Bilal SÖĞÜT*
H ierapolis1 Ç ökelez Dağı'nın batı yam acında, Lykos V adisine hakim bir noktada, A pam eia barışı (M .Ö. 188) sonrasında, B ergam a Kralı 2. Eum enes zam anında (M .Ö. 197-159) kurulm uş2, H ippodom ik planlı bir kenttir. Kentte Rom a ve Bizans D önem lerine ait yoğun bir yapı kalıntısı bulunm akta ve yapılan kazılarla bu yapıların her gün bir yenisi ortaya çıkarılm aktadır. K ent kurulduğu tarihten itibaren devamlı bir gelişm e gösterm iş ve H ellenistik Dönem sonrasında Rom a ve Bizans D önem lerinde de önem ini hep korum uştur. Ö zellikle Erken Roma İm paratorluk Dönem indeki im ar faaliyetlerinde, bölge şehirlerini yerle bir eden, M .Ö. 27, M .S. 47 ve 60 yıllarında olan deprem lerin - sonrasındaki yeniden ayağa kaldırm a önem li olm uştur.
H ierapolis Güney Bizans Suru R estorasyonu Ç alışm aları4 sırasında Denizli Müzesi U zm anlarından A rkeolog Haşim Y ıldız tarafından güneydeki kulenin dolgusunda kitabeli bir arşitrav-friz
* Y rd.D oç.D r. P am ukkale Ü niversitesi, F en -E d eb iy at F ak ü ltesi, A rkeoloji ve Sanat Tarihi B ölüm ü, K lasik A rkeoloji A nabilim D alı, D E N İZ Lİ
1 H ierapolis h akkında bkz. W. R uge “H ierap o lis” , R E V III.2, 1913, 1404-1405; K. B elke-N .M ersich, P hrygien und P isidien, TIB 7, (D enkschr. Ö A W . phil. hist. Kİ.211), (1990), 268-272.
2 V. S chultze, A ltchristliche S täd te und L an d sch aften II. K leinasien I-II, (1922), 1:411; D. M agie, R om an R ule in A sia M in o r to the E nd o f the T hird C entury A fter C hrist, (1950), 128; E. A kurgal, A nadolu U ygarlıkları, (1995), 390.
3 B ölgedeki d ep rem ler için bkz. C. H um ann-vd., A ltertü m er von H ierapolis, (1898), 23-24; D. M agie, 1950; 564; D.B. Ferrero, “ H ierap o lis”, A slantepe, H ierapolis, Iasos, Kym e. T ü rk iy e ’deki İtalyan K azıları. (1993), 110; E. G uidoboni, C atalo g u e o f A ncient E arth q u ak es in the M ed iterran ean A rea up to 10th C entury, (1994), 174- 177, 188-190, 194-195; H. M alay, “ M iletos ve C ivarındaki İki B üyük D e p rem '', M ilet M üzesi Y ıllığı 4, 2000, 37.
4 H. Y ıldız, "P am ukkale, H ierapolis A ntik K enti G üney B izans K apısı", V. M üze K u rtarm a K azıları S em ineri, 175-187.
bloğu bulunm uştur5 (Plan 1). Bu blok şimdi H ierapolis Arkeoloji M üzesi bahçesinde sergilenm ektedir6.
Blok çift yönlü işlenm iş bir arşitrav-frizdir. Ü stte kenet yerlerinin yan blokla birleşen kenarlarında ve sol alt kısm ının tam am ını kaplayan 27 cm. uzunluğundaki bir alanda kırıklar vardır. Esas cephede altta; üstteki daha yüksek olan iki fascia7 ve taç, üstte ise, ranke bezemeli bir friz ve taç bulunm aktadır. A rşitravm üst fasciasındaki tek satır kitabe G rekçedir ve kitabe sonunda bir asm a yaprağı bulunm aktadır. Kitabede:
. . . N E n O I H E E N T H N K P H N H N
“ ... çeşmeyi yaptırdı”
yazılıdır (R e s.l). Frizde, sağ köşedeki çanaktan çıkan bir ranke sola doğru 9 çanak ve bundan çıkıp kıvrılan filizlerle devam etm ektedir. Hem ön hem de yan cephede devam eden rankenin sağındaki kenger yapraklarında, yüzeysel kanallar ve dam la şeklinde gözler işlenm iştir. G özlerin üstündeki diken ucu, alttaki dikenin üzerini kaplam ıştır. Ranke gövdeleri bir çanaktan çıktıktan sonra diğer çanağa doğru genişleyerek devam eden ve ince uzun bir huni şeklindedir (Res.2). A rka cephe, ön kısım gibi altta iki fascialı bir arşitrav, yalnız üstte daha sade bir taç ile son bulm aktadır. Friz kısmı ise düz yüzeyli, kaba yonulu bir şekilde bırakılm ıştır (Res.3, 5).
Bloğun üstünde her iki kenarda yandaki blokla birleşm e noktalarında kenet yerleri bulunm aktadır. B loğun altında, sol kenardan 33,5 cm. sonra başlayan ve sağ kenara 47 cm. kala tam am lanan orta kısmı kanallı, bezem esiz 8 cm. genişliğinde soffit yer alm aktadır.
Esas cephedeki rankenin bir sim etriği olarak, köşedeki çanaktan çıkan diğer bir ranke, köşeden sağa doğru 21 cm. İlerlem ektedir (Res.4). Bu köşe aynı zam anda anıtın cephesinin ileri doğru çıkıntı yaptığını ve bu kısmın tam cephenin sol köşesi olduğunu
Bu bloğu y ay ın lam am a m üsaade eden H. Y IL D IZ ’a ve bu y ay ın ın h azırlanm ası esnasındaki y ardım ları için M. Ç. Ş a h in ’e teşek k ü r ederim .
A rşitrav-frizin Ö lçüleri: :1 6 0 c m . F riz Y üksekliği :1 6 c m . : 38 cm . A lt G enişlik : 30 cm. : 38 cm. Ü st G en işlik : 32 cm. : 22 cm . H a rf Y üksekliği : 6 cm. U zunluk Y ükseklik G enişlik A rşitrav Y üksekliği
gösterm ektedir. B urada frizin bitim inde, açık V şeklinde kesilm iş, diğer arşitrav-friz bloğu ile birleşen anathirozis kısmı bulunm aktadır (Res.3).
Bloğun sol kenarı anıtın şeklinin anlaşılm ası için çok önem li detaylar içerm ektedir. Bu bölüm de ön cephe kenarında anathirozis, arka kenarında ise arşitrav seviyesinde çapraz olarak kesilm iş bir bölüm bulunurken, üstte friz seviyesi ön kenar ile aynı hizadadır. Böylece bloğun bu kenarı, ön cephenin tam am ında düz ve arka cephede ise friz kısm ında düz arşitrav seviyesinde çapraz kesilm iş olm aktadır. Bu bitiş, bloğun sağ kenarına ayrı şekilde kesilm iş bir diğer bloğun geleceğini gösterm ektedir. O zaman ön cepheden bakıldığında düz, arkada ise V şeklinde bir boşluk kalacaktır. Bu V şeklindeki boşluğa da arka duvardan gelen ve üst örtüyü taşıyan arşitrav bloğunun ucu yerleştirilecektir. Böylece başlık üzerinde iki ariştrav-friz ile bir arşitrav birleşecek ve her iki yandan gelen arşitrav- frizlerin arka bölüm deki friz kısm ına ait düz kısım , arka duvardan gelen arşitravın üzerine oturacaktır. Anıtın sol bölüm ünde aynı biçim de bir birleşm e yeri daha ve en sonda ise bir köşe yer alm alıdır.
Sonuçta dört sütunlu bir cephede, en sağ kenara yerleştirilen arşitrav üzerindeki kitabenin baş kısmı, en soldaki arşitrav üzerinde başlayıp, ortadaki arşitrav üzerinde devam etm iş olm alıdır. B öylece karşıdan bakıldığında, kitabenin tam am ı tam olarak görülecektir. M uhtem elen kitabenin baş kısm ında, çeşmenin kim tarafından kim için yapıldığı belirtilm ekteydi. Çeşm e anıtının üst kısmı ise arşitrav üst seviyesinden itibaren kapatılm ıştı. Üste kapatılan, m uhtem elen alt bölüm ü kaset bezem eli bu bloklar, köşelerde her iki arşitravın köşesindeki birleşm e yerlerinin açıkta kalan kısım larının üzerine oturm aktaydı.
Bu arşitrav-frizin ölçüleri ve üzerindeki m imari detaylar dikkate alındığında, m uhtem elen bu anıtın, tek katlı ve dört sütun cepheli küçük bir yapı olduğu anlaşılm aktadır. Erken bir örnek olm akla birlikte, dört sütun cepheli bir çeşm e anıtı, Epidauros A sk lep ieio ırd a bulunm aktadır8. Plan olarak farklı ve ölçü olarak biraz
8 F. G laser, A ntike B ru n n en b au ten (K P H N A I) in G riechenland, (D enkschr. ÖA W . phil. hist. Kl. 161), (1983), R es. 116-117. Ü ç sütun cepheli çeşm e a n ıtların ın da varlığı b ilinm ekle birlikte(F . G laser, 1983, R es.2; R. T ö lle-K asten b ein , “D as K astro T igani. D ie B auten und F u n d e G riechischer, R ö m isch er und B y zan tin isch er Z eit” , Sam os 14, 1985, 455, R es.4), arşitrav öçü lerin e göre H ierap o lis örneğinin d ö rt sütunlu o labileceğini düşünüyoruz.
daha büyük olan ve Geç H ellenistik D evir’e tarihlenen, tek katlı bir N ym phaeum Sagalassos’da görülm ektedir9.
Y azıtta geçen K P H N H kelim esine göre bloğun bir çeşm e anıtına ait olduğu kesindir111. Y alnız yaptıran kişinin adının olduğu kısım diğer blokta olduğu için kimin yaptırdığını bilem iyoruz. K itabeye ve m imari elem ana göre, burada henüz yeri bilinm eyen, tek katlı bir çeşm e anıtının varlığı anlaşılm aktadır. Bloğun bulunduğu yere göre, bu çeşm e anıtı büyük bir ihtim alle henüz kazısı yapılm am ış olan kentin doğu kısm ında Bizans Suruna yakın bir yerde olm alıdır.
Frizde yer alan ranke süslem esinin, Geç H elenistik D evir olarak tarihlendirilen bir örneği, S am os’daki K astro T ig an i’de bulunm aktadır11. H ierapolis ile K astro Tigani örneklerinde, hem betim leniş hem friz tacındaki profil aynıdır. Bu benzerlikler her ikisinin de yakın dönem lerden olabileceğini gösterm ektedir.
Sim etrik olarak devam eden rankelerden, M .Ö. 4-3 yıllarına tarih lenen12 M azeus ve M itridates K ap ısı13 ile A nkara A ugustus14 ve Stratonikeia A ugustus-İm paratorlar T apınağı15 frizinde görülm ektedir16. Son iki örneğin işleniş stili olarak çok yakın olm alarına rağmen m otifte bazı farklılıklar bulunm aktadır. H ierapolis’de bulunan frizde rankeler diğer örneklere göre daha yatay durm aktadır. O ysa M azeus ve M itridates kapısı, A nkara Augustus
9 M. W aelkens, “T h e E xcavation o f A L ate H e llenistic F o u n tain H ouse and Its S urro u n d in g s (Site N). An Interim R e p o rt” , S agalassos II. R ep o rt on the E xcavation C am paign o f 1992, (A cta A rch aeo lo g ica L o v an ien sia M ono g rap h iae 6), 1 9 9 3 ,4 3 -8 6 .
10 “ K R E N E ” için bkz. R. T ö lle-K asten b ein , “D er B e g riff K ren e” , A A 1985, 451-470. 11 S a m o s’da K astro T ig a n i’de bulunan bir örnek için bkz. U. Jan tzen , “ Sam os 1966” ,
A A 1967, 277, R es.4; R. T ö lle-K asten b ein , 1974: R es.78; F. R u m sch eid , U ntersu ch u n g en zur K leinasiatischen B au o m a m en tik des H ellenism us I-II, (1994), L ev .55.4. R anke frizinin işlenişi A ugustus D önem i ö zellikleri gösterm ektedir. 12 W. A lzinger, A ugusteische A rch ite k tu r in E phesos. S on d ersch riften
H erausgegeben vom Ö sterreich isch en A rch äo lo g isch en In stitut in W ien 16, (1974), 9.
13 W. A lzinger, 1974: 9-16, R es.4, 161-163; F. R um scheid, 1994: 11:16-17, L ev.37, 1-2.
14 M. K rcnckcr-M . Schede, D er T em pel in A nkara, (1936), Res. 184-185, 195; N. G ü ndüzalp, A nadolu Y a pılarında A kantuslu Sarm al D al S üslem eleri, (1984), R es.85-86.
15 A.A. T ırpan, S tratonikeia A u g u stu s-İm p a rato rlar T apınağı, (1998), 34-35, 62-63, Çiz. 17-18, R es.31-36. Bu T apm ak M .S. 1. y y ’ın ilk çeyreğine tarihlenm ektedir(A . T ırpan, 1998: 66).
16 M .Ö . 1. y y ’ın son çeyreği-M .S . 1. y y ’ın ilk y arısın a ait akantus yaprakları için bkz. N. G ü n d ü zalp , 1984: 37-40.
Tapınağı, Stratonikeia A ugustus-İm paratorlar Tapınağı frizindeki canlı ve daha doğal rankeler daha çok kıvrım lar yapm akta ve yuvarlak şekiller oluşturm aktadır. Bu şekil değişikliği rankenin betim lendiği alanın yüksekliğinden de kaynaklanm aktadır. Çünkü K astro T igani’de yüksekliği az olan frizde bulunan ranke, H ierapolis örneğine benzem esine rağm en, aynı yerde sim ada betim lenen ran k e17, betim lem e alanının yüksekliği fazla olduğu için Ephesos, Stratonikeia ve A nkara örnekleri gibi işlem iştir. Bu örnekler de betim lem edeki farklılığın betim lenen alanın yüksekliğinden kaynaklandığını gösterm ektedir.
Bir diğer önem li farklılık da, Stratonikeia ve Ephesos örneklerinde işçilik çok iyi olm asına rağmen, H ierapolis örneğinde işçilik daha zayıftır. N orm alde H ierapolis A ugustus Dönem i bezem elerinde kaliteli bir işçilik görülm esine rağ m en18, bu frizdeki işçilik diğerlerine göre kaba durm aktadır. Bu kaba görünüş bezem edeki detayların tam bitirilm em iş olm asından da kaynaklanm aktadır.
Frizdeki bezeme tüm alana yayılm asına rağm en, zem inde boş alanlar kalacak şekilde sade olarak yapılm ası ile ranke, rozet ve tom urcukların betim lenişinde, akantus yaprağında görülen dam la şeklindeki gözlerde ve yüzeysel kanallarda 'Erken İm paratorluk D önemi özellikleri görülm ektedir. A kantus yaprağındaki gözlerin kenarlarında bulunan ve daha sonra H ierapolis Apollon Tapm ağı başlıklarında ip şeklinde betim lenecek olan süslem enin yakın örnekleri A ugustus D önem ine tarihlenen Ephesos B azilika başlıklarında görülm ektedir19.
Ranke frizindeki akantus çanağı ve rankelerdeki akantus yapraklarında görülen dam la şeklinde gözler, yuvarlak ve canlı dam arlar ile yüzeysel kanallarının işlenişi, H ierapolis’deki diğer bezem eli örnekler de dikkate alındığında, arşitrav-frizin m uhtem elen M .Ö. 27 deprem inden sonra20 A ugustus D önem ine tarihlenebileceğini gösterm ektedir.
17 F. R um scheid, 1994:11:54.5-7.
ıs “ H ierapolis A rkeoloji M ü z esi’ndeki M .Ö . l.y y -M .S . 1. y y ’a ait B ezem eli M im ari E lem an lar” adlı çalışm am ız y ayın aşam asındadır.
19 W. A lzinger, 1974: 89, R es.120; W. A Izinger, “G rab u n g en in E phesos von 1960 bzw . 1970: D as R eg ieru n g sv ierte l” , Ö Jh 50, 1972-1975, B eib. 259-260; F. R um scheid, 1994: 1:16-17, 11:17-18, no:44; L. V andeput, T he A rchitectural D ecoration in R om an A sia M in ö r . Sagalassos: A C ase S tudy, (1997), 33.
Yapılan çalışm alara göre, H ierapolis’de üç çeşm e anıtının varlığı bilinm ektedir21. A ncak bunlardan sadece ikisinin yeri kesin olarak belirlenm iştir. Bunlardan birisi A pollon Tapm ağı T em enosu’ndaki Tapınak Ç eşm esi (Planda no:7), ve diğeri Ticari A gora yanındaki Tritonlar Ç eşm esidir (Planda no:29)22. A rşitrav-friz bloğunun yerleri bilinen çeşm elere ait olm adığı kesindir. A ncak bu yeni çeşm enin yeri kesin olarak belirlenem em iştir. K itabenin bulunduğu yere göre kentin doğusunda olm alıdır. Bu blok varlığı belirtilip, yeri ve kalıntılarından bahsedilm eyen 3. çeşm e anıtına ait olabileceği gibi, yeni bir çeşm e anıtına da ait olabilir. B ugüne kadar yapılan tespitlere göre, bu bloğun ait olduğu yapı, H ierapolis’deki en erken çeşm e anıtıdır.
21 D .B. F errero, 1993: 91; D.D. B ernardi, “N y m p h e ’ler K raliçesi F rigia H ie rap o lis’i” , T u rch ia A ntica-A ntik T ü rkiye, (1998), 80.
22 T apınak Ç eşm esi M .S. 2. y y ’ın sonu ile M .S. 3. y y ’ın başına ait m im ari elem an lard an M .S. 4. y y ’ın o rtaların a doğru yapılm ıştır. T rito n lar Ç e şm esi’nin ise, k itab esin e göre İm parator A lex an d er S e v e ru s’a (2 2 2 -2 3 5 ) adandığı b ilinm ektedir (D .B . F errero, 1993: 91; D .D . B ernardi, 1998: 80-81).
