Üsküdar Yangınları (1885-1915)

Uskiidar Yang1nlari

(1885 .. 1915)

OR. NORDAN $AFAK

Ara$llrmacl

Osmanh doneminde yangrn, deprem, kurakhk, klthk, salgrn hastahk gibi afetle-rin yam srra istanbul'u tahrip eden ve daha <;:ok maddi zarara sebep alan bir fe-laketti.l istanbul'da XVII. yiizylidan itibaren artan nillusa ve dolaYJ.slyla yogun-la~an ~ehirle~meye bagh olarak yangrnlarrn tehdit alam da geni~ledi.

Yangrnlarrn geni~ tahribatrna kar~rn mevcut literatiirde Uskiidar'daki yangrnla-rrn pek <;:ogunun tam tarihi genellikle bilinememektedir. Temel dayanag1 ar~iv belgeleri alan bu makalenin birinci klsmrnda; 1885-1915 yillar1 arasrnda Uski.i-dar'da <;:lkan bi.iyi.ik yangrnlar, yangrnlardan etkilenen alanlar, buna kar~1 alrnan tedbirler, yangrndan korunma metodlar1 ve kanuni di.izenlemelere deginilecek-tir. Makalenin son klsmmda ise Uskiidar Harikzedegan Komisyonu'nun kurul-masl ve yangrnzedeler i<;:in yaplian yardlm faaliyetlerine yer verilecektir. Aynca tarihleri tespit edilen baz1 Uski.idar yangrnlar1 hakklnda klsmen detayh bilgi ve-rilrmeye <;:ah~liacaktrr. Ancak bi.iti.in bu bilgilerin, bu makalenin temel kaynak-larrnrn verdigi malumatla srnrrh oldugunu da belirtmek gerekmektedir.

Bu yaz1da ele ald1gim!z otuz ylillk donem 1885-1915 ylilarnn, Sultan II. AbdUl-hamid (1876-1909) ve Sultan V. Mehmed (Re~ad) (1909-1918) iktidarlarnn kap-samaktadrr. Yangrnlara deginmeden once klsa bir Uski.idar panoromas1 olu~tur­ mak yararh olabilir. XIX. yiizylirn ba~rnda Uski.idar, "Bilad-1 selase" olarak ta-mmlaiur. Bu tabir istanbul'u sur i<;:i istanbul/Dersaadet ve digerleri olarak ayrrrr. Eyiip, Galata ve Uski.idar'a bilad-1 selase denir. Ancak yUZYJ.hn sonuna dogru bu tan!IDlama degi~ir ve idari a<;:1dan Uski.idar, 1869 vilayet nizamnamesinden son-ra mutasarnfllk bi<;:iminde idare edilmeye ba~lanrr.z.

Uskiidar ne kadarllk bir nillusa sahipti sorusuna gelecek olursak Uski.idar ve <;:evresinin ilk zamanlarda nillusu azdl. XIX. yiizylida ozellikle 1860 sonrasin.da Kafkasya, Balkanlar ve Anadolu'dan gelen ni.ifusla birlikte Uski.idar'rn da nillu-su arth. Mesela 1885'te istanbul'da ya~ayanlarrn neredeyse % 60'1 istanbul

---istanbul Hiikiimet Konai\J Yang1ru ( Graviirlerle

Tiirkiye-jstanbul m. 289)

0SK0DAR YANGINLARJ

( 1 8 8 5 - 1 9 1 5 )

$mda dogmu$tu.3 1897'de istanbul'un toplam niifusu 1. 115. 946 iken Uskii-dar'm niifusu ise 105. 690 idi.4 Bu verdigimiz niifus, hem Miisliiman hem de gayri miislimleri kapsamaktadu. Uskiidar'm Giilfem Hatun gibi baz1 mahallele-ri Miisliimanlardan olu$urken Yeni Mahalle ve icadiye'de Ermeni ve Rumlar onemli bir niifusa sahipti.s Uskiidar'da niifus arttlkc;:a dogal doku taluibatl da h1z kazand1, birbirine c;:itili, dar sokakh ah$ap binalar c;:ogald1. Halbuki daha on-celeri biiyiik kargir konaklar, geni$ bahc;:e ve bostanlar bulundugu ic;:in yangm az olur ve geni$ tahribat yapmazd1.

istanbul'un yangmdan c;:ok etkilenerek zararm biiyiik olmasmm temel sebebi bi-nalarm ah$ap yap1lmas1du. Baz1 yazarlar bunu deprem korkusuyla ac;:1klasalar da istanbul civarmda ormanlarm c;:oklugu nedeniyle kerestenin ucuz bir in$aat malzemesi olmas1, kolay temin edilebilmesi ah$abm tercih edilmesinin en onemli sebebiydi.

XIX. yiizJilm ikinci yar1smdan ba$layarak yangmlarm daha slk c;:lkmasmda ise yeni 1smma ve ocak yakma tekniklerinin yaygmla$maya ba$lamasl, saba, hava-gazl ve elektrik kullanrmma gec;:i$, niifusun artmas1yla mesken dokusunun daha da yogunla$masl gibi nedenler say1labilir. Elimizdeki bir ar$iV belgesi sayesinde Uskiidar Selams1z'da goriilen bir yangmm, c;:ili$ sebebi hakkmda ayrmtlh bilgi-ye sahip olabiliyoruz. Belgebilgi-ye gore yangmm nedeni, merdiven ba$mdaki gaz lambasmm devrilmesidir.B Buna ilaveten yanglnlarm sebepleri arasmda kun-daklama, y1ldmm isabet etmesi, ocak ve baca kurumlarmm tutu$masl, istan-bul' da sokaklarm dar ve dolambac;:h olmas1 her zaman zikredilir. A yr1ca yaz mevsiminde ozellikle pathcan klzartmasmm slkhkla yap1ldig1 temmuz, agustos aylarmda yangm saJilarmda arb$ goriildiigu one siiriiliir.7

Ele aldig1m1z tarihler arasmdaki Uskiidar yanglnlar1 hakkmda istatistiki bilgi olarak $Unlar soylenebilir. Genel olarak istanbul'da XIX. yiizy1lm ikinci yarism-da ornegin 1858-1864 ylllan arasmyarism-da 160 yangm c,aknu$llr. Buna gore neredey-se her 11 giinde bir yangm c;:lkmaktadu. Yangmlar o kadar slktu ki biiyiikliigu-ne bakllarak harik-i kebir, harik-i azim gibi isimlendirilirdi. XIX. yiizylim ikin-ci yar1smda Dskiidar'da goriilen biiyiik yangmlar $U $ekilde sualanabilir.

1885-1914

Biiyiik Uskiidar Yang1nlan

1882/1883 Uskiidar Selams1z'da 51 ev yand1.

1884 Uskiidar Yeni Mahalle'de 365 ev ve diikkan yand1. 8 Ekim 1885, Uskiidar Selams1z'da 29 ev yand1.

Temmuz 18878 Uskiidar Yeni Mahalle'de 122 ev ve Ermeni mektebi yand1.e 14 Agustos 1887 Uskiidar'da 1000 civarmda ev10 _{ba$ka bir kayda gore ise 536 ev,} 45 diikkan, 2 mekteb, 1 Ermeni kilisesi yanffi.u

29 Ekim 1889 Uskiidar yangnn.lz

682

1890/1891, Uskiidar'da Hace Hesna Hatun-Sultan Tepe Mahallesi'nde Agustos aymda 69 ev yand1.

1893/94 Eyliil aymda Beylerbeyi'nde 20 ev yanill.

1896/97, 25 Eyliil'de Beylerbeyi istavroz Mahallesi'nde 10 ev yand1. Mart 1906 tarihinde Kandilli Yeni Mahalle'de 35 ev yand1.

Temmuz 1911'de Yenit;:e~me (Ahmediye Meydaru) semtinde 75 ev yand1 ve Aga Camii harap oldu.

1911/1912, MaYJ.sta Kuzguncuk'ta 68 ev yand1. 1913/1914, Haziran aymda Kandilli'de 21 ev yand1.13

Yukar1da bilgi verdigimiz bu yangmlarm <;:00$ nedenini bilmiyoruz. Goriildiigu iizere bu yangmlarm pek t;:ogunun tam tarihleri mevcut literatiirde verilmemi~­ tir. Ancak daha get;: doneme gelindiginde Uskiidar'da bir yilda.kat;: yangm t;:Ikh-gma dair elimizde 1900-1901 tarihli bir istatistik var. Bu tabloda ay ay Uskii-dar' daki yangmlarm saYJ.Sl verilmi~tir.

Mart 1900-Subat 1901 tarihleri arasmda istanbul, Galata ve Uskiidar'da c;akan yangmlarm istatistik cetveli14

Aylar Uskiidar Galata istanbul

Yangm sa}'lSI Yangm Sa}'lSI Yangm Sa}'lSI

Mart 1 3 Nisan 2 2 2 Ma}'ls 1 2 2 Haziran 3 4 1 Temmuz 2 5 Agustos 1 8 1 Eyliil 1 5 5 Ekim 1 2 3 Kasrm 1 2 Arahk 3 4 Ocak 1 2 1 .Sub at 1 1 Yok

Toplam 11 Toplam 33 Toplam 28

Genel toplam 72

Yukandaki tablodan goriildiigu iizere Uskiidar'da yangm saYJ.Sl niifusun ve

ya-plla~manm daha yogun oldugu Galata ve istanbul'a gore daha azdrr. Ayrn za-manda Uskiidar'da yangmm t;:Ikhgi aylar istanbul ve Beyoglu bolgesinden fark-llllk gosterir. Yaz aylarmda. Galata ve istanbul bolgesinde yangmlar artarken -or-ne gin Temmuz aymda- istanbul bolgesinde 5 yangm t;:Ikml~trr. Uskiidar'da aym

0'sK0DAR YANGINLARI ( 1 8 8 5 - 1 9 1 5 )

Uskiidar'da gfuliimiizde· de ragbet goren ah~ap evler

ay i~;;inde hi<;; yangm g6riilmemi9tir. Uskiidar ile istanbul arasmda bu kadar bii-yiik bir fark ortaya <;;ikrnasmm sebeplerini sorgulamgunizda 9iiphesiz istanbul bolgesinin geni$ bir alanr kapsarnas1, niifus yogunlugu, yaplia9ma slkl1gr gibi ne-denler sayliabilir. Buna mukabil Uskiidar'daki yangm kayrtlarmm yeterince iyi tutulup tutulmad1grm ise bilemiyoruz.

Y ang1nlara

Ahnan Tedhirler

Halk yangmdan korumnak i<;;in evlerine esmail hiisnadan Allah korusun mana~ smdaki "Ya hafiz" levhalarnn asnn9trr. Bunun yan1 srra yine yangmdan korun-mak i<;;in tfubelere, yatrrlara yakm oturkorun-mak tercih edilmi9tir. Zira halk, tfubenin i~;;indeki evliyamn kendilerini koruyacagma inamrd1. Aynca harnarn, sarm<;;, <;;e9me gibi su kaynaklar1 civarm1 tercih etrnek de yangmlara kar91 alman tedbir-ler arasmdaym. Evtedbir-lerdeki kuyular, hem su ihtiyac1m kar9li1yor hem de yangm ~;;ikrnas1 halinde kullamhyordu.

1. Men-i Harik (Yangmdan Korunma) Nizarnnfuneleri

Evlerin ah9ap olarak yaplirnas1 istanbul'un diger bolgelerinde oldugu gibi Uskii-dar'da da yanglnlarm <;;ikrnasmda ve mzla yayrlrnasmda en onernli etkendi. Bu

684

istanbul'da bir yangm gravfuii [Graviirlerle Tiirkiye-istanbul, m, 288)

nedenle devlet, binalarm kargir olarak yaplimasnn ~art ko~mu~tur. Sultan III. Selim ile ba$laYJ.p XIX. yiiz}'llm sonlarma hatta imparatorlugun }'lklli$illa kadar uygulanan yangmla miicadele politikasmm temelini, istanbul'u ah$ap yap1 ge-leneginden kurtarma c;;abas1 olu$turmu$tUT. ilk zamanlarda padi$ah fermanla-nnda yer alan uyanlar 1848 y1lmdan itibaren nizamname $ekline sokulmu$ ve sistematik hale gelmi$tif.15 Ancak halkm fakirligi ve kargir bina yapmaya giic;;le-rinin yetmemesi genel olarak ah~aptan kargire gec;;ilmesini engelleini$tir. Zen-ginlerin ne tfu bir bina tercih ettigini tam olarak bilemiyoruz.

6nceleri "men-i harik" yani yangmm onlenmesi veya yangmdan korunma hu-susunda pek c;;ok kanun ve kurallar kondugu halde 1233 (1817-1818) senesine kadar binalar arasma yangm duvar1 in~a edilmesi dii~iiniilmeini~tir. 1233 tarih-li_fermanda "Ehl-i islamdan olsun, reayadan olsun zi-kudret olanlar iki hane beyninde c;;atidan bir zira .Inikdar1 terfi olunarak kargir duvar yapmak ve i$ bu yapliacak kargir duvarm in$asma suhulete medar olmak ic;;in bili$tirak mesarif verilerek sirayet-i harike mani olacag1" zikredilmektedir.1a

Sokaklarm geni~letilmesi ve c;;Ikmaz sokaklarm kaldrrumas1 ise yangmlarm za-rarlarmi azaltmaya yonelik diger onemli tedbirlerdendi. KI$ mevsiini yakla~ti­ gmda tandrr, ocak ve sobalarm dikkatli kullanlimas1 yoniinde halka ogut verilir-di.17 Osmanl1 imparatorlugu'nda devlet, yangmlarm c;;Ikmasmdaki probleini gor-diigunden kargir bina yaplimasm1 zorunlu kllnn~ti.

0SK0DAR Y A N G I N L A R I ( 1 8 8 5 - 1 9 1 5 )

Son diinem Osmanh Tulumbact!an

2. Yangm Musluldan

XIX. yiizylim ikinci yansmda istanbul'da Beyoglu, Uskiidar ve Kadikoy semtle-rinde kurulan Terkos ve Elmah su $irketlerine imtiyaz verilirken $ehrin yangm-dan kurtulmas1 ic;;in munasip gorulen yerlere harik yani yangmmusluklan kon-ffiU$tur.lB Zira yangmlarm sondiirillememesindeki en biiyiik faktorlerden birisi de su htl1gi idi. Su htl1gmm tam olarak nedeni bilinememekle birlikte muhte-melen su vard1 fakat bunu iletecek alt yap1 sistemi mevcut degildi. Su tazyikli kullamlamadigmdan olsa gerek yangm musluklar1 beklenen i$levi gorememi$, bu musluklardaki sular, caddeleri 1slatmaktan oteye gidememi$tir.19

3. Ah!jiap Bina Yap1nnyla Miicadele

XIX. yiizylim ikinci yar1smda yangmdan korunmanm en onemli yolunun, ah-$ap yaplia$madan kargire ge<;:i$ oldugunu belirtmi$tik. Devlet de bunu te$vik ediyor hatta zorunlu hlwordu. Fakat bu te$vik, uygulama alan1 bulam1yordu. Mesela Uskiidar Yeni Mahalle'de yangm enkaz yerinde yani bo$ arsada ah$ab bina in$asma izin verilmediginden on sekiz sene yeni bina yap1lamadL Biitiin bu nedenlerle halk, ah$ap bina yaplimasma izin verilmesini istiyordu.zo Nitekim bu konuyla ilgili ar$ivde onlarca ornek bulunmaktadrr.z1 Bu orneklerden

686

de, Uskiidar Kaptan Pa~;a ve Sultan Tepesi yangmzedeleri, yanan evlerinin yeri-ne ah~;iap ev yapilinasma miisaade edilmesini talep etmi~;ilerdi. Mahalle halkma, yangm duvar1 yaplimas1 f?arhyla ah~;iap bina int?aat izni verilmi~;itir.zz

4. itfaiye Orgiitii

Biitiin bu anlahlanlardan sonra "soz konusu donemde itfaiye var nnyd1?" soru-su akla gelebilir. Bilindigi iizere itfaiye orgiitii kurulmadan once yangmla miica-dele faaliyetini tulumbacliar yiiriitiiyordu. Giiniimiizdeki modern itfaiyeninz3 temelleri ise 1870'lerde atllnnf?h. Sultan Abdiilaziz'in emriyle donemin en mo-dern itfaiye te~;ikilahna sahip Macaristan'dan konunun uzmam Kant Sec;eni/Zi-c;ini istanbul' a davet edildi. Kant Sec;eni istanbul' a gelir gelmez iki taburlu bir it-faiye alaJI kurdu.z4 Bu taburun ozelliklerinin neler oldugu c;ali~;imamizi dogru-dan ilgilendirmediginden incelenmedi.

Daha. sonra (1880'lerde) istanbul'da f?ehrin merkezi bolgelerinde itfaiye taburla-n olu~;ituruldu. Uskiidar bolgesindeki itfaiye taburlar1 Selimiye Kl~;ilas1'nda yer al1yordu. 1892 Jihnda yeni aletler almd1 ve Oskudar'daki itfaiye orgiitu elden gec;irilerek modernle~;itirildi.zs Ornegin Uskiidar Yeni Mahalle'deki bir yangm-dan sonra itfaiye taburumin eksiklikleri tespit edilerek giderildi.Z6 Bu t?ekilde yanglnla miicadelede modern yontemler kullanlimaya ba~;ilandL

U

skiidar Harikzedegan Komisyonu

XIX. yiizylim ikinci yar1smdan sonra biiyiik yangm goriilen hemen her semtte yardimla~;imayi orgiitlemek amac1yla bir "harikzedegan" komisyonu olu~;iturulur­ du. Ornegin Haskoy yangmzedeleri ic;in boyle bir komisyon kuruldu.27 Uskiidar Harikzedegan Komisyonu ise Agustos 1887 tarihinde ihdas edildi.za Bu komis-yonlar, yangm sonras1 magduriyet yaf;iayan halkm zararlarnn asgariye indirme-ye yonelikti. Zira bilindigi gibi soz konusu donemde binalar ah~;iap oldugundan yangmdan sonra, birc;ok insan evsiz kalwordu. Yangmzedelerden varhkl1 olan-lar kendi imk8.nolan-lar1yla ev bulup yerle~;iiyorlar fakir olanlar ise devletten yardnn

b~kliyordu. Mesela Uskiidar Yeni Mahalle'de c;Ikan yangmda birc;ok ev yanarak pek c;ok insan perif?an oldu ve sokaklarda kald1. Evsiz kalanlar genellikle fakir oldugu ic;in ihtiyac;lar1, devlet tarafmdan karf?liandLzg Bu tiir yardlmlar, hem destek amac;h hem de insanlarm tepkilerini ve olu~;iabilecek kargaf?aYl onlemeye yonelik olarak nitelendirilebilir.

Uskiidar'da evsiz kalan yangmzedelere hemen ev bulunmas1 miimkiin olmaill-gmdan pek c;ogu XIX. yiizylida Selimiye Kl~;ilas1'na yerle~;itirilirdi.3o Mesela Agus-tos 1887 Uskiidar yangnnnda; 536 ev, 45 diikkan, 2 mekteb, 1 Ermeni kilisesi yand1. 370 hane halkl kendi inlkanlar1yla bir yerlere yerlef?ti. Bunun di~;imdaki 599 kit?i (135 hane) ise Selimiye Kl~;ilas1'nda miinasip kogu~;ilarda misafir

edildi-0SK0DAR YANGINLARI ( 1 8 8 5 - 1 9 1 5 )

Tulumbac!lar

ler. 599 ki:;dnin 258'i (hane say1s1 5831) Ermeni, 341'i (77 hane toplam nufus 341) ise Rumlardan olu~myordu.az 1886'da Baglarba1;n'nda t;:Ikan yangmdan sonra 111 hane yani 503 ki.~i Selimiye Kl:;;las1'ndaki bo:;; kogu:;;larda misafir edildiler.aa Se-limiye Kl:;;las1'mn yam srra Beylerbeyi SaraJI Pa:;;a Dairesi yangmzedelere tahsis edildi.34 Uskudar'da bo:;; han ve bekar odalar1, devlet tarafmdan gerekli durum-larda barmma amat;:h kullamlffi.a5

1887 Uskudar'yangmmdan sonra Uskudarh yangmzedelere yardrm topland1 ve Uskudar Yeni Mahalle harikzedegam it;:in Duyfi.n.-1 Umfrmiye Matbaas1'nda

yar-illm biletleri basilffi.aa Uskudar yang:rm_ kut;:Uk <;:aph bir yangm olmasma kar:;;m yarillmlar, payitaht istanbul'un slllirlarnn a:;;h. Ornegin Uskudar yangmzedele-ri it;:in Basra'dan37 yliz aded glimu:;; mecidiye gondeyangmzedele-rildi yine Yanya'danas yar-drm amat;:h "iane bileti" yollanill.

688

XIX. yiizyJ.l tulumbacrlan

Uskiidar yangmzedeleri i.;:in basdan iane (yardrm) biletiag

Uskiidar'da yangmzedelere yardun yap1lrrken miisliiman, gayr-i muslim farb -gozetilmemi[?tir. Nitekim Uskiidar Yenimahalle Rumlar1, yangm somas! yap1lan yard1mlardan 6tiirii Sultan II. Abdiilhamid'e te[?ekkiirlerini iletmi[?lerdi.4o Devle-tin yaptlgi yardunlar41 sayesinde hem padil;lahm me[?ruiyeDevle-tini peki~?tirdigi hem de halkm devlete kar$1 ho[?nutlugunu arttrrdigllll iddia edilebiliriz.

Sonu<;

Makalenin ba[?mda soylendigi iizere mevcut literatiirde yangmlarm tam tarihini ve c;;Ih$ sebebini bulmak genellikle zordur. Bu nedenle Uskiidar 6rneginde

go-" ri i ( :, I j. h y li ;! l'

!i

! \, ~

!i

!I

riilecegi iizere yangmlar!n tam tarihlerini tespit etmek siyasi, iktisadi ve $e-hir/semt tarihleri ac;asmdan gereklidir. Bu <;;ali$manm bu yoniiyle literatiire

kat-b saglayaca~ umulmaktadrr.

Uskiidar yangmlarwla ilgili olarak ozetle $Unlar soylenebilir. XIX. yiizYJ-lm son <;;eyreginde ve XX. yiizyllm ba$mda Uskiidar'da yangmlar, biitiin istanbul'da ol-dugu gibi biiyiik <;;apta ekonomik zarara neden oluyordu. Makalede goriildiigu iizere devlet, yangm felaketine kar$1 koruyucu onlemler alnn$tiT. Yangmm se-bepleri incelenerek yangm <;;Ikmamasi i<;;in gerekli tedbirler srralarnp, nizamna-meler yaYJ-nlannn$ hatta devlet su i$letme imtiyaz1 verdigi ozel $irketlerden de bu sorunla miicadelede yararlannn$ (bunu yangm musluklar1 klsmmda belirt-mi$tik) ve yangm bolgelerinde kurulan komisyonlarla zarar asgariye indirmeye <;;all$IDl$tiT. Ah$ap yaplia$maya yasaklar koyarak yangm felaketiyle ba$ edebile-cegini dii$iinen devlet burada fark11 problemlerle kar$lla$ffil$, maddi giicii kar-gir bina yapmaya elveri$li olmayan halk, bu yasaklamalar nedeniyle yeni ev ya-pamann$11. Nitekim tebligde i$aret edilen bir ornekte goriildiigu iizere felakete ugrayan Uskiidar Yeni Mahalle'deki bir yangm yeri neredeyse 18 yil bo$

kalnn$-tl. Tum bunlar I$Igmda devletin yanglnla miicadelede daha rasyonel <;;6ziimler iiretmesi, kargir bina yap1nnm desteklemesi ise Osmanl1-Rus Sava$1 (1877-1878) gibi gaileler ve maddi imkanlarm kls1tli olmas1 nedeniyle hayata ge<;;irile-memi$tir. Son olarak ah$ap yaplia$ma, yetersiz sondiirme teknikleri Dskudar or-neginde yanglnlarla ba$ edilmesinin oniindeki en biiyiik engel olarak goriilmek-tedir. Halk arasmda soylendigi gibi "istanbul'da yanglnlar olmasa halkm

evleri-nin e$igi alt!ndan olurdu."

njpNOTLAR

1 _{istanbul yangmlan i~in bk. Mustafa Cezar, "Osmanh Devrinde istanbul Yap1lannda Tahribat Yapan} Yangm-lar ve Tabii Afetler", TUrk SanatJ Tarihi Arw;tJrma ve incelemeleri, istanbul1963, I, 327-414.

2 Bu srrada istanbul vilayeti, diirt mutasarnfuktan miite~ekkildi. Bu diirt mutasarnfllk; istanbul, Beyoglu, Cek-mece ve Uskiidar idi. Uskiidar mutasarrill Silleyman imzah beige i~n bk. Ba~bakanhk Osmanh Ar~ivi (bun-dan sonra BOA), Ylid:tz Miitenevvi Maruzat Evra.la. (Y. MTV) 27/65, 27 Zilkade 1304 (17 Agustos 1887). 3 Kemal H. Karpat, Osmanh Niifusu 1830-1914, Demografik ve Sosyal Ozellikleri (~ev. Babar Trrnakc;a), istan-bul 2003, s. 143.

4 _{a.g.e., s. 142.}

5 Uskiidar'daki Ermeniler i~in bk. Elmon Han~er, "Uskiidar Ermeni Cemaati Tarihinde Bir Gezinti", Oskiidar

Sempozyumu I, 2003, I, 140-155.

6 "Uskiidar Selams1z'da Manyal sokagmda Kayserilioglu ... Serkiz'in mutasarrlf olduklan ab~ab haneden diin gece saat diirt raddelerinde ate~ zllilfu: etmesi iizerine derhal yeti9ilerek pek ~ok sa'y u gayret edilmi9 ise de maball-i mezkfu: zik ve ab9ab ve riizgar pek sert olmak cilietiyle 31 bab hane muhterik olarak ate~in bastrrli-illgJ. .... ate~in zllilfu:u alt kat sofasmda nerdiiban ba9mda bulunan gaz lambasmm devrilmesinden ne~'et eyle-digi Uskiidar Polis miidiri kullarmdan alman jurnalden miisteban olmagla ... " BOA, (Ylid:tz Perakende Evra.la. Zaptiye) Y. PRK. ZB 2/71, 25 Sevval 1301 (17 Agustos 1884).

7 "Yangmlar", Diinden Bugiine jstanbul Ansiklopedisi, istanbul1994, VII, 432.

8 Bu tariliteki yangmla ilgili oldugunu zanriettigim 30 Tenmmz 1887 tarilili belgede; yangmdan zarar giiren-lere dair detayh sayliabilecek bilgi verilmektedir. Buna giire yangm sonras1 724 ki9i evsiz kalarak Selimiye Kl9-las1'nda misafir edilmi9tir. Ayru belgeden evsiz ~aluslar arasmda miisliiman ve Ermenilerin bulundugu

690

~ilinaktadrr. bk. BOA, Y. PRK. ASK 40(96, 9 Zilkade 1304 (30 Temmuz 1887).

9 Mehmet Nermi Haskan, Yiizyillar Boyunca UsJ..."iidar, fstanbul2001, ill, 1497.

10 " ... bu ~am Uskiidar'da zullftr iden harikde bin kadar hilne muhterik olub harikzedegan ~ayeste-i merha-met bir hiil-i sefiilette bulunmu$ olduklarmdan ... " bk. BOA, f. DH (Irade-Dahiliye) 91997, 24 Zilkade [1]304 (14 Agustos 1887).

11 BOA, Y. MTV 27/65, 27 Zilkade 1304 (17 Agustos 1887).

12 Bu yangmda ne kadar ev veya diikkan yandi,gi bilinmemektedir. Belgelerde yangmda $U ~ekilde bahsedilir: "Ger;:en Sah giinii Uskiidar'da zullfrr iden harikde musab olan me'mfrrin-i miilkiye ve silirenin tehvin-i ilitiya-catma medar ohnak iizere iane cem'i ... "BOA, DH. MKT, 1671/116, 11 Rebiillevvel1307 (5 Kasun 1889). Bel-gelere konu olan bu yangm muhtemelen f. Hak:ki Konyah'nm 1890 Uskiidar yangllli olarak verdigi yangmdrr. Konyah'ya gore bu yangmda Hma Fakili, Rum Mehmed Pa$a ve Gillfem Hatun mahallelerinde 100 ev yan-di ve bOlgedeki mabedler zarar goryan-dii. bk. Ibrahim Hak:ki Konyah, Uskiidar Tarihi, s. 476-477.

13 Bu bilgiler ar$iV belgeleri ve esas olarak Ibrahim Hak:ki Konyah, Uskiidar Tarihi, 476-477 ve Mehmet Ner-mi Haskan, Yiizyillar Boyunca Uskiidar, ill, 1497'den ah:ruru~trr. Fakat bahsi ger;:en eserlerde her biiyiik yangr-nm tam tarilii verilmemi$tir.

14 BOA, Y. MTV 212/114, 23 Zilkade 1318 (14 Mart 1901). 15 Kemalettin Kuzucu, a.g.e., s. 117.

16 Osman Ergin, Mecelle-i Umur-1 Belediye, 1091; harik duvar1 meselesi ar$iV belgelerinde $U ~ekilde ger;:mek-tedir. Ebniye kanunun 83. maddesine gore eger bir bina ah$ap ise sag tarafma r;:ahdan iki zira' miirtefi' tugla veya ta$tan yangm duvar1 yapilinas1 ve bu duvarlarm kahnhgmm en az 18 parmak evsafmda ohnas1 gerekir. BOA, DH. MKT 1453/10, 17 Muharrem 1305 (15 Ekim 1887).

17 Kemalettin Kuzucu, a.g.e., s. 115.

18 Uskiidar ve Kadlkoy'de 40 yere yangm yani harik musluklan kondu. Bu yerler Goksuyu'nda Anadolu Hisa-rl belediye dairesi, Kandilli Polis Merkezi, Beylerbeyi Polis Merkezi, Beylerbeyi Jandarma karakolhanesi, Kuz-guncuk'ta polis merkezi, KuzKuz-guncuk'ta 15. belediye dairesi, Uskiidar fcadiye'de Polis karakolhanesi, Uskiidar icadiye Merkez memurlugu, SelamsiZ Polis ve jandarma karakolhanesi, Nuhkapu jandarma karakolhanesi,

Ci-nili Canlii polis karakolhanesi, Yeni Mahalle Polis merkezi, Kapu Agasu polis merkezi, Karacaahmed

beledi-ye dairesi, Ayazma Polis dairesi, Sultantepesi Polis karakohanesi vd. idi. AyrmW1 bilgi ir;:in bkz. BOA, DH. EUM. THR (Dahiliye Nezareti Enmiyet-i Umumiye Tahrirat) 99/29, 1 Rebiillahir 1329 (1 Nisan 1911). 19 Osman Nuri [Ergin], Mecelle, 1101.

20 BOA, DH. MKT 1616/91, 15 Saban 1306 (16 Nisan 1889). 21 BOA, DH. MKT 1628/119, 15 Sevval1306 (14 Haziran 1889.

22 BOA, DH. wlKT 1773/108, 7 Rebiillevvel1308 (21 Ekim 1890). 23 itfaiyenin tarilii ir;:in bkz. jifaiye Tarihr;:esi, istanbul1935.

24 Biinyanlin Celebi, "itfaiye", Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi, IV, 307. 25 BOA, DH. MKT 1927/25, 29 Receb 1309 (28 Subat 1892).

26 BOA, Y. PRK. ASK 253/55, 16 Zilhicce 1325 (20 Ocak 1908).

27 BOA, Y. PRK. SH (YlidiZ Perakende Evrakl Sehremaneti), 2/1, 9 Safer 1301 (9 Arahk 1883).

28 B_OA, DH. MKT, 1671/116, 11 Rebiillevvel1307 (5 Kasnn 1889).

29 Devlet hazinesinden 3000 Osmanh liras1 verildigi hakkmda bk. BOA, irade-Meclis-i Mahsus (i. MMS) 43/1790, 8 Cemaziyelevvel1289 (14 Temmuz 1872).

30 Uskiidar'daki yangrnzedelerin Selimiye Kl$las1'nda agrrlandiklar1 ar~iv belgelerinde goriilmektedir. bk. BOA, Y. MTV 31/2, 2 Subat 1303 (14 Subat 1888).

31 llgili ara$trrmacliar Uskiidar'da 1887 ylimda bir hanenin yakla~lk kar;: ki$iden olu$tugunu bu rakamlardan tespit edebilirler.

32 BOA, Y. MTV 27/65, 27 Zilkade 1304 (17 Agustos 1887). 33 ayru beige.

0 'S K 0 D A R Y A N G I N L A R I ( 1 8 8 5 - 1 9 1 5 )

35 BOA, Y. MTV 27/65, 27 Zilkad~ 1304 (17 Agustos 1887). 36 BOA, Y. MTV 27/60, 26 Zilkade 1304 (26 Agustos 1887). 37 BOA, DH. MKT 1487/21, 7 Cemaziyelahir 1305 (19 Subat 1888). 38 BOA, DH. MKT 1464/41, 1 Rebiiilevvel 1305 (7 Kasun 1887). 39 BOA, Y. MTV 27/60, 26 Zilkade 1304 (26 Agustos 1887). 40 BOA, Y. MTV 31/2, 2 Cemaziyelahir 1305 (14 Subat 1888).

411888'de Usktidar yangmzedelerine toplam 609 598 kuru~ yardun yapilmi~hr. [BOA, Yliillz Hususi Maruzat Evrala. (YA. HUS) 214/55, 24 Ramazan 1305 (4 Nisan 1888)]. Bir sene sonra yani Eyliil1890 tarihinde Uskti-dar harikzedegaruna yaplian toplam yardun miktar1 ise 188 770 kuru:?tur bk. BOA, DH. MKT 1759/90, 24 Mu-harrem 1308 (9 Eyliil 1890). Bu zikrettigimiz meblaglar o donem ic;:in btiytik rakarnlardrr. Mukayese edilebil-mesi ac;:1smdan mesela o donemde istanbul'da 80-100 m2 lik bir arsarun fiyah 15-20 kuru~ civarmdayd1 bk. Kemal Karpat, a.g.e., s. 136.