HAG~OS ABERK~OS K~L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~UNUN
ANTROPOLOJ~K AÇ~DAN ~NCELENMES~~
YILMAZ SEL~M ERDAL'
1. G~R~~~
Eski insan topluluklar~mn morfolojik yap~s~~ üzerine çal~~an antropolog-lar, inceledikleri toplulu~un genetik özelliklerini belirlemenin yan~~ s~ra, bun-lar~n çevresel faktörlerden ne düzeyde etkilendi~ini de anlamaya çal~~~rlar2. Bilindi~i gibi, insan vücudunun boyut ve biçimi, genetik ve çevresel etmenle-rin etkile~imi sonucunda ~ekillenmektedir3. Ancak, çevre ve genetik yap~n~n etkisi, insan~n bütün doku ve organlar~~ üzerinde ayn~~ düzeyde de~ildir-1. Hatta ayn~~ organ~~ olu~turan farkl~~ bölgeler üzerinde çevrenin bask~s~~ farkhla-~abilmektedir. Yürütülen birçok ara~t~rmada, çevresel etmenlerin boy uzun-lu~una etkisinin, kafatas~~ ve yüz iskeletine oranla daha fazla oldu~u sonu- cuna ula~~lm~~t~ r5,". Her ne kadar kafatas~ n~ n boyut ve biçiminin kal~ t~m~n-dan sorumlu genlerin say~s~~ ve yap~s~~ bilinmemekle birlikte7,8, çevresel et-menlerin kafatas~~ üzerindeki etkisinin vücudun di~er bölgelerine oranla s~-n~ rl~~ olmas~~ nedeniyle"", kafas~-n~n boyut ve biçiminin topluluklar aras~ndaki biyolojik uzakl~~~ n saptanmasmda daha etkili olabilece~i sonucu ç~kar~labilir.
1 Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü, 06532 Beytepe, Ankara.
2 Susanne C. 1977 Heritability of anthropological characters. Numan Biology, 49:573-580. 3 Susanne C. 1977 573-580.
1 Susanne C. 1975 Genetic and environmental influences on morphological characteris-tics. Annals of Hu~nan Biology, 2:279-287.
5 Saatçio~lu A 1975 Türkiye'de antropolojik baz~~ karakterlerin sosyo-ekonomik gruplar aras~nda gösterdi~i de~i~imler üzerinde biyometrik bir inceleme. Antropoloji 7:165-173.
Duyar ~. 1990 10 ya~~ grubu çocuklar~ n~ n antropomenik olçülerinde e~eysel ve sosyo-eko-nomik konuma göre görülen farkl~l~klar. AÜ DTCF Dergisi, 34 (1-2): 69-79.
7 Molnar S. 1992 Huma~~~ Variation: Races, Types and Ethnic Groups. New Jersey: Prentice Hall. ss. 139-154.
8 Ubelaker DH. 1989 Numan Skeletal Remains: Excarationn, Analysis, Interpretation. Washington: Taraxacum. ss.119-121.
9 Saatçio~lu A. 1975 ss. 165-173. 19 Duyar ~ . 1990 ss. 69-79.
Yukar~da belirtilen bak~~~ aç~s~~ göz önünde bulundur~llarak bu çal~~mada, Geç Bizans dönemine tarihlendirilen Hagios Aberkios Kilisesi'nden gün ~~~-~~na ç~kar~ lan insan iskelet toplulu~unun" kafataslar~~ antropometrik aç~dan incelenmektedir. Elde edilen de~erler, incelenmi~~ di~er Anadolu toplulukla-nyla kar~~ la~t~r~ larak aralar~ ndaki biyolojik akrabal~ k ili~kileri saptanmaya ça-l~~~lmaktad~ r. Buna ek olarak toplulu~un boy uzunlu~u incelenerek, çevresel etmenlerin topluluk üzerindeki etkisinin de belirlenmesi amaçlanmaktad~ r.
2. MATERYAL VE METOT
Bursa ili, Gemlik ilçesi Kur~unlu beldesinde yer alan Hagios Aberkios Manast~r Kilisesi (Resim 1), Gemlik Körfezi'nin güney sahilinde, Gemlik-Mudanya karayolu üzerinde ve sahile bakan bir yamaçta kurulmu~tur. Kilise, Kur~unlu Belediyesi'nin katk~lar~yla, Bursa Müzesi Müdürlü~ü taraf~ndan olu~turulan bir ekiple 1995 y~l~nda kaz~lm~~t~ r. Manast~ra ait ilk bilgiler, Bizans kaynaklar~na göre 9. yüzy~la kadar götürülmekle birlikte'2,13, MS 1162 y~l~ na tarihlendirilen typkonda bu manast~r~ n I. Manuel Kemnenos (MS 1143-1180) döneminde, Nikephoros Mystikos taraf~ndan yeniden in~a edil-di~i belirtilmektedir'',15. Bu kaynakta manast~ r~ n ad~~ "Güne~in Altan"dn1". Bizans döneminde pek önemi olmamakla beraber, bulunan bir kitabeden bölgenin en önemli manast~ r~~ oldu~u vurgulanmaktad~ r. Kilisenin 19. yüz-y~ldaki ad~~ Hagios Aberkios'tur. Kesin olarak in~a tarihi bilinmeyen manast~r, mimari özellikleri aç~s~ndan MS 12. yüzy~la tarihlendirilmi~tir'7.
Ara~t~rman~n konusunu olu~turan materyal, kilisenin çe~itli bölgelerin-den ele geçmi~tir. Bunlardan ilki naos~ m's güney duvar~ na çok yak~n bir yerde saptanan yar~ m be~ik tonozh~~ çukurun olu~turdu~u mezar odas~d~ r. Horasan harc~~ ile örülii mezarda, da~~lm~~~ durumda ve kafatas~~ olmayan iske-
Hagios Aberkios Manast~r Kilisesi'nden gün~~~~~ na ç~ kar~lan iskelet kal~ nt~lar~ n~~ incele-memize izin veren ve yard~ mlar~ n~~ esirgemeyen Bursa Müzesi Müdürü Say~ n Öcal Özerede ve Müze çal~~anlanna te~ekkür ederim. ,
12 Özeren Ö. ve Çorum B. 1997 Kur~unlu Hagios Aberkios Manast~r' Kilisesi 1995 y~l~~
te-mizlik ve kurtarma kaz~s~~ çal~~malan.V/I. Kurtama Kaz~lar~~ Semineri. Ankara: Kültür Bakanl~~~~ Milli Kütüphane Bas~mevi, ss. 149-160.
13 ötüken Y., Durukan A., Acun H. ve Pekak S. 1986 Tü~ kiye'de Vak~f Abideleri ve Eski
Eserler IV. Ankara: Vak~fkar Genel Müdürlü~ü yarnlan, ss. 76-79. '1 özeren Ö. ve Çorum B. 1997 ss. 150.
Mango CV. 1968 The monastery of St. Abercius at Kur~unlu (Elegmi) in Bithynia. Dumbanon Oaks Papers, 22, ss. 169.
Özeren Ö. ve Çorum B. 1997 ss. 150.
17 özeren Ö. ve Çorum B. 1997 ss. 149-160. 18 Naos: Halk~n ibaedete kat~ld~~~~ yer.
HAG~OS ABERK~OS K~ L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 25
let kal~ nt~ lar~ na rastlan~lm~~ur. Ayr~ca, narteksin'" kap~~ giri~inde yer alan k~-r~ k bir lahit kapa~~n~ n alt~nda, tamamen da~~lm~~~ gövde kal~nt~lak~-r~yla bera-ber toplam 30 adet kafatas~~ gün ~~~~~ na ç~ kar~ lm~~t~r. Bu mezar çukurundan hareketle ara~t~ rmac~lar, narteksin ktypta (iskeletlerin at~ ld~~~~ mezar odas~ ) olarak kullan~ld~~~n~~ vurgulamaktad~ rlar20. 14. yüzy~la tarihlendirilen bu iske-letlerden ba~ka, narteksin d~~~ nda yap~lan sondaj çal~~malar~~ esnas~ nda da is-keletlere rastlan~lm~~ur. Bu alandan 19. yüzy~la tarihlendirilen toplam 6 me-zar ele geçirilmi~tir2'. Bu çal~~mada, Bursa Müze Müdürlü~ü taraf~ndan Hagios Aberkios kilise manasur~ nda yürütülen kaz~ larda gün~~~~~ na ç~ kar~ la-rak, Geç Bizans dönemine (14. yüzy~l) tarihlendirilen insan iskelet kal~ nt~lar~~ ele al~ nmaktad~ r.
Hagios Aberkios kilise manast~rm~n naos ve narteksinde saptanan iskelet kal~ nt~ lar~ , mezarlar~n kripta olarak kullan~ lmas~~ nedeniyle, birbirlerine ka-r~~m~~~ biçimde ele geçmi~tir. Bu nedenle bireyi olu~turan kemikler ayr~~ ayr~~ de~erlendirmeye al~nm~~; birey say~s~, ya~~ ve cinsiyet tayinlerinde kemik sa-y~m' yap~ lm~~t~r. Öncelikle, ayn~~ bireye ait olabilecek uzun kemikler e~le~ti-rilmi~; bu i~lemlerde kemiklerin boyut, biçim ve anatomik ayr~nt~lar~~ dikkate al~ nm~~t~ r. Incelenen materyale ait kemiklerin say~s~~ ile toplulu~un en az kaç bireyden olu~tu~u Çizelge l'de gösterilmi~tir.
Çizelge 1: Hagios Aberkios Kilise Manasur~ 'ndan Gün I~~~~ na Ç~ kar~ lan ~nsan ~skelet Kal~ nt~ lar~~
Örnek Say~s~~ Birey Say~s~~ örnek Say~s~~ Birey Say~s~~
Kafatas~~ 21 21 Fem~~r 34 23
Humerus 20 19 Tibia 34 27
Radius 6 6 Fibula 3 3
Ulna ~~ ~~
Çizelge l'de de görüldü~ü gibi kafalar dikkate al~ nd~~~ nda toplulukta 21 birey mevcuttur. Buna kar~~ n, humeruslar 19, fem~~ rlar 23, tibialar ise en az 27 bireyin varl~~~ na i~aret etmektedir. Daha narin görünümlü ve küçük bo-yutlu olan radi~~s, ulna ve fib~~la kemiklerine göre, birey say~s~~ bir ila alt~~ ara-s~ nda da~~l~ m göstermektedir. Bu tür kar~~~ k gömülerde, toplulu~u olu~turan
Narteks: Naosa giri~i sa~layan ön mekan 20 Özer en Ö. ve Çorum B. 1997 sa. 153.
en az birey say~s~n~n saptanmas~ nda, eldeki en fazla kemik dikkate al~nmak-tad~ r22. Buradan hareketle, Hagios Aberkios kilise manasur~ndan ele geçen iskelet kal~ nular~mn en az 27 bireye ait oldu~u söylenebilir.
iskeletlerin ya~lar~ n~n belirlenmesinde kafatas~~ diki~lerinin kapanmas~~ dikkate al~nm~~; diki~lerin hem d~~~ (exocrania) hem de içte (endocrania) gösterdi~i kapanma derecelerine bak~lm~~tlr23,21,25. Uzun kemikler, ya~lan-d~ rma amac~yla kullan~lmam~~t~r. Cinsiyetin belirlenmesinde kafatas~~ ve uzun kemikler ayr~~ ayr~~ ele al~nm~~; kafalarda nuchal crest, inion, arc~~s
supercili-aris, ma~-go supraorbitalis, processus mastoideus, tuber frontale gibi
bölgele-rin geli~im dereceleri ile genel yap~s~~ dikkate al~nm~~, uzun kemiklerde küt-levilik, uzunluk ve kas tutunma bölgelerinin geli~im dereceleri gibi kriterlere ba~vurulmu~tur 211' 72 , 28,
~skelet kal~ nt~lar~n~n boyut ve biçimlerine ili~kin özelliklerinin saptan-mas~~ amac~yla kafatas~ndan 18 ölçü al~narak, 11 endis hesaplanm~~t~r. Alt ve üst üyelere ait kemiklerin ise en büyük uzunluklar~~ dikkate al~ narak, bireyle-rin boylar~~ hesaplanm~~t~ r. Ölçü ve endisler Olivier3° ve BrothwelPins' tan~ m-lad~~~~ biçimiyle kullan~lm~~t~ r. Boy uzunluklar~n~ n hesaplanmas~ nda ise Pearson32 ve Trotter-Gleser'13'in, cinsiyetleri de dikkate alarak, Beyazlar için geli~tirdi~i formüller kullan~ lm~~t~ r. Saptanan de~erler SPSS program~ na yüklenerek temel istatistiksel i~lemleri yap~lm~~t~r. Cinsiyet gruplar~ n~ n kar~~-la~ur~lmas~ nda tek yönlü valyans analizi, topluluklar aras~ndaki farkl~l~ klar~n saptanmas~nda student t testi kullan~ lm~~t~ r.
22 Ubelaker DH. 1989 Human Skeletal Remains: Excavation, Analysis, Interpretation. Washington: Traxacum. ss.29-35.
23 Ubelaker DH. 1989 sa. 83-84.
210livier G. 1969. Practical Anthropology. Springf~eld:Charles C. Thomas sa. 171. 25 Krogman WM ve i~can MY. 1986 The Numan Skeleton in Forensic Medicine. Springfield: Charles C. Thon~as. sa. 110-123.
Krogman WM ve i~can MY. 1986. The Human Skeleton in Forensic Medici~~e. Springfield: Charles C. Thornas. sa. 189-243.
27 Ubelaker DH. 1989 Human Skeletol Remains: Excavation, Analysis, Interpretation. sa. 52-55.
28 Brothwell DR. 1981 Digging up Bones: The E~tcmation, Treatment and Study of Numan
Skeletal Remains. Oxford University Press (British Museum (Natural History). sa. 56-63.
29 Olivier G. 1969. Practical Anthropology. Spri~~gf~eld:Charles C. Thornas. sa. 170. " Olivier G. 1969.
31 Brothwell DR. 1981. sa. 82-89. 32 Olivier G. 1969 sa. 289.
HAG~OS ABERK~OS K~ L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 97 3. BULGULAR
Dem ografik yap~: Hagios Aberkios Kilisesi'nde yürütülen kaz~larda ele geçen iskeletlerin tamam~~ eri~kindir. Hem kafatas~~ hem de gövde kemiklerin
in situ konumlar~n~~ kaybetmi~~ biçimde ele geçmesi nedeniyle, toplulu~u
olu~turan bireylere ait kemikler ayr~~ ayr~~ ele al~ narak cinsiyetleri belirlen-meye çal~~~ lm~~t~ r. Elde edilen cinsiyet da~~l~ mlar~ ndan hareketle Çizelge 2 haz~ rlanm~~t~ r. Çizelge 2'de dikkati çeken nokta, toplulukta hem kafatas~~ hem de uzun kemikler aç~s~ ndan erkeklerin kad~ nlardan daha fazla bireyle temsil edilmesidir. Az say~da örnekle temsil edilen radius'un s~ kl~~~~ bir ke-nara b~ rak~l~ rsa, erkeklerin % 60,9 ile 78,9 oran~ nda, kad~ nlar~n ise % 21,1 ile 39,1 oran~ nda bir s~ kl~~a sahip olduklar~~ görülmektedir. Bu verilerden hare-ketle, toplulu~u olu~turan bireylerin yakla~~ k 2/3'uni~n erkeklerden olu~tu-~unu söylemek mümkündür (Çizelge 2).
Çizelge 2: Hagios Aberkios Kilisesi Toplulu~unda Cinsiyet Da~~l~m~~
Erkek Kad~ n Toplam
n % ~~~ % ~l Kafatas~~ 15 71,4 6 28,6 21 Humerus 15 78,9 4 21,1 19 Ftadius 3 50,0 3 50,0 6 Ulna - - - - ~~ Femur 14 60,9 9 39,1 23 Tibia 18 66,7 9 33,3 27 Fibula - - - - 2
Morfolojik yap~: Hagios Aberkios Kilisesi toplulu~unun kafatas~ ndan al~-nan ölçü ve endisler, Çizelge 3 ve 4'te sunulmu~tur. Kafa yüksekli~i, kafa uzunlu~u, kafa kaidesi uzunlu~u, al~ n ve çevre gibi kafan~ n boyutunu yans~-tan ölçülerde cinsiyet gruplar~~ aras~ nda farkl~ l~ klar~ n istatistiksel aç~dan an-laml~; buna kar~~ n yüz, burun, göz ç~~ kur~~~ gibi yüzün biçimini yans~ tan ölçü-ler aç~s~ ndan ise anlams~z oldu~u belirlenmi~tir (Çizelge 3).
Kafatas~ n~ n boyutuna ek olarak, biçiminin belirlenmesine yönelik hesap-lanan endisler, toplulu~un orta geni~likte bir ba~~ (mesocran), geni~li~ine göre orta yükseklikte kafa (metriocran), uzunlu~una göre yüksek kafa
(hypsicra~~ ), yukar~ dan bak~ ld~~~ nda elmac~ k kemikleri görülmeyen
(cryptozygy) ve orta derecede geni~~ yüz (mesene), orta derecede geni~~ (~netriometopia) ve normal ölçülerde ayr~~~ k al~ n, orta geni~likte burun
(mesorhine), geni~~ damak (brachystaphyline) ve yüksek göz çukur~~~
(hypsiconch) biçimine sahip oldu~u belirlenmi~tir. Erkek ve kad~nlar ara-s~nda, kafa ve yüz endislerinde önemli bir farkl~l~k saptanamam~~ur. Bununla birlikte al~n, damak ve yükseklik-uzunluk endisleri aç~s~ndan her iki cinsiyet grubunun farkl~~ endis kategorilerinde yer ald~ klar~n~~ vurgulamak gerekmek-tedir. ~öyle ki, erkekler çok ayr~~~ k al~ n, geni~~ damak (brachystaphyline) ve yüksek kafa yap~s~na (l~ypsycran); kad~nlar ise normal ölçülerde ayr~~~ k al~ n, orta geni~likte damak (mesostaphyline) ve orta yükseklikte kafa (o~-tl~oc~-an) biçimlerine sahiptirler. Erkekler ve kad~nlann kafa biçimlerini gösteren baz~~ endisler aç~s~ndan farkl~~ kategorilerde yer almalar~na kar~~ n, farkl~l~ klar ista-tistiksel aç~dan anlaml~~ düzeyde de~ildir (P>0.05), (Çizelge 4).
Çizelge 3. Hagios Aberkios Kilisesi Toplulu~unda Kafatas~~ Ölçülerinin Da~~l~m~~
Erkek Kad~ n Genel
Ölçüler n X Sd ~~~ X Sd N X Sd F
Kala t t/oldu~u 15 180.53 4,25 5 176,10 2,19 20 179,43 4,27 4,87*
Kat. r~,~~~~~~iti 13 142,46 6,96 3 136,00 3,97 16 141,25 6,90 2,32
BA.lo~l Brelln" "-w"i~ti 11 138,91 5,72 4 126,13 5,11 15 135,50 7,95 15,37*
tk~~ Nasion Uzunlu~u 12 102,46 3,17 4 97,75 4,29 16 101,28 3,93 5,63*
Lki~kilveolar t Inulluk 8 93.31 5,90 3 95.50 1,32 11 93,91 5.07 0,38
Biam~rion Geni~lik 15 109,87 3,82 4 104,13 3,47 19 108,66 4,38 7.34*
Miz Geni~li~i 8 131.31 3,54 3 128,33 5,51 11 130,50 4,10 1,17
Yalay (i~~ ÇAviesi 12 520,08 7.51 4 504,50 4,04 16 516,19 9,66 15.22*
M" : Mm Geni~li~i 14 95,64 4,06 6 93,92 3,06 20 95,13 3,80 0,86
m"""un't Alm Geni~li~i 13 121.19 5,81 5 114,80 3,77 18 119,42 5.99 5.10*
fl~i çene Geni~li~i 10 93,15 3.81 4 92,88 3,75 14 93,07 3,65 0.02
(~s~~ yüz Yüksekli~i 10 69,55 3,52 4 67,63 5,20 14 69,00 3,96 0,66 (.4;~~k~~r~l Yüle~ckli~i 9 34,56 2.47 4 35.25 1,76 13 34,77 2.22 0,25 Giv.ç~~k~~r~~~ Geni~li~i 10 39,70 3.08 4 38,88 2,39 14 39,46 2,84 0,23 Dannik t ~zmilu~li 10 44.70 2,47 5 44,50 1,54 15 44.63 2,15 0,03 Dannik t :eni~li~i 5 39,30 1,57 2 38,25 3,18 7 39,00 1,89 0,40 Burun Yük~ekli~i 10 52.35 2,75 4 52,75 3,66 14 52,46 2,89 0.05 Burun Geni~li~i 10 24,75 1,59 5 24.60 .96 15 24,70 1,37 0,04 * P<0,05
HAG~OS ABERK~OS K~ L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 99 Endislerin da~~l~m aral~~~~ (W), toplulu~un oldukça belirgin bir çe~itli-li~e sahip oldu~una i~aret etmektedir (Çizelge 4). Örne~in, kafa endisi orta-lamas~na göre topluluk orta geni~likte (mesocran) kafal~~ iken, bireylerin % 25'i uzun (dolichocran), % 31,25'i orta geni~likte (mesocran), % 37,50'si yu-varlak (brachycran), % 6,25'i ise çok yuyu-varlak (hyperbarchycran) kafal~d~ r. Üst yüz biçiminde ise, toplulu~u olu~turan bireylerin % 9,09'u geni~~ ya da al-çak (e~nyene), % 63,64'ü orta geni~likte (mesene), % 27,27'si ise dar ya da yüksek (leptene) yüz yap~sma sahiptir. Örnek olarak seçilen bu endislerin d~-~~ndakilerde de durum benzerdir. Endis de~erlerinde görülen bu da~~l~m-dan hareketle, Hagios Aberkios Kilisesi toplulu~unun oldukça çe~itli kafa ve yüz biçimine sahip oldu~unu söyleyebiliriz.
Çizelge 4. Hagios Aberkios Kilisesi Toplulu~unda Kafatas~~ Endisi De~erleri
Enclisler
Erkekler Kad~nlar Genel
it X Sil 11 X Sa N X Sd 18 F
Kafa endisi 13 78,90 5,05 3 76.79 3.03 16 78,55 .1,7 t 72,05-86-32 0,50
Yükseklik-geni~lik endisi 9 97,70 1.93 3 92,63 <1,62 12 96,.I I 3,99 87,10-100,00 .1,93
Yükseklik-uzunlok ClId~S~~ I i 714.51) 4,12 -I 71.-12 3,12 15 75.21 1315 67,974341,01 1,5-1
Transvers al~n-kafa endisi 13 67.03 .1,05 3 68,83 4,76 16 67,37 4,08 61.13-75,29 0,46
Transvers atm endisi 13 79,26 4,10 5 82,2.1 -1,12 18 80,09 4,28 77,07-87,61 1.82
Transvers kafa-yüz endisi 8 9 1,52 .1,18 2 91,89 6,15 10 9138/ 1,30 87,5-1-100,38 0,55
Yhz derinli~i endisi 8 92,12 -1,43 3 96,55 2.96 Il 03,33 .1,15 88,00-100,49 2.49
(In yüz endisi 8 53,51 1,8 l 3 52,81 5,61 11 53,31 2,96 17,39-58.59 0,12
Göz ~sillutru endisi 9 87,18 3,49 1 90,75 2,4 I 13 88.18 3,18 82,76-03,06 2.82
Damak endisi 5 91,38 6,65 2 83,55 5,02 7 89,1.1 11.95 84I,00-97.62 2,17
Burun endisi 10 -17,33 2,95 -I 47,52 2,57 I 1 17,39 2,75 -13,13-52,13 0,01
Bütün de~erlerde P>0,05 anlaml~l~k de~eri ~den daha buyüktf~r.
iskeletlerin kafa ve yüz biçimlerinde gözlenen çe~itlilik, asl~nda bu toplu-lu~u olu~turan bireylerin ~ rksal da~~l~ m~nda kendini daha iyi ifade etmekte-dir (Çizelge 5). ~skelet kal~ nt~ larm~ n kar~~~ k biçimde ele geçmesi nedeniyle, bireyi olu~turan bütün morfolojik özellikler ~ rksal yap~ n~ n belirlenmesinde kullan~lamam~~; yaln~zca kafa ve yüz biçimleri dikkate al~ nm~~t~ r. Kafa biçi-minden hareketle yap~lan ~ rksal incelemede toplulukta, Akdeniz ~ rk~ n~ n kaba (Resim 2a ve b) ve narin yap~ l~lar~~ (Resim 3 a ve b) ile Alpin (Resim 4) ve Dinarik (Resim 5 a ve b) ~ rklarm~ n varl~~~~ belirlenmi~tir. Toplulukta en yay-g~n ~ rk grubunu % 61,9 ile Akdeniz ~rk~ n~ n kaba ve narin yap~ l~ lar~~ olu~t~~r-
maktad~ r. Alpinler % 14,29 iken Dinarikler yaln~zca % 9,52 s~ kl~~~yla temsil edilmektedir (Çizelge 5).
Çizelge 5. Hagios Aberkios Kilisesi'nden Ele Geçen iskeletlerin Irksal Da~~l~m~~ Irk n % Akdeniz (kaba) 11 52,38 Alpin 3 14,29 Kar~~~ k 3 14,29 Akdeniz (narin) 2 9,52 Dinarik 2 9,52 Toplam 21 100,00
iskeletlerde boy uzunlu~unun belirlenmesine yönelik birçok hesaplama yöntemi bulunmakla birlikte, Anadolu'da en çok kullan~ lan formüller Pearson34 ile Trotter-Gleser" taraf~ndan geli~tirilenlerdir. Pearson formülüne göre toplulukta boy ortalamas~~ 161.5 cm olup, de~erler 146.9 cm ile 179.1 cm aras~ nda da~~lmaktad~ r (Çizelge 6). Erkekler 166.7 cm ile kad~ nlardan (150.5 cm) 16.2 cm daha uzundur. Bu de~erler dikkate al~ nd~~~nda, toplu-lukta yer alan erkeklerin Martin'in s~ n~flamas~na3" göre "orta", kad~nlar~n ise "orta alu" boy yap~s~ na sahip oldu~u söylenebilir. Boy uzunlu~u aç~s~ndan iki cins aras~nda belirlenen farkl~l~k, istatistiksel aç~dan da anlaml~d~ r (P< 0,05).
Çizelge 6: Pearson Formülüne Göre Hagios Aberkios Kilisesi Toplulu~unun Boy Uzunlu~u (cm)
Erkek Kad~n Genel
r~~ X Sd r~~ X Sd N X Sd W F Femur 11 168,3 4,67 8 151,9 2,82 19 161,4 9,18 148,1-179,1 77,20* Humerus 10 164,4 4,41 2 153,2 0.88 12 162,5 5,91 152,6170,0 11.88* Radius 3 164,9 1,72 1 147,0 - 4 160,4 9,05 147,0-166,5 80,78* Tibia 14 167,4 4,23 7 148,7 2,43 21 161,2 9,77 146,9-177,0 116,03* Ortalama 38 166,7 4.44 18 150,5 3,06 56 161,5 8,61 146,9-179.1 193,58*
* ~ ki cinsiyetin boy ortalamas~ nda belirlenen farkl~ l~ klar istatistiksel aç~dan önemlidir (P<0,05).
3I Olisier G. 1969. Practical Anthropology. Springfield:Charles C. Thornas. sa. 289. 35 Brothwell DR. 1981 Digging up Bones: The Excalation, Tream~ent and Study of Numan Skeletal Remains. Oxford University Press (British Museum (Natural History). sa. 101.
HAG~OS ABERK~OS K~ L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 31
Trotter-Gleser formülünün kullan~lmas~yla topluluk için saptanan orta-lama boy uzunlu~u 166.5 cm olup, 148.3 cm'den 186.2 cm'ye kadar da~~lan de~erlere rastlanm~~t~ r (Çizelge 7). Bu formül yard~m~yla saptanan de~erler, toplulukta k~sa boylulardan uzun boylulara kadar geni~~ bir da~~l~m oldu~unu göstermektedir. Erkekler için ortalama boy uzunlu~u 172.2 cm ile Martin'in boy s~n~flamas~ nda "uzun boy", kad~nlar 155.5 cm ile "orta boy" kategori-sinde yer almaktad~ r. Cinsiyetler aras~ ndaki farkl~ l~ k yakla~~ k 17 cm'dir. Pearson formülünde oldu~u gibi bu formülde de, cinsler aras~ndaki farkl~l~ k önemlidir (P<0,05) (Çizelge 7).
Çizelge 7. Trotter-Gleser Formülüne Göre Hagios Aberkios Kilisesi Toplulu~unun Boy Uzunlu~u
Erkek Kad~n Genel
n X Sd r~~ X Sd N X Sd W F Femur 11 172,90 5,77 8 154,54 3,58 19 165,17 10,50 149,69-186,17 62,90* Humerus 10 171,97 4,41 2 157,85 1,07 12 169,61 6,80 157,09.177,52 18,90* Radius 3 170,95 2,00 1 148,31 - 4 165,29 11,44 148,31-172,84 96,45* Tibia 14 172,17 4,31 7 152,71 3,00 21 165,68 10,15 150,56-181,88 113,74* Ortalama 38 172,23 4,55 20 155,49 6,11 58 166,46 9,50 148,31-186,17 139,48* *~ki cinsiyetin boy ortalamas~ nda belirlenen farU~l~klar istatistiksel aç~dan önemlidir (P<0,05).
4. TARTISMA VE SONUÇ
Hagios Aberkios toplulu~unda kafatas~n~n biçim ve boyutunu gösteren de~i~kenler de~erlendirildi~inde, hem kad~nlar hem de erkeklerin heterojen bir morfolojiye sahip olduklar~~ söylenebilir. Kad~ nlar ve erkekler aras~nda, özellikle kafa~~~~~~ uzunlu~una ili~kin ölçülerde, anlaml~~ bir boyut farkl~l~~~ na rastlanmas~, cinsiyete dayal~~ farkl~l~~~ n bir ürünü olabilir37,38.
Hagios Aberkios kilise toplulu~u, Akdeniz ~rk~ n~ n kaba ve narin yap~l~la-rm~ n yo~unlukta oldu~u bir topluluktur. Bununla birlikte topluluk, Alpin ve Dinarik ~rklar~ m da bar~nd~ rmaktad~ r. Bu durum, yaln~zca bir cins için de~il, her iki cins grubu için de geçerlidir. Boyut aç~s~ ndan anlaml~~ farkl~l~ klar~ n
37 Olivier G. 1969. Practical Anthropology. Springfield:Charles C. Thomas. ss. 127-169.
38 Krogman WM ve ~scan MY. 1986 The Hun~an Skeleton in Forensic Medicine.
saptanmas~na kar~~n, kafa ve yüz biçimi aç~s~ndan her iki cinsiyet grubunun benzer oldu~u görülmektedir. Bu, kad~n ve erkeklerin toplulu~un genetik heterojenli~i içerisinde birbirlerine biçim aç~s~ndan benzediklerinin; ba~ka bir deyi~le, ayn~~ gen havuzunun parças~~ olduklar~n~n bir göstergesidir.
Hagios Aberkios kilise toplulu~unun genetik aç~dan gösterdi~i hetero-jenli~in anla~~labilmesi için, toplulu~u Anadolu insan topluluklanyla birlikte de~erlendirmek gerekmektedir. Bu çerçevede, Anadolu insanlar~n~n genetik de~i~imini tarihsel süreklilikte ele almakta yarar vard~r. Anadolu'da fosil bu-luntular~n azl~~~~ nedeniyle, Neolitik dönemden önce ya~am~~~ insan topluluk-lar~n~n biyolojik özellikleri hakk~ndaki bilgilerimiz son derece s~ n~rl~d~r. Ancak, Neolitik dönemle birlikte yo~un biçimde kar~~m~za ç~kan yerle~ik ya-~am ve ölülerin belirli bir mekana gömülmesi sayesinde korunma ~artlar~n~n iyile~mesi, bu topluluklar~n biyolojik özelliklerinin de ö~renilmesini olanakl~~ k~lmaktad~r. Nitekim, önemli say~da bireylerle temsil edilen Çatal Höyük", Çayönü"' ve A~l~kl~~ Höyük", °2 gibi yerle~im yerlerinden ele geçen insan iske-let kal~nt~lar~, az say~da örnekle temsil edilen di~er topluluklarla birlikte de-~erlendirildi~inde, Neolitik dönem Anadolu topluluklar~n~n ço~unlukla Akdeniz ~rk~n~ n kaba ve narin yap~l~lann~n olu~turdu~u, görece homojen bir genetik yap~ya sahip olduklar~~ söylenebilir43. Her ne kadar, Çatal Höytik'te az~msanamayacak miktarda Alpin ~rk~n~n temsilcilerine rastlansa da", bu du-rum Neolitik dönem için yap~lan genellemeyi engellememektedir13. Anadolu topluluklar~nda genetik çe~itlenmenin önemli say~lan ilk örnekleri Tunç
39 Ferembach D. 1972 Les hommes du gisement neolithique de Çatal Höyük. Türk Tarih
Kongresi, ss.15-21.
i° Özbek M. 1990 Son buluntular~n ~~~~~ nda Çayönü Neolitik insanlan. V. Arkeometri
Sonuçlar~~ Toplant~s~ , sa. 161-172.
4 I Özbek M. 1992 As~ld~~ Höyük Neolitik insanlar~. VII. Arkeomeul Sonuçlar~~ Toplant~s~. sa.
145-160.
12 Özbek M. 1993 A~~k!' Höyük Neolitik ça~~ insanlar~ . VIII. Arkeometri Sonuçlar~~ Toplant~s~. sa. 201-212.
43 Özbek M. 1994 Anadolu insan ~rklarm~n tarihsel geli~imi. XL Türk Tarih Kongresi. sa.
45-68.
4 I Ferembach D. 1972
15 Özbek, Çayönü toplulu~unda saptanan yuvarlak kafal~~ bireyi~~, Alpin ~rk~~~~~~~ temsilcisi
olmaktan çok, Akdeniz ~rk~~~a girebilece~i dü~üncesindedir. Özbek, M. 1994 Anadolu ~nsan Irklann~n Tarihsel Geli~imi. XI. Türk Tarih Kongresi. Ankara: TTK Bas~men. ss:45-68.
HAG~OS ABERK~ OS K~L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 33
Ça~~ nda kar~~m~za ç~ kmaktad~r. Ancak, bu dönemde beliren heterojenlik, Kansu", ~enyiirek17,18 ve Bostanc~ "' gibi ara~t~rmac~lar taraf~ ndan Anadolu'ya d~~ardan göçlerle aç~ klan~ rken, Cappieri59,51, Ferembach52, Saatçio~lu53,5' ve Özbek 55 gibi ara~t~rmac~ lar, Anadolu'da ya~ayan insanlar~ n genetik yap~s~ n-daki "mikroevrim" sürecinin etkili oldu~u sonucuna ula~m~~lard~ r. Ancak, ~unu hemen belirtmek gerekmektedir ki, Dinarik ~ rk~ n~ n ilk temsilcilerinin Karata~56, Kusura57 ve Müsgebi58 gibi yerle~melerde görülmesi bu döneme rastlamaktad~ r. Anadolu insan topluluklar~= genetik çe~itlili~inde görülen s~çrama, Klasik devirlerde kar~~m~za ç~ kmaktad~ r. Bu dönemde incelenen in-san iskelet kal~ nt~lar~nda, tamamen homojen bir morfolojik yap~ya rastlan-mas~~ son derece güçtür. Gerçekten de, topluluk düzeyinde ele al~ nm~~~ ve ~ rk-sal yap~s~~ belirlenmi~~ topluluklara bakt~~~ m~zda (Çizelge 8), Topakl~59 gibi görece homojen gn~plara rastlan~lmakla birlikte, büyük oranda heterojen bir
.W Kansu ~A. 1976 Rassengeschichte der Turkei. Belleten, 40:353-399.
17 ~enyürek MS. 1941 Anadolu Bak~ r ça~~~ ve Eti sekenesinin kraniyolojik tetkiki. Belleten, 5:219-234.
.18 ~enyürek MS. 1948 En eski Anadolu halk~ n~ n kraniyolojik tetkiki. III. Türk Tarih Kongresi, 204-212.
19 Bostanc~~ E. 1969 Sardis Kazdar~nda Ç~kan Kafataslar~n~n incelenmesi re Eski Anadolu
Halklar~~ ile Olan Münasebede~i. Ankara: AÜ DTCF Yay~nlar~, No:185.
5° Cappieri M. 1969 The Mediterranean Race in Asla before the Iron Age. Miami: Field Research Projects Coconut Growe.
51 Cappieri M. 1972 Genotypical and Phenotypical Hornogeneity of the Ancient
Population of Ana tolia. Miami: Field Research Projects Cocom~ t Grove. 52 Ferembach D. 1967 L'orgi~~e de la race Alpine. Scienda. 5-6:225-235.
53 Saatçio~lu A. 1978 ABO Genleri Yönünden Türkiye'nin Yeri ve Bu Ülkedeki Gensel Çe~itlilik Üzerine Biyomeu-ik Bir ~nceleme. Ankara: AÜ DTCF Yay~ nlar~, No: 282.
5 1 Saatçio~lu A. 1982 A survey olun the racial types of Anatolian skeletal remains. A DTCF Dergisi, 30:193-209.
55 Özbek M. 1994 Anadolu insan ~rklar tarihsel geli~imi. Xl. Türk Tarih Kongresi. ss. 45-68.
Angel il.. 1970 Numan skeletal remains at Karata~. Lycia, 62:253-259.
57 Kansu SA ve Atasayan M. 1939 Afyonnkarahisar civar~ nda Kusura hafriyaunda meydana
ç~ kar~ lan Bak~ça~~~ ve Eti devrine ait iskeletler üzerinde tetkikler. Türk Antropoloji Mec~~mas~, 19-22:272-313.
Ciner R. 1964 Bodrum-Müsgebi kaz~s~~ iskele t kal~ nular~ n~ n tetkiki. Antropoloji 1 (2) :56- 79.
r° Güleç E. 1988 Topakl~~ populasyonum~ n demografik ve paleoantropolojik analizi. V. Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~~ II, ss.347-357.
morfolojik yap~ya sahip olduklar~~ söylenebilir. Klazomenai", Topakl~'", Hagios Aberkios gibi topluluklarda Akdeniz ~ rk~ mn kaba ve narin yap~l~lar~~ yo~unl~~kta iken, Datça-Burgaz12, Dilkaya"j, Pana~tepe"5, Erzun~m"" ve Aziz Nikolaos"7 gibi topluluklar~ nda Alpinler daha yo~undur. Çizelge 8'de yer alan bütün topluluklarda, bir ~ rk~n di~eriyle genetik kar~~~m~n~~ gösteren örneklerin s~ kl~~~~ az~ msanamayacak dilzeydedir. Nitekim, belirli bir ~ rk gru-buna dahil edilen bireylerin, bazen bu ~rk~ n "tipik" örnekleri olmad~ klar~ n~, di~er bir deyi~le, genetik kar~~~m içerisinde bulunduklar~n~~ vurgulamak ge-rekmektedir. Bütün bu veriler, Anadolu'nun yak~ n dönemlerinde genetik aç~dan heterojen bir yap~ya sahip olduklar~ na i~aret etmektedir.
Çizelge 8. Baz~~ Anadolu Topluluklar~nda Irksal Da~~l~m (%)
Klazo~nenai Dalça- Burgaz
Topakl~~ Dilk.aya iznik 1 lagios Aberkios Erz~~ ~ r Aziz Nikolaos Akdeniz 30.8 17,4 43.8 10.0 21.0 9.5 20.4 30,0 E~~ rafrican 15.4 - 34.9 5,0 24,9 52,4 7.4 - Alpi~~~ 30,8 05,2 2,3 50,0 25.4 14,3 40,7 55.0 Dinarik - - - 15,0 3,3 9,5 7,4 5,0 Kar~~~ k 23,0 17,4 15.0 20,0 25,4 14,9 24,1 10,0
Bu çe~itlilik içerisinde, Hagios Aberkios Kilise toplulu~u, en çok hangi toplulu~a benzemektedir? Bu soruyu yamtlamak amac~yla olu~turulan grafik-
' Güleç E. 1989 Klazomenai iskeletleri~~i~~~ paleoantropolojik aç~dan de~erlendirilmesi. Belleten 207-208:565-582.
't Güleç E. 1988.
62 Sevim A. 1996 Da tça/Burgaz iskeletlerinin paleoantropolojik de~erlendirilmesi. XI.
Arkeometri Sonuçlar~~ Toplant~s~, sa. 1-17.
Güleç E. 1987 Van Dilkaya iskeletlerinin paleoantropolojik incelenmesi. IV. Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~, ss. 369-380
(' Erdal VS. 1996 Iznik Geç Bizans Dönemi insanlar~n~n Çene ve Di~lerinin Antropolojik Aç~dan incelenmesi. Ankara: HÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yarnlanmam~~~ Doktora Tezi).
65 Güleç E. 1989 Panaztepe iskeletlerinin paleoantropolojik ve paleopatolojik incelenmesi. Türk Arkeoloji De~gisi, 28:73-95.
Bilgin T, Sutun T. Özbek M ve Beyli M. 1995 Yak~nça~~ Anadolu insa~llar~nda yüz iskelet-lerinin biyometrik incelenmesi. ~O Di~~ Hekimli~i Fakültesi Dergisi, 29 (1):57-64.
67 Erdal OD. 1997 Demre Aziz Nikolaos Kilisesi'nden Ç~kar~lan ~nsan iskelede!' Antropolojik Aç~dan incelenmesi. Ankara: HÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yay~nlanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi).
HAG~OS ABERK~OS K~L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 35
lere bakt~~~ m~zda (Çizim 1-3), Hagios Aberkios toph~ lt~~unt~ n Topakl~"8, Klazomenai'", Bo~azköy7" (Çizim 2 ve 3), Panaztepe71 ve ~znik72 (Çizim 1) topluluklar~na benzedi~i söylenebilir. Asl~ nda, bu topluluklar aras~nda hem zaman, hem de mekân aç~s~ ndan en yak~ n topluluk, intik Roma Aç~ khava Tiyatrosu'ndan ele geçen Bizans toplulu~udur. Bu aç~dan de~erlendirildi-~inde, Hagios Aberkios toplulu~u ile Iznik toplulu~unun morfolojik aç~ dan
birbirlerine benzerliklerinin daha ileri düzeyde olmas~~ beklenmekteydi. Ancak, iki topluluk özellikle kafan~ n boyutunu yans~ tan ölçüler aç~s~ ndan önemli farkl~l~ klara sahiptir. Bu farkl~ l~ k iki grubu olu~turan bireylerin ~ rksal da~~l~ mlanyla ili~kili gibi görünmektedir. Her iki topluluk gen havuzlarm~ n içerisinde Anadolu'da, bu dönemde yayg~ n biçimde rastlanan ~ rk gruplar~ n~~ (kaba ve narin yap~ l~~ Akdeniz, Alpin ve Dinarik ~ rklar~ ) bar~ nd~ rmaktad~ r. Buna kar~~ n farkl~l~ k, toph~luklarda saptanan ~ rklar~ n oransal da~~l~mlar~ nda kendini göstermektedir. Iznik toplulu~unda Alpin, Akdeniz ve Eurafrican ~rklar~ n~ n s~ kl~~~~ görece benzer düzeydedir (yakla~~k % 20-25 oranlar~ nda, Çizelge 8) 73. Buna kar~~ n Hagios Aberkios toplulu~unun büyük bir bölü-münü Eurafricanlar olu~turmakta; Alpin ve Akdeniz ~ rk~ n~ n örneklerine gö-rece dü~ük oranda rastlan~ lmaktad~ r. Bu da~~l~ m, iki toplulu~un kafa, yük-seklik-uzunluk, üst yüz ve burun endislerinin ortalama de~erlerinde kendini göstermektedir (Çizim 1).
118 Güleç E. 1988 Topakl~~ populasyon~mun demograf~k ve paleoantropolojik analizi. V. Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~~ II, 55.347-357.
Güleç E. 1989 Klazomenai iskeletlerinin paleoantropolojik aç~dan de~erlendirilmesi. Bellete~~, 207-208:565-582.
71' Wittwer-Backofen U. 1987 Anthropologische untersuchungen des Byzantinischen freid-hofs Bo~azköy-Hattusa. IV. Arkeometri Sonuçlar~~ Toplant~s~, sa. 381-399.
71 Güleç E. 1989 Panaztepe iskelede!' • paleoantropolojik ve paleopatolojik incelenmesi. Türk Arkeoloji Dergisi, 28:73-95.
72 Erdal VS. 1996 Iznik Geç Bizans Dönemi insanlar~n~ n Çene ve Disle • Antropolojik Aç~dan incelenmesi. Ankara: HÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayn~la~~ mam~s Doktora Tezi).
F11%%
Üst yüz Burun
Yükseklik Al~ n-Kafa
Uzunluk Kafa 8s- eo. ~s- ~o 6s- eo- s_ so- as iksellil-
'~~ n~ luk Al~ n-Kafa
Us~~ yüz
E:=I Iasos nni Dilkaya ESSS Arslantepe
~
ffi
Pa naz tepe 12:2i Iznikemi
Hagios AberkiosÇizim 1. Anadolu'da Baz~~ Eski ~nsan Topluluklar~ nda Eri~kinlerin Kafa ve Yüz Biçiminin Da~~l~m~~
Klazomenai ffl Da tça-Burgaz
ffi
Topakl~~ In Bo~azköy 2553 Aziz Nikolaos~
ie
Hagios Aberkios ~~l
IIl
~~ li~~ r~~~~~ Kafa ve Yüz EndisleriÇizim 2. Anadolu'da Baz~~ Eski ~nsan Topluluklar ~ nda Erkeklerin Kafa ve Yüz Biçiminin Da~~l~m~~ es - 80 ~s - 70- eo - 55 - so - as T
45
Üst yüz Burun
HAG~OS ABERK~OS K~ L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 37
Hagios Aberkios toplulu~unun Topak117 ', Klazomenai75 ve Panaztepe7" topluluklanyla benzerli~i ise bunlar~ n ço~unlukla Akdeniz ~rk~ n~ n kaba ve narin yap~l~lar~ndan olu~mas~ ndan kaynaklanabilir (Çizelge 8). Di~er bir de-yi~le, birbirlerinden zaman ve mekân aç~s~ ndan uzak olan bu gruplar~ n, mor-folojik benzerli~i, ad~~ geçen topluluklar~ n ~ rksal da~~l~m~yla ba~lant~l~~ olabi-lir. Kala Klazomenai 1=1 Datça-Burgaz 11= Toprakl~~ Mil Bo~azköy Aziz Nikolaos Hagios Aberkios
Yükseklik- Al~ n-Kafa
Uzunluk
Kafa ve Yüz Endisleri
Çizim 3. Anadolu'da Baz~~ Eski ~nsan Topluluklar~ nda Kad~ nlar~ n Kafa ve Yüz Biçiminin Da~~l~m~~
Boy uzunlu~u aç~s~ ndan de~erlendirildi~inde, Hagios Aberkios toplulu-~unun erkeklerde Datça-B~~ rgaz77, Topak1178, ~znik79, Panaztepem" ve Aziz
7 I Güleç E. 1988 Topakl~~ populasyonu~n~ n demografik ve paleoantropolojik analizi. V.
Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~~ 11, ss.347-357.
75 Güleç E. 1989 Klazomenai iskeletlerinin paleoantropolojik aç~dan de~erlendirilmesi.
Belleten 207-208:565-582.
7'; Güleç E.1989 Panaztepe iskeletlerinin paleoanu-opolojik ve paleopatolojik incelenmesi.
Türk Arkeoloji Dergisi, 28:73-95.
77 Sevim A. 1996 Datça/B~~ rgaz iskeletle~-i~~i~~~ paleoantropolojik de~erlendirilmesi. X/.
Arkeometri Sonuçlar~~ Toplant~s~, ss. 1-17.
78 Güleç E. 1988 Topakl~~ populasyonunun demografik ve paleoantropolojik analizi. V.
Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~~ II, 55.347-357.
79 Erdal YS. 1991 Iznik Geç Bizans Dönemi ~skeletleri~~i~~~ Paleoantropolojik Aç~dan
incelenmesi. Ankara: HÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yar~llanmam~s Yüksek Lisans Tezi).
s() Güleç E. Panaztepe iskeletle~-i~~i~~~ paleoantropolojik ve paleopatolojik incelenmesi. Türk
Nikolaos8'; kad~nlarda ise Dilkaya, Aziz Nikolaos83 ve Gordionm toplulukla-r~na benzedi~i görülmektedir (Çizelge 9, Çizim 4 ve 5). Ancak, Gordion85, Datça-Burgaz8" ve Hagios Aberkios topluluklar~nda, cinsler aras~ndaki farkl~-l~k, di~er topluluklara oranla daha belirgindir (Çizelge 9). Sevim87, Datça-Burgaz toplulu~undaki farkl~ l~~~n nedenini, d~~ardan yap~lan evlilikle
(exogami) aç~klamaktad~r. Hagios Aberkios toplulu~undaki durum, genetik yap~~ farkl~l~~~ ndan çok, bu toplulukta cinsiyetlerin belirleme yönteminden kaynaklanabilir. Bu çal~~mada cinsiyet, (kafatas~~ d~~~nda) kemiklerin boyu, kütlevili~i ve anatomik aynnulan dikkate al~narak yap~lm~~t~r. Bu nedenle, Hagios Aberkios toplulu~unda kad~ nlar~ n görece k~sa boylu ç~kmas~nda, bi-reylerin cinsiyet tayininin uzun kemiklere dayanarak yap~lmas~n~n etkisi gö-zard~~ edilmemelidir. Her iki cinse de dahil edilebilecek (ara de~erlere sahip) kemiklerin boy hesaplanmas~nda gözard~~ edilmesi nedeniyle, cinsler aras~n-daki farkl~l~k artm~~ur.
Çizelge 9. Baz~~ Eski Anadolu Topluluklar~nda Boy Uzunlu~u
Topluluk
Trotter-Gleser Pearson
Erkekler Kad~nlar Erkekler Kad~nlar
n X n X n X ~l X Çatal Höyük 28 169.8 40 157.3 - - - - Karata~~ 72 166.3 58 153.5 - - - - Lidar (OTÇ) 6 164.0 6 163.3 - - - Klazomenai 6 164.3 3 152.7 6 161.2 3 150.9 Gordion Roma* 27 166.1 18 156.6 27 169.9 18 153.4 Datça/Burgaz 8 170.6 8 149.8 8 167.5 8 148.3 Lidar (Roma) 10 163.6 7 158.3 - - - - Dilkaya 41 168.3 34 156.7 41 163.9 34 153.0
8I Erdal OD. 1997 Demre Aziz Nikolaos Kilisesi'nden Ç~kar~lan ~ nsan iskeletlerinin Antropolojik Aç~dan incelenmesi. Ankara: HI:1 Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yar~llanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi).
82 Güleç E. 1987 Van Dilkaya iskeletlerinin paleoantropolojik incelenmesi. /V. Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~, sa. 369-380.
83 Erdal OD. 1997.
81 Quer R. 1971 Gordion Roma Halk~~ Femur Tibia'lar~n~n Tetkiki. Ankara: AÜ' DTCF Yay~nlar~~ No:194.
85 Çiller R. 1971 8" Sevim k 1996 87 SeV~M A. 1996
170- 165 160 g 155 150 145, Erkekler =Kad~nlar -LJnear (Erkekler) -• -• -• - Linear (Kad~nlar) R2= 0.0028 R2= 0.0E65
HAG~OS ABERK~OS K~ L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 39
Topakl~~ 38 169.9 33 162.9 33 165.6 32 154.0
Iznik 62 171.2 15 161.5 61 164.9 15 155.9
Panaztepe 17 170.8 21 160.4 17 164.6 21 156.3
___gios Aberkios** 38 172.2 20 155.5 38 166.7 18 150.5
Aziz Nikolaos 12 172.0 11 155.3 10 165.5 11 151.7
* Femur kemi~inden hesaplanan de~erler kullan~ lm~~t~r. ** Uzun kemiklerden hesaplanan boylann ortalamas~~ al~ nm~~t~r.
Topluluklar
Çizim 4. Pearson Formülüne Göre Baz~~ Anadolu Topluluklar~nda Boy Uzunlu~u Da~~l~m~~
Anadolu toplult~klar~n~n boy uzunlu~unun geli~imi dikkate al~nd~~~nda, her iki formülde de, Neolitikten günümüze hafif de olsa bir art~~~ n varl~~~n-dan söz edilebilir (Çizelge 9, Çizim 4-5). Bu art~~, özellikle Trotter-Gleser formillilyle hesaplanan erkeklerin boylar~nda daha belirgindir. Sözü edilen art~~la, görece yava~~ olan kültürel de~i~menin, özellikle de beslenmenin et-kili oldu~u dü~ünülmektedir. Çünkü, insan~ n boy uzunlu~u ile sosyoekono-
R2= 0.4247 Ww.- 0.0293 -11 -11$ -11 3 < o. <CN E Lidar ( Roma
mik yap~~ ve beslenme al~~kanl~ klar~~ aras~ nda önemli bir kor elasyon mevcut-t~~rm. 175, 170' 165- 160 cm 155- 150- 145 near (Erkekler) (Kad~nlar) Erkekler ~=Kad~nlar • • • - Linear Z.-~• 73 o O IS. 13 i 0 O Topluluklar
Çizim 5. Trotter-Gleser Formülüne Göre Baz~~ Anadolu Toplul~~ klar~nda Boy Uzunlu~u Da~~l~m~~
Çizimde dikkati çeken di~er bir nokta ise, kad~ n ve erkeklerin boy uzun-lu~undaki farkl~ l~~~ n giderek artmas~ d~ r. Bilindi~i gibi, makroevrim süre-cinde, günümüze yakla~t~ kça kad~ n ve erkekler aras~ ndaki cinsiyete dayal~~ boyut farkl~l~ klar~ nda genelde azalma gözlenmektedirs". Cinsler aras~ nda bo-yut farkl~l~~n~m giderek azalmas~ , baz~~ ara~t~ rmac~ larca alet teknolojisinin ge-
88 Duyar ~ . 1990 10 ya~~ grubu çocuklar~ n~ n antropometrik ölçülerinde e~eysel t-e sosyo-ekonomik konuma göre görülen farkl~l~ klar. AU DTCF Dergisi, 34 (1-2): 69-79.
Frayer DW. 1978 Tl~e evolution of tl~e dentition ili Upper Paleolithic and Mesolithic Europe. Kansas: Lawrence.
HAG~OS ABERK~OS K~L~SES~~ ~SKELET TOPLULU~U 41
li~imi, ya~am biçiminin de~i~imi"° ve cinsler aras~~ i~~ bölümüyle"' ili~kilendi-rilmi~tir. Buna kar~~n Wolfe ve Gray"2, avc~-toplay~c~~ ve tar~m topluluklar~n~~ ele alarak cinsiyete dayal~~ boyut farkl~l~~~nda beslenme ko~ullar~n~n etkili ol-du~u sonucuna ula~m~~lard~r. Ara~t~rmac~lar, erkeklerin boy uzunlu~unun çevresel etmenler, özellikle de beslenmedeki de~i~imden kad~nlardan daha fazla etkilendi~ini ileri sürmü~lerdir. ~öyle ki, beslenme ve çevresel ko~ul-larda meydana gelen olumlu yöndeki de~i~imden erkeklerin daha fazla etki-lenmesi sonucu boylar~~ artarken, kad~nlardaki de~i~im daha alt düzeyde meydana gelmektedir93. Bu durum, iki cins aras~ndaki farkl~l~~~n giderek artmas~na yol açmaktad~r. Anadolu topluluklar~nda kad~n ve erkeklerin boy uzunlu~undaki farkl~l~~~n giderek artmas~, Wolfe ve Gray'in bulgusuyla aç~ k-lanabilir. ~öyle ki, Anadolu topluluklannda cinsler aras~ndaki boyut farkl~l~-~~n~n art~~~, Neolitik'ten itibaren çevresel kaynaklarda meydana gelen de~i-~imden, erkekler kad~nlara oranla daha fazla olumlu yönde etkilenmi~~ olabi-lir. Bu durum, iki cins aras~nda boy uzunlu~unun giderek farkl~la~mas~na zemin haz~rlamaktad~r. Benzer bulgu, Duyar'~n farkl~~ sosyoekonomik grup-larda yer alan çocuklar üzerinde yürüttü~ü çal~~mada da"' saptanm~~t~ r. Dü~ük ve yüksek sosyoekonomik gruplar aras~nda belirlenen farkl~ l~ klar, er-keklerde k~z çocuklar~nkinden daha ileri düzeydedir. Bütün bu bulgular, cinsiyete dayal~~ boyut farkl~l~ klar~nda çevresel, özellikle de beslenme ko~ulla-r~n~n ne düzeyde etkili oldu~unun ipuçlarm~~ ta~~maktad~r.
90 Brace CL. ve Ryan AS. 1980 Sexual dimorphism and tooth size differences. Journal of
Human Evolution, 9:417435.
91 Frayer DW. 1978 The eyolution of the denütion in Upper Paleolithic and Mesolithic
Europe. Kamas: Lawrence
92 Wolfe LD. ve Oray JP. 1982 Subsistence practices and huma~~~ sexual dimorphism of
sta-ture. Journal of Huma,' Erolution, 11:575-580.
93 Wolfe LD. ve Gray JP. 1982 ss. 577-579.
9 I Duyar ~. 1990 10 ya~~ grubu çocuklar~ n~n antropometrik ölçülerinde e~eysel ve
2a
2b
Resim 2a, b: HA'95 SK-6 numaral~~ eri~kin erkek iskeletinin kafatas~ n~ n üstten (2a) ve yandan (2b) görünümü. Orta geni~likte bir kafatas~~ biçimiyle Akdeniz ~rk~ nin iri yapil~larm~n morfolojik özelliklerini göstermektedir.
3a
3b
Y~lmaz Selim Erdal
Resim 3a, b: HA'95 SK-4 numaral~~ eriskin erkek iskeletinin kafatas~n~n üstten (3a) ve yandan (3b) görünümü. Görece alçak ve uzun kafa biçimiyle Akdeniz ~rk~n~n narin yap~l~larm~n morfolojik özelliklerini yans~ tmaktad~r.
Resim 4: 1-1A'95 SK-14 numaral~~ eri~ini) erkek iskeletinin kafatas~n~n yandan görünümü. Yuvarlak ve görece yüksek kafa biçimiyle Alpin ~rk~mn özelliklerini yans~tmaktad~r.
Y~lmaz Selim Erdal
5a
5b
Resim 5a, b: HA'95 SK-15 numaral~~ erkek iskeletinin kafatas~n~n üstten (5a) ve yandan (5b) görünümü. Ard kafa kemigindeki yass~la~mayla birlikte oldukça k~sa ve yüksek bir kafa biçimine sahip olan iskelet, Dinarik ~rk~~~~~~~ morfolojik özelliklerini yans~tmaktad~r.
