Hangi ölüm onunkinden acı

2

Hangi Ölüm Onunkinden Acı

Hıfzı Veldet VELİDEDEOĞLU

i r s ü r e d i r , d a h a d o ğ r u s u , b l z l e ri b u y a n d a b ı r a k ı p g i tt i ğ in d e n b e r i, h e r g ü n S a b a h a t t i n E y u b o ğ lu ile b a ş b a ş a y ı m . Y aln ız b a ş b a ş a değil, g ö n ü l g ö n ü l e , iç içeyim. R u h u y l e « s a rm aş dolaş» ım. K o p a m ı y o r u m o n d a n . B u g ü n e d eğin o k u m u ş o l d u ğ u m y a z ı l a r ı n ı y e n id e n o k u y o r u m ; o k u m a d ı k l a r ı m ı da, g ü c ü m c e, t a m a m l a m a ğ a ça­ lış ıy o r u m . N e m ü m k ü n ! M esa fe o k a d a r açılm ış k i ! F a k a t b e n O ’n u n sevgi, d o s t l u k v e in s a n lı k dol u a y d ın r u h u n u n d ü n y a s ı n d a y a ş ı y o r u m . Y a l­ nı z ö z y a z ıl a r ın d a ( t e l i f le r in d e ) değil, çev irile ­ r i n d e de b u l u y o r u m b u d ü n y a y ı. Ç ü n k ü o n l a r a da ç o k şey k a t m ı ş k e n d in d e n . H e r y a b a n c ı y a ­ z a r ı ç e v i r i r k e n o n u n r u h y a p ıs ın a k a tı l m ı ş , d ü n ­ y a s ı n d a y a ş a m ı ş ; k ısacası, o n u n l a k a y n a ş m ı ş , —ço k s e v e r e k k u l la n d ı ğ ı b i r d e y im le — «s a rm aş dolaş» o l a r a k b ü t ü n l e ş m i ş ve s o n r a o n u n a ğ zın ­ d a n v e k i m i z a m a n y ü z le r c e yılın ö te s in d e n T ü r k ç e k o n u ş m u ş ; o n la r ı s a n k i T ü r k ç e d ü ş ü n e n , T ü r k ç e y a z a n e d e b iy a tç ı, ozan, d ü ş ü n ü r k im liğ i­ n e s o k m u ş . M o n t a ig n e çev iris in d e ö y le; Rous- s e a u ’d a ö y l e ; F l a u b e r t ’de, h a t t a H a y y a m ’da öyle. M o n ta ig n e , « D o s tlu ğ u n ko lla rı b ir b ir im iz i d ü n y a n ı n b i r u c u n d a n b i r u c u n a k u c a k l a y a b i le ­ c e k k a d a r u z u n d u r » d i y o r (D e n e m e le r , E y u b o ğ ­ l u çevirisi, 5. B ası, s. 53). K e n d i s i n d e n y a k la ş ı k o l a r a k 400 y ıl önce ö te d ü n y a y a gitm iş olan M o n t a ig n e ’in b u y ü r e k h o p l a t a c a k k a d a r güzel t ü m c e s i n i E y u b o ğ lu , b i r a z d e ğ i ş t i r e r e k : «Do st­ l u ğ u n k o lla r ı b i r b ir i m iz i b u d ü n y a d a n öte d ü n ­ y a y a k u c a k l a y a b i le c e k k a d a r u z u n d u r » d iy e de ç e v ir e b ilir d i; ç ü n k ü O, M o n t a ig n e ’i, sank i bu çağ ın, k e n d i ç a ğ ı n ı n in s a n ı v e k e n d is in in y a k ın d o s tu gibi g ö r m ü ş , a n la m ış , s e v m iş v e bu d o st­ l u ğ u n sı cak h a v a s ı için d e «Türkçe» k o n u ş t u r ­ m u ş . Bu d ü n y a d a n öt e d ü n y a y a d o s t l u k v e d ü ­ ş ü n c e b a ğ la n tıs ı k u r u l m a d a n sa ğ lan a m a z d ı b u b a ş a rı . E y u b o ğ lu , b ü t ü n u y g a r ç a ğ l a r d a A n a ­ d o l u ’da y a ş a m ı ş t ü m in s a n la r l a b i z l e r a r a s ı n d a da k u r m a ğ a ç alış ır b u m u t l u b a ğ la n tıy ı. H e r ik i â le m a r a s ı n d a k i d o s t l u k ilişkisin i O 'n u n l a Y u n u s E m r e a r a s ı n d a da g ö r m ü y o r m u ­ yuz? Y u n u s ’u n d ü n y a s ı n d a y a ş a n m a d a n , o n u n l a « h a ş ır ne şi r» o l m a d a n y a z ı l a b i li r m iy d i E y u b o ğ - l u ’n u n « Y u n u s E m r e ’ye Selâm » ı? Bu b i r çeviri değil, özyazı. Y u n u s ’u n i n s a n sevgisi. T a n r ı sev ­ gisi, t e v e k k ü l v e i s y a n la r ı , Y u n u s ' u n ben li ğ in e k a t ı l m a d a n b ö y les in e güzel, b ö y les in e can lı, böv- les in e sıcak ve b ö y les in e r u h a y a k ın ya n sıtıla- b i li r m iy di, o p ırıl p ırıl , k ıs a cık tü m c e le r le ? T ü r k h a l k ş iirin in en yü ce, en d e r in , en ö lü m s ü z ö r n e k le r in i v e r m i ş o lan Y u n u s E m r e ’yi a n l a t ı r ­ k e n , E y u b o ğ lu da o çok sevdiği, t a p a r c a s ı n a sev ­ diği «o can ım » T ü r k ç e n i n en güz el düz yazı ö r ­ n e k le r in i v e r m e m i ş m id ir? «-*- S e lâm olsun s e v ­ giyi, insanlığı y ü c e l t e n , t a n r ı l a ş t ı r a n . T a n r ı y ı gö­ n ü l le r e , in s a n lığ a , s e v g iy e in d ir e n Y u n u s E m r e ’ ye. i r Ş a i r le r şa iri, i n s a n l a r i n s a n ı, g a r i p l e r ga­ ribi, d o s t l a r d o s tu , T ü r k m e n K ocası Y u n u s E m ­ r e ’ye 1966 yılı T ü r k iy e s i n d e n s elâm o lsu n ! ★ N e m u t l u i n a n d ığ ın ı Y u n u s gibi sö y le y en e , sevdiği­ ni Y u n u s gibi sev en e, k e n d i cağ ın ın k a r a n l ı k l a r ı İçinde n b ü t ü n ç a ğ la r ın ay d ın lığ ın ı b u l a n a ★ Y u ­ n u s h a lk ı m ız d a n y a n a , h a lk ı m ız Y u n u s ’ta n y a n a o l d u y s a b u n u n n e d e n i g e rçe k ş i i r ve g erçek in ­ s an lığ ın b i r b i r i n d e n a y r ıl m a z o l u ş u d u r . Y u n u s h a k t a n y a n a o lu şla, h a l k t a n y a n a o lu ş u n b i r a r a y a gelm esid ir.» ( Y u n u s E m r e ’ye S e lâm , s. 5, 6, 11, 24).

Sevgi ve Dostluk

E y u b o ğ lu , Y u n u s ’u, asıl in s a n sevgisiyle do­ l u olan r u h u için se v e r. O n d a : « in s a n ı in s a n la b a r ı ş t ı r m a k , in san ı in sa n e tm e k , g e r ç e k te n k e n ­ di ni b i lm e k ve b a ş k a la r ın d a n a y ır m a m a k » r u h v e d ü ş ü n c e s in i b u l u r ve « H ü m a n i z m i n i n özü de b u d u r iş t e ; h ü m a n i s t l e r i n özlemi de in s a n ın b ü ­ t ü n in s a n lığ ı k e n d i n d e b u lm a s ı, b i r in s a n ın in­ s a n l a r l a , b ü t ü n i n s a n lı k l a k a y n a ş m a s ı , h a lle ş ­ m es i değil mi?» d e r (s. 33). D o s tl u ğ a da ç o k b a ğ l ı d ı r S a b a h a t t i n : «Hal­ k ım ız n a sıl a r a m ı ş d o s tu , n e l e r k o y m u ş do st sö­ z ü n ü n içine. Y e r d e g ö k te d o s t peşi ne d ü ş m ü ş , ( c a n d a n içeri) n e b u l d u y s a k d o s t a v e rm işiz» der. S o n r a d ü ş k ı r ık l ı ğ ın d a n y a k ı n ı r : « A m a g e rçe k d o s t u b u la b i l m i ş miy iz? H e p do st d e m iş sa rılm ış v e g ü n ü n b ir in d e a p ış ıp kalm ışı z. .. G ö r m e d iğ i­ m iz y a h u t g ö r ü p de g ö r m e z lik te n geldiğimiz b i r ç a tla k a çıld ık ç a a çılıy or, b i r de b a k ıy o r u z ki g ü n ü n b i r in d e d o s t b i r k ı y ı d a biz b i r kıyıda» der.

B e eth o v en ile G o e th e a r a s ı n d a b a şlam ış o lan d o s t l u k ta da b u b ö y le olmadı m ı? Biri m ü zik , ö b ü r ü e d e b i y a t dehas ı olan b u iki b ü y ü k s a n a t ­ çın ın —b i r li k t e y a p t ı k l a r ı b i r gezi s ır a s ın d a r a s t ­ l a d ı k l a r ı s a r a y a r a b a s ı n a G o e th e 'n in b ü y ü k b i r sa y g ıy la s e lâm v e r m e s i v e B e e t h o v e n ’in ş a p k a ­ sını bile ç ık a r m a d a n y ü r ü y ü p g itm esi y ü z ü n ­ d e n — s o ğ u k l u k g irm ed i mi a r a l a r ı n a ? Ve B eet­ h o v e n : « i n s a n l a r a r a s ı n d a iyilik ve s e vgiden b a ş k a h iç b i r ü s t ü n l ü k k a b u l e tm i y o r u m . S evgi Ve k a r a k t e r i n o lm adığı y e r d e n e b ü y ü k i n sa n , n e b ü y ü k sa n a tç ı, n e de b ü y ü k s a v a ş a d a m ı v a r ­ d ır. B ü t ü n s o r u n b ü y ü k g ö z ü k m e k te değil, ger­ ç e k t e n b ü y ü k o l m a k t a d ı r » d e m e d i m i? Napol- y o n ’un m ü s t e b i t kim liğ in i a n la y ı n c a , o n a a r m a ­ ğ a n o l a r a k b e s te le m iş o ld u ğ u se n fo n iy i s u n m a k ­ t a n vazgeçip, b u n u n a d ın ı « Ü çüncü S enfoni» k o y m a d ı m ı? B e e t h o v e n ü z e r i n e sayısız e s e r ya­ zıldı. Ben b u n l a r d a n a n c a k b i r k a ç ın ı o k u m a f ır­ s a tın ı b u l a b i l d im (1).

Büyük Suç Saydıkları

E y u b o ğ lu h ü m a n i s t b i r d ü ş ü n ü r o ld u ğ u k a ­ d a r, b ü y ü k b i r v a ta n s e v e r d i d e : «Bu m e m l e k e t bizim dir... A r a m ız d a d ı ş a r ıd a n g e lm e le r ç o ğ u n ­ l u k olsa bile —k i değil e lb e t— k a y n a ş m ı ş , hal- l e ş m iş hepsi . F e t h e d e n de biziz a r tı k , f e th e d ile n de. E r it e n biziz, e r iy e n de. Biz b u t o p r a k l a r ı y o ğ u r m u ş u z , b u t o p r a k l a r d a bizi. O n u n iciıı, en e s k id e n en y e n iy e n e v a r s a y u r d u m u z d a öz m a ­ l ım ı z d ı r bizim» d e r (M a v i ve K a r a , s. 5). B u n u d ü ş ü n e n k a f a c e n d e r e y e , b u s a t ır l a r ı y a za n el­ l e r ke le p çe y e s o k u l a b il i r m i hiç? A t a t ü r k d e v ­ rimcisi E y u b o ğ lu , k o m ü n iz m diktacısı o labilir m i hiç? T ü r k ç e y i b u k a d a r se v e n , yü c eleş tire n T ü r k , m il liy e tsiz olab ilir m i hiç? D ik ta b as k ıs ı­ n a h e r z a m a n k a r ş ı çık m ış ö z g ü r b i r k a f a n ı n —t e k değil çok y ö n l ü d ü ş ü n e n b i r k a f a n ı n — sa ­ h ib iy d i O. R o u s s e a u ’n u n « B ili m le r ve S a n a t l a r Ü s t ü n e Sö ylev» in i b ö y le ö z g ü r k a f a taş ıd ığı için ç ev irm iş ti dilimize. R ouss eau « i n s a n la r ı n en k ö ­ t ü s ü , e n fazla k a b u ğ u n a ç ek ilen , y ü r e ğ in i y a ln ız k e n d i n e ç e v i r e n d i r : en iyisi de s e v g ile rin i eşitçe h e r k e s l e p a y la ş a n d ır » (s. 65), d e r k e n , sa nki k e n ­ d in d e n 200 yıl s o n r a y a ş a y a c a k olan E y u b o ğ lu ’ n u t a n ı m la m ış tı r . «En çok y a s a m ış insan, en faz- l a y a s l a n m ı ş olan değil, y a s a d ığ ın ı en fazla d u y ­ m u ş o lan d ır » (s. 76) d e r k e n de öyle. « Ü s tü n İn­

s a n l a r ı y a p a n güç ö z g ü r l ü k t ü r ; g ü ç s ü z lü k ve kölel ik, k ö t ü i n s a n l a r y a r a t m ı ş t ı r h e p » (s. 78) d i y e n d ü ş ü n ü r de, E y u b o ğ l u ’n u n sevdiği Rous- s e a u ’d u r . Bö yle i n s a n nası l sol d ik ta cı o lab ilir ? A m a E y u b o ğ lu , K ö y E n s t it ü l e r i n e g ö nül k a p t ı r ­ m ış tı b i r kez ve ç a lış m ış tı o r a d a k i h a lk ç o cu k ­ l a r ı n ı n a r a s ın d a . A n lam ış, sev m iş , y e ti ş t i r m i ş t i b u t o p r a ğ ı n b irço k e v lâ d ın ı. O n la rı bilinçleşti- r e r e k «v a ta n d aş » y a p m ış tı. B ü y ü k s a n a tç ıl a r y a r a t m ı ş t ı o n la r d a n . İ ş te O ’n u n s u ç u h u ; b i r ­ ç o k la r ın c a hiç a ffe d ilm e y e n b ü y ü k s u ç u ! Ç e k ­ tiğ i ç il en in n e d en i de b u . A m a O y ılm ad ı, seç­ tiğ i y o ld a n b i r an ş a ş m a d ı; a y d ın lığ ın ı y a zıla ­ rıy la s ü r d ü r d ü .

Kültür Âşığı Bir Araştırıcı

S a b a h a t t i n E y u b o ğ lu çok d i k k a t l i b i r a r a ş ­ tır ıc ıy d ı a y n ı z a m a n d a . B u n u a n l a m a k için «H a y y am » in in b a ş ı n d a k i «Önsöz II» yi o k u m a k y e te r . H a y y a m ’ı i n ce lem iş ; d ö r t lü k l e r in i ç e v i r ­ m e k için a lı n t e r i d ö k m ü ş ; o n u , S a y ın A bdülbâ- k i G ö l p ı n a r l ı ’d a n b a ş l a y a r a k , R ıza T ev fik , A b ­ d u l l a h C e v d e t , Y a h y a K e m a l gibi T ü r k bilgin, y a z a r v e o z a n l a r ı n d a n o k u m u ş . A y rıc a H a y y a m h a y r a n ı F itz g e r a ld , F . T o u s s a i n t gibi B atı y a ­ z a r l a r ı n ı n ç e v ir ile r in i de d id ik didik etm iş, k a r ­ şıla ş tır m ış , s o n u ç l a r a v a r m ı ş , ve k e n d i çev irile ­ r i n e son b içim in i v e r m i ş . A r a ş tır ıc ılık d e n il e n şey de b u d u r işte.

S a b a h a t t i n E y u b o ğ lu dinsel ba ğ n az lığ a k a r ­ şıydı, dinse l i n a n ı ş l a r a değil. T ıp k ı Ö m e r H a y ­ y a m gibi. B akın ız H a y y a m ne d i y o r :

M e y h a n e d e k e n d in i b ile n ler b u l u n n r ; B ilm e y e n i a y ı r m a k d a k o la y o lu r. Y ıkıls ın bilg isizlik y u v a s ı m e d r e s e : O r a d a n k e n d in i bilip de ç ık a n hi ç y o k t u r . H a y y a m ’d a n 500 yıl s o n r a y a ş a m ış o lan Di­ v a n Sa iri Ş e y h ü lis lâ m Y a h v a E fen d i d e :

M esc iddc r i y â p î ş e l e r e ts ü n ko r iy â y ı M e y h a n e y e gel k im ne r i y â v a r n e m ü r a t d e m e m iş m iy d i? So ftalı ğa k a r ş ı ol an b u iki zih­ n i y e t a r a s ı n d a y a k ı n l ı k yok m u d u r ? H a t t a b u n ­ l a r la , H a y y a m ’d a n 200 yıl so n ra y a ş a m ı ş v e : Sen s a n a ne s a n ı r s a n / A y r u ğ a d a o n u s a n D ö r t k i ta b ı n m a n a s ı / B u d u r e ğ e r v a r ise d e m i ş olan Y u n u s E m r e a r a s ı n d a —b a ğ n az lığ a k a r ş ı olma d o ğ r u l t u s u n d a — b i r d ü ş ü n hısımlığı k u r m a k p e k m i a y k ır ı d ü ş e r ? Ben s a n m ıy o r u m . G erçi E y u b o ğ lu k u r m a m ı ş bu hıs ım lık la rı a m a , O ’n u o k u r k e n biz k u r d u k . E ğ e r b i r z o r la m a v a r ­ sa, suç bizim . S a ğ olsa ydı b e lk i de o n a y la r d ı h u g ö r ü ş ü m ü z ü . H a y y a m ’ın y u k a n k i d ö r t lü ğ ü , b a ğ n a z ve d o g m a t i k m e d r e s e k u r u m u n u n , ç ağ ım ız d a bi le p e k az r a s t l a n a n y ü r e k li b i r ele ştiris in i y a n s ı t ı r ( H a y y a m . s. 129). i ş t e E y u b o ğ lu ’n u n k a tl a n a m a - dığı da k ü l t ü r d ü ş m a n ı b u y o b a z l ı k t ı r ; Y u n u s ’ u n k i gibi «sevgi» ye d a y a n a n dinsel İn a n ış değil. Z aten k a r ış m a z d ı k im s e n in inanışına.

S a b a h a t t i n E y u b o ğ lu sö zcük v e tü m c e le r e can k a ta n T ü rk ce s in i geniş k ü l t ü r ü ile b i r le ş t i ­ rince, g e rçe k te n k u s u r s u z ve b a ş a rılı b i r ç eviri­ ci o l m u ş tu r . B u b a ş a r ı n ı n s ı r r ı n a en y u k a r ı d a

b i r a z d e ğ in d im . A zıcık d a h a d u r a c a ğ ı m üz erin - ra de. G u s t a v e F l a u b e r t ’in « L a T e n t a t i o n de Sa iıı t | | A n to in e » adlı y a p ı t ı m çok kişi « M u k a d d e s An- i t t o n i u s ’u n K ö t ü A r z u l a n » , y a da « K u t s a l Anto- n i u s ’u n A ş ağ ılık H e v es leri» b içim in d e ç ev irird i. O ysa E y u b o ğ l u : « E r m i ş A n t o n i u s ve Ş e y tan » d e m iş b u n a v e çok d a iyi etm iş. Ç ü n k ü F l a u ­ b e r t ’in y a p ı t ı n d a , en ö n em li, en can alıcı d i y a ­ log, E r m i ş A n t o n i u s ile k e n d in i açığa v u r a n ş e y ta n a r a s ı n d a geçe n d i y a l o g d u r (s. 169 • 177). B u r a d a E r m i ş A n t o n i u s ş e y t a n d a n a y rılın ca , o- n u n e tk i s i n d e n k u r t u l m a d a n su sözleri s ö y l e r : «... D u a e t m e k d a y a n ı l m a z b i r i ş k e n c e gibi ge­ l iy o r b a n a ! Y ü r e ğ i m b i r t a ş t a n d a h a k a tı ! E s k i­ d e n sev g iy le d o lu p taş ard ı!..» (s. 178). Ay nı ki­ t a b ı n en s o n u n d a y e r a la n v e ü n l ü b i r r e s s a m ın ta b l o s u k a d a r r e n k l i ol an şu s a t ı r l a r a k i m ç eviri d i y e b i l ir : «G ü n ı ş ı r en s o n u n d a ; v e b i r m i h r a ­ b ı n k a l d ı r ı l a n p e r d e l e r i gibi a lt ı n b u l u t l a r ge niş k ı v r ı m l a r l a iç içe s a r ı n a r a k a ç a r l a r g ö k y ü z ü ­ nü...»

E y u b o ğ lu y a ln ız d ü z y a z ıd a değil, şi ir çev i­ r i l e r i n d e de çok b a ş a r ı l ı d ı r : « P a u l V a l e r y , şiiri, ç ev irid e k a y b o la n s e y d iy e t a n ı m l a r . D o ğ r u d u r ; a m a , b i r eesit a ç ı k l a m a v e y o r u m l a m a o l a r a k ş i i r ç ev ir ile r in in , b ü y ü k s a irle ri i n s a n lığ a malet- m e k t e k i hizm e ti d e y a d s ın a m a z » d e r ( H a y y a m , s. 11). G ö r ü l ü y o r ki E y u b o ğ lu , b ü t ü n b ü y ü k şa ­ i r ve s a n a tç ıl a r ı, ç e v ir ile r le i n s a n lığ a m a l e tm e d ü ş ü n c e s in i t aş ım a s ı b a k ı m ı n d a n da ü l k ü c ü ve h ü m a n i s t b i r f i k ir a d a m ı d ır . Ç o k ç eviri y a p m ı ş o lm a s ı b u n d a n d ı r . Ç e v ir ile r in d e k i b a ş a r ı d a da b u ü l k ü c ü l ü ğ ü n , b u k e n d i n i v e r m i ş l i ğ in p ay ı b ü y ü k t ü r .

Bir Işık Seliydi O

S a b a h a t t i n E y u b o ğ lu ile b i r li k t e b i r k ü l t ü r , b i r sevgi, b i r d o s tlu k , b i r ışık seli geldi geçti ü l ­ k e m iz d e n . F a k a t sö n m ed i, gi tm edi o ışı k. K a r a n ­ l ı k u z a y d a ö n ces iz den sons uza d o ğ ru a k ıp giden ış ın la r , na sı l ki r a s t la d ı k la r ı gök c is im lerin i s ü ­ r e k li o l a r a k a y d ın l a tı y o r s a . E v u b o ğ l u ’n u n bilgi v e sevgi ı ş m la r ı y le d o lu ya zıları da, alıcı y e t e ­ n e k t e k i k a f a l a r ı öylec e ı ş ı k l a n d ı r m a k t a d e v a m e d ec ek v e O ’n u n T ü r k d ü ş ü n t a r i h i n d e k i y e r i k o l a y d o l d u r u l a m ı y a c a k t ı r . Y u n u s E m r e ’ye, t ü m t u t k u l a r d a n a r ın m ış h a k v e h a l k sevgisi dolayı- siy le b a ğ l a n a n E y u b o ğ l u ’n u n d o s t l a n d a k e n d i ­ sine ayn ı n i te l ik l e r i do lay ısıy le y ü z y ı l l a r b o y u b a ğ lı k a la c a k l a r d ı r . O, Y u n u s ’u, y a ln ız b i r E de­ b i y a t T a r ih ç is i g ö z ü y le değil, k e n d i g ö n lü n d e t a h t ı n ı k u r a n v e s a n k i o g ö n ü lle özdeşle şe n in ­ sanc ıl b i r do st g ö z ü y le incelem iş ti . Acılı dnst- l a r ı da S a b a h a t t i n ’i ay n ı gözle t ü r l ü y ö n l e n e n in c e le y ip a n l a t m a y a ç a l ı ş a c a k la r d ır b u n d a n böyle.

Bir Kuş Gibi!

O ’n u n , y u k a r ı l a r a a k ta r d ığ ı m b i r tü m c e s i n ­ de dediği gibi, «H an g i ö l ü m b i r d o s t y i t i r m e k t e n d a h a acıdır?» E v e t , b izle r için ö lü m l e r in en acı­ sı oldu b u . A m a , erk en liğ i b i r y a n a , k e n d is i için en g ü z eli: G ö n ü l l e r d e h a y a l i n i canlı v e d ip d iri b ı r a k a r a k gitti S a b a h a t t i n ! Ç ö k m e d e n , ç e k t i r ­ m e d e n , k işili k g u r u r u n a v e a lç a k g ö n ü l l ü lü ğ ü n e y a r a ş ı r biçim de, b i r v a r m ı ş - b i r y o k m u ş ç a s ın a , h a lk ı n d e y im iy le , b i r k u s gibi! O k a d a r ç a b u k ki, h ü k ü m e t i n b u ö lü m d e n h a b e r i bi le ol madı. B a ş k a u y g a r b i r ü l k e d e bu ç a p t a b i r k ü l t ü r a d a m ı n a , millî c en aze tö ren i y a p ılır d ı. ( 1 ) E d o u a r d H e r r i o t , L a V ie d e B e e th o v e n ( P a r i s 1 9 3 8 ); R o m a in R o ll a n d , V ie d e B e e th o v e n ( P a r is , 1 9 2 7 ); E m il L u d w ig T r o i s T i t a n s ( P a r is , 1931) iç i n ­ d e s. 196 - 282; E m il L u d w ig , B e e th o v e n , V ie d ’u n C o n q u é r a n t ( E d i t i o n s d e la M a is o n F r a n ç e i s e I n c . N e w Y o r k , 1 9 4 5 ); F e li x H u c h , B e e th o v e n ( M ü n c h e n 1 9 5 5 ).