A STUDY ON THE INFLUENCE OF GENOTYPE AND ENVIRONMENT ON TECHNOLOGICAL PROPERTIES OF CHICKPEA

<;EVHENIN

UAZI

NOHUT t;;E;;ITLEHtNIN TEKNOLOJiK

bZELLiKLERtN~

ETKiLERi

1 2 .. 3

~Ialll i t K(iKSEL Ayhan ATLI Ay~en OAG

(jZET: Bu ara9·1rma, ii.lkemizin 1'ark] 1 holgelerinde yet l q i j r! len nohu. genotiplerinin teknoloj ik kallt.esi iizerlne C;evl'enin '"+:kller'ini belirlemek ,'IRi<lCl ile yap11­ ' h l ' i i l r . A!'a:-;~1rmnda yedi dt.~gjf.pk lokasyonda iiretilen tiC; nohu+- c;e§lt adaylrla alt. oc'nelder analiz edllmi§t,ir'. (;~d l:'}n,ada nohul .. oc'neklpc'lnin teknoloj ik val i te kri terleri ,Ie pratei n Hii k t.ar-lar1 bel i r I enmi Gt lr. Elde ed i len

bu] gular', geno+-.ip ve <;evrenin kuc'u ve ya§ ag1rl1k ,kuru ve ya§ hacIIli lIe §i§me indeksi degerler'inl (jneJliI i

diizeyde e+-.k ilediglni gostermiGtir. Kuru piGJr.e sUres I , ya'ij pi§me ~;ikesi ile protein rr.~k+ ill'1 ise <;evreden ~neffili diizeyde etkilenmi§tir.

A STUDY ON THE INFLIIENCE OF GENOTYPE AND ENVIRONMENT ON TECHNOLOGICAL PROPERiIES OF CHICKPEA

SUMMARY: This st.udy was undertaken to invest.1gate the inrluence or locations on the physical and chemical characi,eristics and cooking quality or chickpea genotypes

grolNfI in di frerent. climatic locations or Turkiye. Three chickpea genotypes grown in seven di fferent locations were analyzed to determine the technological quality crit.eria and protein content. Seed weight and volume at dry and wet samples plus swelling index values were significantly influenced by genotype and

1. Yrd. Oo~. Dr. H.O. Glda MUhendisli~i 8eytepe/ANKARA 2. Dr. Tarla Bitkileci Meckez Ara~. EnstitUsu IANKARA

3. Taria

Bitkileci Heckez Ara~t~rma EnstitUsu IANKARA

environment. Dry and wet cooking time and protein

content were significantly influenced by environment.

GjRj~

Nohut halklmlZln beslenmesinde onemli yeri olan iiriinlerden birisidir. Nohutun tiiketim gekilleri l;e9i tli bolgelerdeki tiiketim al19kanllklarlna ve tane ozelligine gore _{degi 9 iklik} gosterebilmekte olup, iilkemizde en yaygln gekilde yemeklik olarak tiiketilmektedir. Bunun yanlnda, normal, baharatll ve iizeri gekerle kaplanm19 leblebi l;e9i tleri , humus, konserve ve diger gekillerde de tiiketimi yapllmaktadlr. Bu tiiketim gekillerinin kali te gereksinimleri de birbirinden oldukl;a farklldlr. Ornegin tane iriligi humus kali tesi il;in c;ok onemli degilken, leblebi il;in iri taneli nohut arzu edilmekte­ dir. Yemekl ik ve konservel ik nohut iiret.iminde ise enerj i ve zaman tasarrufu al;lslndan klsa pi 9 me siireli nohut. tercih edilmektedir.

Yemeklik tane baklagillerde kalite iizerine etkili olan en onemli faktorlerden birisi l;e9itt.ir. HAWTIN ve ark. (1977) yaptlklarl ara9t1rmada 1688 ornek il;eren mercimek lslah materyalinde protein miktarlnln aynl deneme yerinde % 23.4-% 36.4 araslnda _{degi 9 tigini} sapt.aml§lardlr. Diger ara9tlrmalarda~ nohutta prot.ein miktarlnln % 18.0-% 28.1 _{araslnda degi 9 tLgi bel irlenmi 9 ­} tir (KAPOOR ve ark. 1972; GUPTA, 1982).

VI;

farkll yeti 9 tirme yerinde denemeye allnan 24 mercimek genotipin­ de pi 9me stiresinin 29.5 - 45.0 _{dakika araslnda degi 9 tigi} sapt,anm19tlr (ERSKINE ve ark. 1985). Aynl ara9tlrlcllar mercimekte pi 9me siiresi iizerine l;e9itin etkisinin I;evreden daha fazla oldugunu belirtmi 9 lerdir. WILLIAMS ve NAKKOUL (1985) ise nohutta yaptlklarl bir l;al19mada tane iriliginin daha ~ok kalltlm etkisi altlnda oldugunu belirtmi§ler ve kall tUG derecesini 0.95 olarak saptam19­

Iardlr. Ulkemizde nohut kalitesinde en ~ok Uzerinde durulan kri terier tane iriligi ve pi§me sUresidir. Bunun yanlSlra ozellikle iri taneli nohut i~ ve dl§ pazarda daha fazia tercih edilmektedir. Bazl i thaI ate; 1 UIkeIer ise humus Uretiminde oidugu gibi nohutun eziImi§ haide tUketildigi durumlarda kUe;Uk taneli nohutlarl da kullanmaktadlriar. Bakiagillerin protein miktarl ve kalitesine ~e§itten ba§ka etki eden faktorier ise toprak tipi, iklim, yeti§tirme yeri ve agronomik uyguIa­ malardlr (ERSKINE ve ark. 1985).

Bu ara§tlrma, Ulkemizin farkl1 ikIim km~ullarlnda

yeti§tirilen nohut ~e§it adayIarlnln teknolojik kalitesi Uzerine ~e§it ve ~evrenin etkilerird beliriemek amaCl ile yapl1ml§tlr.

MATERYAL ve YONTEM

Ara§tlrma materyali olarak yedi ayrr yeti§ti.rme yerinde Uretilen ti~ adet nohut C;;e::ji t adayl (AK-71112, AK-7 _{1114 , AK-}7 _{1115) 'ndan yararIanl.Imv;;tlr. Yeti§tirme}

yerieri Ankara (Lodumlu, Haymana), izmir, <;orum, Kayseri ve Yozgat olup ara§tlrma materyali bu yerIerde c;e§i t l i

enstitUler taraflndan kurulan verim denemelerinin

1988 Ylil UrUnUdUr. AK 71115 1991 Y1Ilnda Ak~in-91

adlyia ~e§it olarak tescil ediImi§tir.

Bu ~aII§mada kuru ve ya§ tane aglrllgl, kuru

ve ya§ tane hacmi, su alma kapa~itesi ve indeksi, §i§me kapasi tesi ve indeksi, kuru ve ls1atl1ml§ nohut pi§me stireleri ile protein miktarl degerieri belirienmi§­ til'. AnaIizler WI!.~IAMS ve ark. (1986)'da ae;lkIandlgl. §ekiide yapllml§tlr. Protein miktarl ise ICC Standart No. 105 (ANONYMOUS, 1960)'e gore saptanml§t1r.

BULGULAR ve TARTI~MA

Ara§t1rmada nohut Brneklerinin teknolojik kalite kriterieri ile protein miktarIar1 beIirlenmi§ ve sonu~lar

C;izeige l ' de topluca veriImi§tir. Tiim yeti§tirme yerieri dikkate aI1nd1g1nda kuru 100 tane ag1rl1g1 ;n. 'i 46.5 g, ya§ 100 tane ag1rI1g1 ise 58.0 - 95.4 g aras1nda degi§mi§tir. Yeti§tirme yerierinde ortalama kuru 100

tane ag1rl1g1 degerieri aras1ndaki lark 10 g (40.9-30.9) olup, bu deger olduk~a yiiksek bulunmu§tur (~ekil 1). Bu ara§t1rma buiguIar1 bir biitiin olarak dikkate al1nd1­ g1nda Brneklerde protein miktarIar1n1n % 16.2 ile

%

25.6 aras1nda degi§tigi gBriiImektedir (C;izeige 1). Daha Bnce de a~1kIand1g1 gibi, geneide nohutun protein miktar1 % 18.0 - 28.1 aras1nda deg:'~im gBstermektedir (KAPOOR ve ark. 1972; GUPTA, 1982). Bu ara~brmadaki

protein miktarIar1 da Ii teratiir ile uyum i~erisindedir.

C;izeige l ' de de gBriiIecegi gibi kuru pi§me siiresi

120 160 dakika, 1sIatmaya b1rak1Id1ktan sonraki

pi§me siiresi ise 30 - 75 dakika aras1nda degi§im gBster­ mi§tir. Yeti~tirme yerierinde ortalama ya§ pi§me siiresi

degerieri 33.3 66.7 dakika aras1nda degi§mi~tir

(~ekil 2). Islatarak pi~me yap1Id1g1nda pi~me siirelerinde

Bnemii diizeyde azaima gBriiImii§tiir. WILLIAMS ve NAKKOUL (1985) larkI 1 genotipe sahip Brneklerde yapbkIar1 bir ~aI1§mada iri taneli nohutlarda kuru pi§me stiresini 137 ~ 18.2 dakika, kii~iik taneIiIerde ise bu siireyi 127

+

18.3 dakika olarak saptam1~lard1r. Ayn1 ara~t1r1c1­

Iar 1sIatma sonucu pi~me siirelerinin azalarak, ayn1

~rneklerde S1raS1 ile 42

+

4.2 dakika ve 49

+

9.2

dakikaya dii~tiigunii beIirIemi~lerdir. Bu ara~t1rma

da da benzer buigular eide ediImi~tir.

Eide edilen bulgularda varyans analizi yapIIm1~,

~e~it ve ~evrenin kuru ve ya~ ag1r11k, kuru ve ya~

Cize1ge 1. DeQisik Lokasyon1arda Yetis~jri1en 3 ~esit adaylnln Fizikse1 ve Kimyasa1 Oze11ik1eri ile Pisme sureleri

Deneme

100 Tane Ag. Su Alma Hacim Sisme Pisme sAresi Ham Prot.

Yeri

Hat No Kuru Yas KaDas.indek"si Kuru Yas Kapas. tnde. Kuru Yas Nx6.25

1

AK-71112

Lodum

u

AK-71115 30.8 40.0 63.2 81.8 0.323 0.417 1.049 1.043 23.5 31.5 54.5 70.5 0.310 0.390 1.319 1.239 138 144 35 40 24.5 22.5

AI-71114

28.4 60.1 0.317 1.115 22.0 52.5 0.315 1.384 133 31 25.6 AK-71112 28.8 59.3 0.305 1.359 23.0 52.0 0.290 1.263 147 41 19.4

Haymana

AX-71115 37.2 77.7 0.405 1.090 28.5 68.0 0.395 1.387 146 48 21.4 AX-71114 28.4 60.2 0.317 1.114 22.5 53.0 0.305 1.356 135 44 19.9 AX-71112 39.2 79.3 0.402 1.024 30.0 69.5 0.395 1.317 145 70 20.8

tzmir

AX-71115 46.5 95.4 0.490 1.054 35.0 82.5 0.475 1.358 135 55 19.9 AX-71114 36.9 76.7 0.398 1.079 26.5 67.0 0.405 1.528 150 75 19.6 AX-71Il2 31.1 64.5 0.335 1.077 23.0 56.0 0.330 1.437 160 59 19.1

c,;orum

AX-71Il5 40.6 85.2 0.446 1.099" 30.5 74.0 0.435 1.427 150 65 17.9

AI-71114

30.2 64.8 0.347 1.150 22.0 57.0 0.350 1.591 150 43 20.9 AX-71Il2 28.3 59.6 0.313 1.103 21.5 52.0 0.305 1.419" 130 35 16.7

Kayseri

AK-71115 38.3 81.4 0.432 1.127 28.5 71.0 0.425 1.491 120 35 16.8 AX-71ll4 30.7 65.8 0.352 1.147 23.0 58.0 0.350 1.522 145 35 17.6 AK-71112 29.1 60.3 0.312 1.071 22.0 52.0 0.300 1.363 130 35 17.3

Yozgat

AX-71l15 36.2 75.8 0.396 1.093 27.5 '6.5 0.390 1.418 130 30 17.1 AX-7lll4 27.3 58.0 0.307 1.124 20.5 51.0 0.305 1.488 130 35 16.2 N _..0 Haym~na AX-7ll12 AX-71Il5 30.7 41.6 64.1 85.6 0.334 0.441 1.087 1.058 22.5 31.5 56.0 75.0 0.335 0.435 1.490 1.381 140 125 55 i 47 22.3 19.6 ~-7lll4 29.1 61.1 0.320 1.099 22.0 53.5 0.315 1.432 130 43 19.0

degerlt"f'ini ,,~tkil('digi belit'lenmi§Lr (P

>

O.Oj). ~i::;me

indeksi

clCge~'in:n

ise

<;e~lt.

ve

c;ev!'ed~1I

daha az

etkilen­

dig:. sapt~anml§t.lr (P

>

0.(5). <;evre ku!"u pi§me siiresi (P / 0.(5) ile ya§ pi§me siires: ve protein miktarl (P

>

0.01) iizer~nde de etkili olmu::;tur.

<;e§i t ve <;ev!"eden cinemii duzeyde etkilenen kri terier En Kuc;uk (jnemii f'ark (EKOF) test.:. ile aYI'l:jtlrllml§ ve buigular Gizelge 2 ve 3'te veriImi§tir. ti~ nohut c;e§it adaylnln ortalama degerieri dikkate aIlndlglnda en yuksek lOa tane aglrllgl 40.9 g ile izmir'de, en du§uk ise ')U.9 g ile Yozgat;'ta beliI'lenmi§tir (Gizeige

c'). Bu durum ise c;evl'e ko§ullarlnln tane aglrllglnl

~nemii duzeyde etkiledigini g~stermektedir.

Kuru agE'llga benzer' §ekiide izmir lokasyortunda

Yd~} aglI'llk, kuru ve lslak hacim :le ya§ pi§rr.e suresi

b~klmlndan en yuksek degerler elde edlJm:§tir. Aynl k!': terl,r baklmHldan en du§uk dege~'ler Yozga+,' ta bul un­ mw}' ur. Iletha once bu konuda yapilan bir ara~tlrmada kuru tane aglI'llgl ile bu kri terier araslnda oneml i

kO!'elat.ll' U§kiler saptanml§tlr (Il(J LLI AMS ve ark. 1983). Bu Ill'denIe, kuru 100 tane aglrllgl ve diger kri terierin yeti:'}tirme yerinden etkileni§leri birbirine benzer ozellik gostermi§tir.

En yiiksek prote in miktarl ortalama degeri % 24.2 ile Ankara (Lodumlu)'da, en du§uk deger ise

%

16.9 ile Yozgat'ta yeti§tirilen orneklerde beIirlenmi§tir. Kuru pi§me y?plldlglnda en uzun pi§me sureleri Gorum ve izmir' de en du§iik pi§me siireleri ise Yozgat ve Kayseri'de yeti§tirilen orneklerde goriiImii§tiir. Gizeige 2' de izienecegi gibi pi§me siiresinin uzun oidugu yeti§tirme yerierinde 100 tane aglrllgl yiiksek, pi§me siiresinin klsa olrtugu yeti§tirme yerIeri~de

Cizelge 2. uretim Ko~ullarlnln Nohutun Valite Kriterleri uzerine Etkisi Vet i$tirme Veri 100 Tane AalYlll:ll (9) Kuru Ya~ Haclm Kuru (m!) Ya~ Sisme _indeksi Pi~me suresi (dak) Kuru Islak Ham Protein _('Y.. Nl;6. 25)

Lodumlu Haymana-l Izmir Corum Kayseri Yozgat Haymana-2

33.1bc 68.4b,:d 31. 5ed 65.7ed 40.'3a 83.8a 34.0b 71.5b 32.4bcd 68.9be 30.9d 54.7d 33.8b 70.3b

25.7b 24.7be 30.5a 25.2bc 24.3be 23.3e 25.3b 5'3.2bed 57.

7ed

73.0a 62.3b E.O.3bc 56.5d 61.5b

1.320.: 1.340b.: 1.410abe 1.490a 1.480a 1.430ab 1.440a 138.3bc 142.7abe 143.3ab 153.3a 131.7be 130.0c 131.

7bc

35.3e 44.3b': 66.7a 55.7ab 35.0e 33.3c 48.3b 24.2a 20.2b 20.1b 19.3b 17.0c 16.9c 20.3b EKiJF" 2.006 3.75 1.94 3.394 0.097 13.1 12.48 2.177 Cizelge 3. Genotipin Nohutun Kalite Kriterleri Ozerine Etkisi Genotip Adl AK-71112 100 Tane Ai:llYIlCll (g) Kuru Ya~ 31.1b 64.3b HaClm KurLi 23.7b (ml) Yas 56.0b Sisme _indeksi 1.380b

'"

AK-71115 AK-71114 EK~r 40.0a 30.1b 1.):13 83.3a 53.8b 2.453 30.4a 22.7b 1.270 72.5a 56.0b -;. ..,.,."') ..:.. ... L. 1.390b 1.480a 0.0638 EKtiF : En kllo; llk ;:'nemli fark

ise 100 tane aglrllgl du§uk olarak bulunmu§tur. Bu

durum ise 100 tane aglrhgl ile pi§me siiresi araslnda

olumlu ili§ki oldugunu bildiren diger ara§tlrmalar

ile uyum i~erisindedir (WILLIAMS ve NAKKOUL 1985).

Islatarak pi§me yaplIdlglnda ise kuru pi§me sureleri

ile benzer sonu~ allnml§tlr Wekil 1 ve 2). En klsa

slirede pi§me Yozgat'ta, en uzun surede pi§me ise izmir'de

yeti§tirilen orneklerde saptanmI§tlr. Bulgulardan

da anla§11acagl gibi ls1atma, pi§me suresini azaltml§

ancak ls1atma i§lemi yeti§tirme yerinin pi§me suresi

uzerindeki etkisini ortadan kaldlrmaml§tlr.

Cizelge 3' te gorulecegi gibi gene1de tum kri terler

a~lslndan en yuksek degerler AK-71115 ~e§it adaylndan

elde edilmi§tir. Diger iki aday araslndaki fark onemli

bulunmaml§tlr. AK-71114 ~e§it adayl ise sadece §i§me

indeksi a~lslndan en yuksek degeri vermi§tir. Bu ise

nohutta arzu edilen bir ozelliktir.

Pi§me suresine ~e§itin etkisi onemsiz bulunmaslna

ragmen bazl yeti§tirme yerlerinde ~e§itler araslnda

fark olduk~a fazla buluOffiu§tur. Ornegin lslatarak

pi§me yaplldlglnda izmir'de yeti§tirilen ~e§it adaylarl­

nln pi§me sureleri araslndaki fark 20 dakika ~ken,

Kayseri'de yeti§tirilen ~e§i t adaylarlnln pi§me sureleri

araslndaki fark kaybolmu§tur. Buna neden olarak ise

pi§me suresi uzerine bir~ok faktorun etki yapmasl

gosterilebilir. Ce§itli ara§tlrmacllar taraflndan

pi§me suresi uzerine ~e§it, yeti§tirme yeri, toprak

ve iklim ozellikleri, olgunla§ma durumu, depolama

ko§ullarl, tanenin fi tik asi t oranl, kalsiyum, sodyum, serbest pektin, tane kabugu kallnllgl, lignin ve alfa­

seluloz miktarlarl gibi bir~ok faktorun etkili oldugu

"ildirilmektedir (CHERNICK ve CHERNICK 1963; JONES

~e BOULTER 1983; BHATTY 1984).

42 40.9 I~ 36 ..,

...

_...

~

'09 ::.

..

'"

::> 32 30 ~ 33.1

-

~ ~

~

#-!

30.9

]

:­ rc _... c: r-:;:­

,]

... e; _"- ~ ::> ...

_'"

~ ~

~

~

I

<:: 0 'll 'lI _III

...

::t: _'-"

::

'"

_::t:

'"

~ekiJ •. Nohut'da Cevrenin 100 Tane AgJrl,gl UTerine Etkisi

(50nut;/dr LodumJu, IIJfjf1ldna, izmlr, Corum, "iOl/ser;, YozIJat Lokasl/onJarJ Ort./amasJd,r)

....

.

70 'Cl '­ '~ 60 III

'"

:~

""

₅₀ ~

""

ii: 40 JO 66.7 ~ ~., ~ r - ­

,Ed

::

...

5

'"

_i.

<:: ~

.:

~

'i

\.

..

'

...

~ ;:; 0 '-" ~ _.u..J ,~ L

..

QI ~ ~ ... 0

...

'"

~

2!.2

"C

I

c: ~

~PkiJ2 Nohut'da Cevrenin P;~Mr Suresine ltk;si

('sonll'iJar I oriumlu,lIalJffloJna, iZl/1ir, Corum, "al/ser;, YozgaL LokaslJonJarJ Ortala.asJ)

Sonu~ olarak yeti§tirme yerinin gene Ide nohutun

tum teknoloj ik kalite kri terleri Uzerinde

e~kili

oldugu

saptanml§tlr. Kuru ve ya§ 100 tane aglrllg1, kuru

ve ya§ hacim, §i§me indeksi degerlerinin ~evreden

etkilenmekle birlikte ~e§itten de etkilendikleri belir­

lenmi§tir. Bu kali te kri tel'leri baklmlndan yUksek

ve dU§Uk degerlere sahip olan ~e§it adaylarl bu ozellik­ lerini genelde tUm yeti§tirme yerlerinde korumu§lardlr. Bu nedenlerle baklagil ara§tlrmalarlnda UstUn ozellikteki c;e§i tIer geli§tirilirken bu ~e§itlerin potansiyellerini gosterebilmeleri i~in uygun yeti§tirme yeri ve yeti§tirme

ko§ullarlnln da belirlenmesi gerekmektedir. Ozendirici

tedbirlerle, daha UstUn kalitede baklagil Uretimine

uygun olan yorelerde baklagillerin Uretimini artlrarak iC; ve dl§ pazara daha iyi kalitede yemeklik tane baklagil sunulabilir.

KAYNAKLAR

ANONYMOUS, 1960. International Association for Cereal Chemistry ICC Standard No. 105.

BHATTY, R.S. 1984. Relationship Between Physical and Chemical Characters and Cooking Quality in Lentils. J. of Agric. and Food Chem. 32 (5): 1161-1166.

CHERNICK, A. and CHERNICK, B.A. 1963. Studies of Factors Affecting Cooking Quality of Yellow Peas. Can J. Plant Sci. 43: 174-183.

ERSKINE, W. WILLIAMS, P.C. and NAKKOUL, H. 1985. Genetic and Environmental Variation in the Seed Size, Protein Yield and Cooking Quality of Lentils. Field Crops Research 12: 153-161. Elsevier Science Publishers B.V. Holland.

GUPTA, Y.P. 1982. Nutritive Value of Food Legumes. P.287-327 in: Chemistry and Biochemistry of legu.es (S.K. Arora Ed.) Oxford and rBM Publishing Co., Newdelhi, India.

HAWTIH, G.C. r RAOIlE, 1<.0. and GREEN, J.M. 1977. Breeding

Strategy for the Nutritional I.pro~e.ent of Pulses. In: Nutritional Standards and Methods of Evaluation for Food Legum Breeders, J.H. Hulse, K.. O. fii!chie, and L.W. Billingsley Eds., IDRe, Ottawa, Ont., pp. 43-51.

JONES, P.M.l). and BOULTER, D., 1983. The CiHlse of Reducin~ Cooking Hat c i n !'~ .1_:'5 t:.~l-u s__~~~_"f.i _~ Fe, 11 "Yo' I n 9

Ad\<crsc Storage Conditions. J.Food ~~i~ 46:i~J-626.

KAPoon, H

.C.,

SRIVASTAVA, V.K. <'no GliPIA, V.P., 1972. Estimation of Hethlonln(~ in IHack-qram O'hdseolus nunga l(oxb), Greengram (P. aureus I(oxb) dod Soybean (Glycine max L.). The Indian Journal of Agricultural Science 42: 290-299.

WILLIAMS, P.C. and NAKkOUl, H. 1985. Some New Concepts of Food legume Qual i ty Evaluation at lCARI>A pel45­ 256 in: Proceedings of International Workshop on Faba Beans, Kabul i Chickpeas, and Lentils in the 1980's, 16-20 May 1983. lCAROA. p.142, Aleppo, Syria.

WILLIAMS, P.C., EL-HARAMEIN, F~J.. NAKKOUL, u~ and RIHAWI, S. 1986. Crop Quality Evaluation "ethod~. and Guidelines. ICARVA. P.142, hleppo, Syria.

WILLIAMS, P.C., NAKKOUL. H.. and SINGH, K.B. 1983. Relationship Oetween Cooking Ti~e and So.e Physical Characteristics in Chickpeas (Clcer arietinu. L.). J. Sci. Food Agr. 34: 492-496.