Çeviriler:
XVI. YÜZYILDA MACAR~STAN'DA OSMANLI BARUT
ÜRET~M~: BUD~N BARUTHANES~*
Yazan: GABOR AGOSTON Çeviren: ZAFER GÖLEN*
Son zamanlara kadar Macaristan'daki Osmanl~~ kale sistemi bilimsel çev-relerden yaln~z ~l~ml~~ bir ilgi çekmi~tir. Ara~t~rmac~lar en önemli kalelerin sava~~ malzemesi ve yiyecek depolanyla beraber silah ve cephane üretim mer-kezleri oldu~u gerçe~ini neredeyse tamamen göz ard~~ ettiler. Konuya bu aç~dan yakla~mak askeri tarihi zenginle~tirebilir ve Macaristan'daki Osmanl~~ kalelerinin olu~turulmas~~ ve korunmas~~ ile ilgili bilgilerimize önemli detaylar eldeyebilir.
Askeri silahlar~n yayg~nla~mas~~ ve kullan~lmas~~ -Michael Roberts ve Ge-offrey Parkey taraf~ndan bilimsel çevrelere tan~t~lan sözde "askeri devrimin" en önemli elemanlanndan biridir -16 ve 17. yüzy~llarda Avrupa toplumunda, ekonomisinde, mali ve idari yönetiminde önemli de~i~iklere neden oldu. Bu de~i~im Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun cevaplamas~~ gereken bir meydan oku-maya dönü~tü. Osmanl~lar topçuluktaki geli~meleri, silah ve cephanelerin sürekli üretim ve yenilenmelerini takip etmek zorundalard~. Bu i~~ ancak eya-letlerdeki ana askeri üslerin yard~m~yla gerçelde~tirilebilirdi. Budin'deki ba-rud~âne bunlardan biriydi. Özel konumu nedeniyle bu baruthânenin görev-leri imparatorlu~un di~er bölgegörev-lerindekilerden farkl~~ oldu. Osmanl~~ ~mpara-torlu~u'nun kuzey taraflar~nda yer alan ve en güçlü dü~manla s~n~r~~ payla~an Budin, o bölgedeki ekonomik ve askeri yönetimin merkeziydi. Osmanl~~ kale sisteminin bu en uzak ve en yeni siperinin görevi bu vilayetteki askeri müca-delelerin yap~s~na göre belirlendi. Muhte~em Süleyman'~n (1520-1566) sefer-lerinden sonra, Sultan taraf~ndan bizzat yönetilen bir sonraki ordu, 1593-1606 Osmanl~-Habsburg sava~~~ s~ras~nda Macaristan'a geldi. Sonuçta, Os-manl~~ hakimiyetinin Macaristan'da korunmas~~ ve yay~lmas~~ bu uzak bölge-
* Gabor Agoston, "Ottoman Gunpowder Production in Hungary in the Sixteenth Century: The Baruthane of Buda", Editörler Geza David and Pal Fodor, Hungarian-Ottoman Military and Diplomatic Relations in the Age of Süleyman the Magnificent, Budapest 1994, 5.149-159.
deki yerel birliklerin görevi oldu. Di~er kalelerle birlikte Budin, kendi görev-lerini ancak bu amaç için yeterli cephane ve silahlar~~ olursa gerçekle~tirebi-lirdi. Imparatorlu~un ana baruthâneleri, örne~in ~stanbul, Gelibolu, Selânik, ~zmir, Belgrat, Bor(Karaman'da), Van, Erci~, Kahire, Ba~dat ve Halep; Ma-car sava~~ s~n~ r~ ndan uzak oldu~undan ve barutun ta~~ma maliyeti oldukça yüksek oldu~u için, Budin'in temel amac~~ Macaristan'daki Osmanl~~ kalele-rine gerekli barut ve cephane sa~lamakt~~ 1.
HAMMADDELER:GÜHERÇ~LE ve KÜKÜRT
Barut için gerekli hammaddelerden ikisi olan güherçile ve kömür Maca-ristan'da bolca mevcuttu. Avrupa'n~n kuzey ve orta k~sm~nda güherçile eksik-li~i olmas~na ra~men ~spanya ve Galiçya ile birlikte Macaristan, Avrupa'n~n en bol güherçile kaynaklar~n~n bulundu~u bölgelere dahildi. Macaristan'da, son yüzy~ldaki ~ili güherçilesinin veya sodyum nitratin (NaNO3) ithaline ka-dar, barutun temel bile~imi genellikle ülkenin do~u bölgesinden elde edilen potasyum nitratt~~ (KNO3). Ana güherçile yataklar~~ Szabolcs vilayetinde ve Debrecen ve Nagykörös yak~nlar~nda bulunmaktayd~. 1597'deki resmi bir sa-rma göre, Szabolcs bölgesindeki Kâlle, fabrikalar~~ için güherçile üreten köy-ler ~unlar& Apagy, Bogdâny, Demecser, Gegeny, Ibrony, Kemecse, Keresz-tût, Kek, Tura, Meder, Nyiregyhâza, Napkor, Oros, Raz' on, Pâtroha, Solnok, Homorsi, Tas ve Ibrâny2. 1548'de Debrecen'deki güherçile üretimi Benedek ve Lukâcs isimli iki üretici taraf~ndan yap~lmaktayd~s. Silahlar~n geli~mesi so-nucu güherçilenin i~lenmesi XVI. yüzy~l ortalar~na kadar yerel endüstrinin önemli bir kolu oldu.
Güherçile üretimi pahal~~ bir i~~ olmad~~~ ndan'', kalelerin savunmas~~ için gerekli ham maddeleri sa~lamak amac~yla bütün büyük Macar ve Osmanl~~ kalelerinde güherçile üretilmi~tir. XVI. yüzy~l~n 60'11 y~llar~n~n ba~~ndan beri güherçile, 1541'de kurulan ve Osmanl~ 'mn Macaristan'daki ilk eyaleti olan
1 Gâbor Agoston, "Gunpowder for the Sultan's Army: New Sources on the Supply of Gunpowder to the Ottoman Army in the Hungarian Campaigns of the Sixteenth and Seventeenth Centuries", Turcica, 25 (1993), s.75-96.
2 Magyar Orszâgos Leveltr [Ulusal Macar Ar~ivi, bundan sonra MOL], Magyar Kamara Archivuma E 206. Rationes Salinares, Fasc.37.
3 Bela Ivânyi, "A tüzerseg törtenete Magyarorszâgon a kezdetekt_ 1911-ig [Ba~lang~c~ndan 1711'e kadar Macaristan'da Topçulu~un Tarihi]", Hadtörte'nelmi Közleme'nyek, 29(1928), s.166.
4 10 ~ubat 1522 tarihli resmi kay~ tlara göre: "Salnitri non magni sumptibus parari potest"; balumz, B. Ivânyi, gösterilen eser, 5.167.
MACARISTAN'DA OSMANU BARUT ÜRETIMI 543 Budin'de 5, Budin6 ve Göle'nin7 etraf~nda, Çanad ve Çanad Sanca~~'n~n köy-lerinde8 ve Teme~var>dag, üretiliyordu.
Sonuç olarak Macaristan'daki Osmanl~lar barut için gerekli güherçilenin büyük bir k~sm~n~~ yerel kaynaklardan elde edebiliyorlard~. Sancakbeyleri ve beylerbeyleri kendi bölgelerinde yeni bir güherçile kayna~~~ bulundu~unda veya kendi bölgelerindeki sancaklar veya vilayetlerde Macar Krallar~~ zaman~nda güherçile üretilmi~~ oldu~unu ö~rendiklerinde Istanbul'u bilgi-lendirmek zorundayd~lar°°. ~stanbul güherçile kayna~~~ bulunan bu köyleri hazinenin denetimi alt~na sokmaya çal~~t~. Kar~~l~k olarak baz~~ vergilerden,
özellikle "avartz-1 divanlye" denen ek vergilerden muaf tutuldular. ~ayet bu bölgeler t~mar sahiplerinin köyleriyse, onlar Sultan'~n haslar~na dahil edile-rek t~mar sahiplerinin zararlar~~ tazmin edilirdi I'. Bu t~mar sahiplerinin zarar-lar~n~n Sultan'~n daha az karl~~ terekeleriyle kar~~land~~~~ Budin Beylerbeyi ve Defterdânna gönderilen emirlerden anla~~l~yor. Bu durum Istanbul'un Ma-caristan politikas~na uyrnaktayd~. Merkezi hükümet en karl~~ kasaba ve köyleri elde etmeyi arzulamaktayd~, buna kar~~n s~n~r bölgelerindeki vergilerin top-lanmas~~ kesin olmad~~~ndan, bu yerlerin gelirlerini t~mar ve zeamet sahiple-rine da~~tmaya çal~~maktayd~.
Güherçile barutun en önemli bile~eni oldu~undan hem Osmanl~lar hem de Macarlar taraf~ndan sat~~~~ ve ihrac~~ yasaklanm~~t~. Güherçile Osman-l~lar taraf~ndan memnu` e~ya ve Macarlar taraf~ndan merces prohibiate diye adland~r~lan yasakl~~ mallar listesine al~nm~~t~. 1568 sonbahar~nda ~stanbul, Belgrat Kazas~'nda guherçilenin tûccarlara sat~ld~~~~ bilgisini ald~.19 Eylül'de Belgrat Sancakbeyi ve kad~s~na guherçilenin tüccarlara veya midden ba~ka hiç kimseye saulmamas~~ emredildi. E~er emrin aç~klanmas~ndan sonra bi-rinde güherçile bulunursa, bu mala el koyulacak ve mili için zabt edilecek o ki~i devlet hazinesinin yarar~~ için cezaland~nlacaku 17. Bu önlemler özellikle Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi[bundan sonra BOA], Miihimme Defteri [bundan sonra MD]. 111, h[hilkilm] :1343.
6 BOA, MD, VIII, h:1420. 7 BOA, MD, XIV, h:1107.
BOA, MD, VII, s.418; MD, IX, h:7. 9 BOA, MD, IX, h:8; MD, XII. h:340, 412. I° BOA, MD, V, h:1205, 1286.
II BOA, MD, VII, h:1420.
17 BOA, MD, VII, h:2104, 27 Eylül'de benzer bir emir Semendire sancak beyine gönderil~ni~tir. MD. VII, h:2161.
sava~~ zaman~~ ~iddetlenmekteydi. Macar Ulusal Meclisi'nin en sert tedbirle-rinden birini, 1593-1606 Osmanl~-Habsburg sava~~~ esnas~nda alm~~~ olmas~~ te-sadüf olamazd~. 1596 y~l~ndaki Ulusal Meclis güherçilenin ülkeden ç~kar~l-mas~n~~ yasaklam~~t~r. Bu kanuna uymaman~n çok ~iddetli sonuçlar~~ vard~. 5.* maddenin 4. paragraf~~ bu kanunu ~u ~ekilde tan~mlar: "Tricesimatores ve s~-n~r bekçileri dikkatli olmal~d~rlar. Güherçilenin dü~mana da~~t~m~~ engel-lenmelidir ve gizlice bunu yaparken yakalananlar bedelini ba~lar~yla ödeme-
Bununla beraber güherçileyi dü~mana satarak büyük kâr elde etmek is-teyen üreticiler ve tüccarlar daima vard~. 16 A~ustos 1570'de Teme~var Bey-lerbeyi ve defterdânna gönderilen bir ferman, Gyula ve Çanad havalisindeki Macar tüccarlar~n Osmanl~lar'a y~ll~k en az 400-500 kantar güherçile satmaya istekli olduklar~n~~ gösterir. Onlar g-üherçilenin okkas~n~~ 12,5 akçeye satacak-lard~". Bölgenin tüccarlar~~ 48 okkal~k kantar kulland~klar~~ için 1 kantar gü-herçile Gyula ve Çanad'daki pazarlarda 600 akçeden sat~n al~nacakt~. Bu fiyat Budin Hazinesi'nin (hizane-i amire-i vilayet-i Budun) 1558/59'da güherçi-leye verdi~i fiyattan çok fazlayd~. Hazine 44 okkal~k 1 ~stanbul kantar~~ güher-çileye yaln~zca 200 akçe ödedi's. Macar otoriteleri de güherçileyi piyasa fiya-t~n~n alt~nda ald~lar. Örne~in 1596'da Camera Scepusiensis 60 kilogram ra-fine olmayan güherçileye sadece 4-5 forint (yakla~~k olarak 280-350 akçe) ödedi'. ~ubat 1574 tarihli sonraki bir emirden, Çanad Sar~ca~~'mn güherçile uzman~~ olan Dervi~~ zaimin 3 y~l 5 ay süresince, 48 okkal~k kantar temel al~n-
* Agoston ba~ka bir makalesinde ayn~~ emrin 50. madde oldu~unu belirtmi~tir. Balun~z, Gabor Agoston, "Gunpowder For the Sultan's Army: New Sources on the Supply of Gunpowder to the Ottoman Army in the Hungarian Campaigns of teh Sixteebth and Seventeenth Centuries", Turcica, Tome XXV(1993), s.84.
13 "Advigilent etiam tricesimatores, ac alii passuum excubitores; ne sal nitrum ad hostes educere permittant: et si qui elam evehentes reperti fuerint capite plectantur." Balumz, Corpus juris Hungarici. 1526-1608. •vi törvenyczikkek [1526-1608 y~llar~~ kanunlar~]. Editör S ~dor Kolosvri-Kelemen övâxi, Budapest, 1899, s.802-803.
14 BOA, MD, XIV, h:483. 3.072 graml~k Tebrizi dirhemi veri olarak seçtim. Bu çal~~mamdalti bütün hesaplarda 1 okka=400 Tebrizi dirhem=1.2288 kg olarak kabul ettim. Kantara gelince 44 okka=54 kilogram, esasta 1 okka=1.2288 kg olan ~stanbul kantar~n~~ kulland~m. Balumz, Halil ~nalc~k, "Introduction to Ottoman Metrology", Turcica, 15(1983), s.318-320; Edmund M. Herzig, Note on the Ottoman Lidre and Dirhem Around 1500",
Turcica, 20(1988), s. 247-249; G. Agoston, gösterilen eser, s.82-83.
15 Lajos Fekete-Gyula Kâldy-Nagy, Rechnungsbücher türkischer Finanzstellen in
Buda(Ofen) 1550-1580, Türkischer Text, Budapest 1962, s.461, 468, 472, 484, 575.
MACAR.~STAN'DA OSMANL1 BARUT ÜRET~M~~ 545
d~~~nda, 147.4 tona e~it olan 2.730 kantar güherçile almay~~ ba~ard~~~n~~ ö~re-niyoruz '7.
Elimizdeki kaynaklarda barutun ikinci bile~en olan kükürtten çok az bahsedilir. 1570'e kadar Macaristan'a kükürt Polonya ve Habsburg toprakla-r~ndan ithal edildi. Osmanl~~ hakimiyeti alt~nda Macaristan'~n merkezinde de yeterli kükürt yoktu. 1565 sonunda Muhte~em Süleyman'~n son seferinin ha-z~rl~klar~~ s~ras~nda Budin'de üretilen barut için kükürt Belgrat'tan ithal edildi. 1565 tarihinde Semendire Sancakbeyi'ne gönderilen bir hükümde, Budin'de üretilecek barut için Belgrat'tan 40 sand~k kükürtün Mohaç kapu-dan~~ ile budin baruthanesine gönderilmesi emredildi". Di~er veriler ihtiyaç oldu~unda Belgrat'~n Budin'e yard~m etmesinin tek örne~i olmad~~~n~~ gös-termektedir". Görünen ~udur ki, Osmanl~~ barutunda kükürdün oran~~ ge-nellikle yüzde 12,5-17,5 aras~nda oldu~undan, kükürt eksikli~i barut üreti-mine engel olmam~~t~r". Bu yüzden gerekli miktarda kükürdün imparator-lu~un uzak yerlerinden de getirilebildi~i görülmektedir.
BUD~N BARUTHÂNES~~
Kaynaklarda Budin Baruthânesi'nin kurulmas~yla ilgili bilgiler oldukça çeli~kilidir. Evliya Çelebi'ye göre, baruthânenin kurucusu 1565-66'da Budin beylerbeyi olan Arslan Pa~a'yd121. Di~er taraftan ~brahim Peçevi bu ~erefi 1566/78'de Budin beylerbeyi olan Sokollu Mustafa Pa~a'ya vermi~tir22. Ama bizim ar~iv kaynaldar~m~za göre bu baruthâne kurulmadan önce de Budin'de barut üretilmi~ti. 13 Kas~m 1558 ve 1 Kas~m 1559 y~llar~~ aras~nda sava~~ mal-zemelerinin depolanma gereksinimleri için be~~ kez güherçile sat~n al~nd~~~~ Budin'in hazine defterlerinden ö~renilmektedir. Genellikle 7-8 kantar (378-432 kg)l~k mal~~ kantar~~ 200 akçeden alm~~lard~r23. 1560'lar~n ba~~nda Budin Beylerbeyi'ne gönderilen emirler hesap defterlerindeki ayr~nt~lar~~ do~rula-maktad~r. Budin'deki barut üretiminin bir ba~ka kan~t~~ da 1565 y~l~ndaki kü-kürt nakli ile ilgili olarak beylerbeyine gönderilmi~~ olan yukar~da bahsedilen
17 BOA, MD, XXV, h:690, MD, XXV, h:751, 789 ile kar~ila~urimz.
18 BOA, MD, V, h:667, Budin beylerbeyine gönderilmi~~ benzer bir emirle kar~~la~ur~niz
MD. V. h:666.
19 BOA, MD, VII, s.194.
20 G. Agoston, gösterilen eser, s.88-89.
21 Evlia Cselebi török vilagutazö magyarorszagi utazasai 1660-1664, [Evliya Çelebi'nin
Macaristan Gezileri 1660-1664], Çeviren Imre Karâcson, Giri~~ Pal Fodor, Budapest, 1985 2, s.290.
22 Tarih-i Peçevi, c.II, ~stanbul, 1283/1866, s.27-28.
23 L. Fekete-Gy. Kâldy-Nagy, gösterilen eser, 5.461,468, 472, 484, 575.
emirdi. Ba~ka bir emirden de biliyoruz ki Mohaç kapudan~~ Budin'deki barut üretiminin müdürüydü. Mohaç kapudan~n~n Budin'e barut üretmek için gönderildi~i Mohaç, Seksar ve Sekçuy Sancakbeyleri'ne bildirildi. Sancak beylerinin kapudana gerekli yard~m~~ vermeleri emredildi". Bu i~~ için onun seçilmesinin nedeni muhtemelen Budin'de barut üretiminin o zamanlarda ilkel düzeyde olmas~~ ve ~ehirde barut üretimi konusunda uzman ki~inin bu-lunmamaslych.
O zamanlarda barut hem Macar hem de Osmanl~~ kalelerinde bulunan daha küçük baruthânelerde üretilmi~~ olabilir. Bu barut de~irmenleri, 1552'de E~ri ve 1553'te Zigetvar'daki Macar kalelerinde oldu~u gibi, hayvan veya insan gücüyle i~lenmekteydi25.
Budin Baruthânesi'nin tan~m~~ Evliya Çelebi taraf~ndan yap~lm~~t~r. Ona göre, Arslan Pa~a'n~n Macar zanaatç~lan bu imalâthâneyi in~a etmi~tir. Onlar 12 çarka ba~l~~ olan, birinci s~n~f demirden ve mese a~ac~ndan birkaç tane rüzgâr davulu yapt~lar. Her çark~n önüne demir ve bronz pervanelerle bronz havanlar koydular. ~malâthânenin çarklar~~ s~cak su (termal kaynak suyu) gü-cüyle döndürülmekteydi. Su çarklar~n dönmesini sa~l~yor, böylece rüzgar davullar~n~~ hareket ettiriliyordu. Ayn~~ zamanda havanlarda ham maddeler eziliyordu26.
Baruthâne ~ehrin kuzeyinde, ~ehir duvarlar~n~n yan~nda ve bekta~i tari-kat~~ dervi~lerinden Gül Baba Tekkesi'nin yan~ndaki kayna~~n yak~n~ndayd~. Yap~~ kare ~eklindeydi ve kö~elerdeki dört kule taraf~ndan destekleniyordu. 1686'da ~ehrin ku~at~lmas~ndan sonra bile imalâthâne varl~~~n~~ korudu. Bu bölgedeki s~cak su kaynaklar~~ burada 6 silindirli un de~irmenleri in~a eden Murad Pa~a döneminde de kullan~ld~. Ama onun ölümünden sonra devlet de~irmenlerin yerine baruthâneler in~a etti. Bunun sonucunda vak~f önemli miktarda bir gelirden mahrum kald~. Bu yüzden ~stanbul, Budin Beylerbeyi-'ne bir emir gönderdi ve durumun incelenmesini ve vakf~n zarann~n hazine-den kar~~lan~p kar~~lanmad~~~n~n ö~renilmesini istedi27. Turgut I~~ksal bu emir üzerinde çal~~t~ktan sonra 1567'de Budin'de toplam 20 havanl~~ 10 tane barut imalâthânesi oldu~unu yazd~. Havanlar~n büyüklüklerine gelince, I~~k-
24 BOA, MD, V, h:685.
25 1552'de E~ri'de 2 imalâthâne vard~. Zigetvar'da izleyen y~lda "molendina equis
trahatila "ve di~er "molendinum manuak pro terendis pulveribus pixidum "vard~ .
26 Evliya Çelebi, gösterilen eser, s.290.
MACARISTAN'DA OSMANLI BARUT ÜRETIMI 547
sal'~n referanslar~na göre 50-55 okka yakla~~k olarak 55-61 kg ham madde i~-leyebilecek büyüklükteydi28. Havanlar~n ve tokmaklar~n fazla büyük olmas~~ 1567'de patlamaya neden oldu. Yukanda bahsedilen ferman patlaman~n ve sonuçlar~n~n ayr~nt~l~~ anlat~m~n' içerir. Hamza isimli bir kad~~ üretimi yönet-mek ve kontrol etyönet-mek için Budin'e gönderildi. Ama de~irmenler çal~~maya ba~lad~ktan iki saat sonra, baruthânenin 8 havan ile çal~~an bir k~sm~~ ate~~ ald~. Panik ve korku nedeniyle i~çiler kaçt~lar. i~çiler baruthâneye günlük yevmiyelerinin artmas~~ ve maa~lar~n~~ üç ayda bir de~il, ayda bir almalan ~ar-t~yla dönmeyi kabul ettiler. 19 i~çi baruthâneye döndü. 3 yeniçeri de günlük 4-5 akçe yevmiye ile baruthânede çal~~makla görevlendirildi. Böylece barut-hâne tekrar çal~~maya ba~lad~. Hamza'n~n verdi~i bilgiye göre patlaman~n nedeni havanlann çok büyük olmas~yd~. Hammaddeleri ezen tokmaklar ha-vanlar~n dibine kadar de~iyordu ve büyük bas~nç alt~nda havanlar patlad~. Böyle naho~~ durumlar~~ engellemek amac~yla havan ebatlan küçültüldü29.
XVI. yüzy~l sonuna kadar kaynaklarda ba~ka bir barut patlamas~ndan bahsedilmemesine ra~men, bir patlama göz ard~~ edilemez. Evliya Çelebi'ye göre, üretim için y~l~n en tehlikeli mevsimi yazd~. Sonuç olarak ban~thane-ler/imalathaneler genellikle Temmuz'da kapaul~rd~". Bununla beraber tek neden sadece s~cak yaz günleri de~ildi. Ya~murlu havalar da üretimi engel-lerdi. 1571'de Budin Beylerbeyi'nin ~stanbul taraf~ndan emredilen 3.000 kantar barutu Semendire'ye gönderememesinin özürü buydu. Asl~nda pat-lamalar baruthâ.nenin yenilenmesini gerekli k~lm~~ur. 1626-1630 aras~nda Budin baruthanesinde Murtaza Pa~a komutas~~ alt~nda önemli yenilikler ya-p~lm~~t~r. Bu dönemde 5 yeni havan yap~lm~~~ ve baruthânenin su yollar~~ da tamir edilmi~tim.
28 Turgut I~~ksal, "Gunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Century", InternatiOnalfournal of Turkish Studies, 2(1981-82), s.85.
29 BOA, Mi), VII, h:433, kar~~la~unna, T. I~~lcsal, gösterilen eser, 5.84-85. "Evliya Çelebi, gösterilen eser, 5.290.
81 1626 ila 1630 aras~~ döneme ait bir belgedeki bilgi Macaristan'daki Osmanl~~ kalelerinde yap~lan tamir çal~~malar~n~~ tasvir eder ve baruthânenin yenilenmesine i~aret eder. Kar~~la~t~rma ~stanbul Topkap~~ Saray~~ Müzesi Ar~ivi, E.895. Belgenin bir fotokopisi Budape~te, Eötvös Lorând Üniversitesi Türk Ara~t~rmalar~~ bölümünde bulunabilir. Metnin Budin'i ilgilendiren bir bölümü Lajos Fekete taraf~ndan çal~~~lm~~ur. Lajos Fekete, Budapest a törökkorban~-Osmanh
Yönetiminde Budin], Budapest, 1994, s.89,105, 217. Fekete belgeyi Musa Pa~a'ya atfetmi~tir ve onun beylerbeyilik dönemiyle tarihlendirmi~tir. (birincisi 1631-1634, ikincisi 1636-1637, üçüncüsü 1640-1644) Kale tamirlerini içeren pasajlar Pffi Fodor taraf~ndan ayr~nt~l~~ olarak incelenrni~tir. Pl Fodor, "Bauarbeiten der Türken an den Burgen in Ungarn im 16-17 Jahrhundert", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, S.35, 1981, s.55-88. Belgenin
Budin Beylerbeyi Istanbul'u baruthânenin durumu hakk~nda bilgilen-dirmek zorundayd~. 1567'de Budin Valisi daha fazla barut üretmek için emir ald~. Önceki bir mektupta o, Istanbul'u fabrikada çal~~an zanaatkârlar hak-k~nda (havan ba~~na iki ki~i) bilgilendirmi~ti. Bu zanaatkârlar ~stanbul tara-f~ndan onayland~~ ve onlara beratlar~~ gönderildi". ~ki hafta sonra Budin'e gönderilen bir emirden, 41 havan ve onlar~~ çal~~t~ran 82 i~çi oldu~unu ö~-renmekteyiz. Bu i~çiler günde 10 akçe almaktayd~lar". Bir y~l sonra 17 ~ubat 1569'da orada sadece 51 ki~i çal~~~yordu. Çal~~anlar~n tümü günde 450 akçe al~yorlard~, bu da ki~i ba~~na yakla~~k 9 akçeydim. Baruthânedeki di~er zana-atkârlara daha iyi para veriliyordu. Örne~in 1574'te ~ef marangoz Radul Usta günde 12 akçe almaktayd~. Teme~var ve Estergon'daki baruthânelerin in~a-smdaki hizmetlerinden dolay~~ Radul Usta'n~n ödüllendirilmesi ve terfi ettiri-lerek zeamet sahibi yap~lmas~~ istenildi. Ama ~stanbul terfisini onaylamad~~~~ için, o maa~~na 3 akçe zam ald~ ". Yeniçerilerin, topçular~n veya azaplar~n günlük yakla~~k olarak 5-7 akçe, sipahilerin yakla~~k 8 akçe36 ald~~~~ dü~ünü-lürse, baruthâne i~çilerine tehlikeli i~leri için yap~lan ödeme çok iyiydi.
XVI. yüzy~l kaynaldarmda görüldü~ü üzere, Budin'de barut üretimi ge-li~mekteydi. Üretim yakla~~k 1.000-3.000 kantar (54-162 ton) aras~ndayd~. Budin Baruthânesi'nin temel görevi bölgedeki kalelerin savunmas~~ için ge-rekli cephanenin sa~lanmas~yd~. Bununla birlikte Budin'deki üretim fazla-l~~-~, ihtiyaç olan depolara barut ta~~nmas~na olanak sa~lad~. 1570 ~ubat'~nda Budin Beylerbeyi Istanbul'a 1.000 kantar barutu Belgrat'a gönderdi~ini bil-dirdi. 2.000 kantar daha gönderebilece~ini de belirtti. ~stanbul cevap olarak 2.000 yerine 3.000 kantar barut göndermesini emretti". Budin'in bu miktar barutu gönderip göndermedi~i bilinmemektedir. Ama bir y~l sonra ~stanbul,
Macarca bir çevirisi de onun taraf~ndan yay~mlanm~~ur. "Nehany adat a török vegvari rendszer allapotarol a 17. szazad közeps_ harmadab61[1600'lerin ortas~nda Türk Kale Sisteminin ~artlar~ na Ait Baz~~ Bilgiler], Magyar es török vegvarak 1663-1684, Yay~ nlayan Sandor Bodö-jolan Szab6, Eger, 1985, s.165-172. Bununla birlikte al-Vasfu'l-kamil fi ahvali veziri'l- adil denen Murtaza Pa~a'n~n biyograf~sinin ilgili bölümleri ile önemli benzerlikler görülmesi belgeden ~üphe edilmesine neden olmu~tur. Kar~~la~ur~ mz Salih Trako, "Biografia bosanskog vezira Murteza-pa_e od Muhameda Nergisija", Prilozi za orijentalnu filologiju, 5.10-11, 1960-61, s.183-187.
32 BOA, MD, VII, h:473. Bu emir 9 ~ubat 1568'de kelimesi kelimesine telu-arlanm~~ur.
BOA, MD, VII, h:832.
33 BOA, MDV~I, h:908. 34 BOA, DB~M, nr:66, s.5. 33 BOA, MD, XXV, h:786.
36 Kar~~la~t~rma Antal Velics-Ern_ Kammerer, Magyarorszaki török kincstar. defterek,
[Macaristan'~n Türk Hazine Defterleri],C.II, Budapest, 1890, s.383.
MACARISTAN'DA OSMANL1 BARUT ÜRETIMI 549
beylerbeyini daha fazla barut göndermesi için zorlad~. ~stanbul, beylerbeyin-den istenilen 2.000 kantar barutun gönderilip gönderilmedi~ini ve Budin depolar~ndalti barut miktar~n~~ ve halen çal~~makta olan baruthânelerin say~ -s~n~~ ö~renmek istedi. Budin beylerbeyine üretimi iki kat~na ç~karmas~~ ve ba-rutun en k~sa zamanda ihtiyac~~ olan kalelere ve Belgrat'a gönderilmesi em-redildi38.
Haziran 1573'te Istanbul'dan bir memur 3.000 kantar barutun Budin'-den Istanbul'a teslimini düzenlemek amac~yla Budin'e gönderildi39. 9 Mart 1574'te Budin Beylerbeyi'ne gönderilen ba~ka bir emirde, merkezi hükümet Osmanl~~ Donanmas~'n~n ihtiyac~~ için mevzubahis barutun sevk edilmesini is-tedi. Sözü edilen 3.000 kantar barutu ba~kente getirmekle Mustafa Çavu~~ gö-revlendirildi. Budin Beylerbeyi'ne barutu muhkem zarflara koyup Semendi-re'ye göndermesi talimat~~ verildi". Semendire Sancakbeyi, genellikle Tuna filosunun kaptan~ , barutu Budin'den Istanbul'a Belgrat, Semendire, Ni~-bolu, Rusçuk ve Varna üzerinden naldetmekk yükümlüydü. Barut Budin'-den gemilere yüklenmeli sonra Tuna üzerindeki Rusçuk'a nakledilmeliydi ". Ni~bolu ve Rusçuk Sancakbeyleri mal~~ Rusçuk'ta arabalara koyup, Varna Liman~'na transfer etmekle görevliydi. Burada tekrar gemilere yüklenip ~s-tar~bul'a gönderilirdi. Budin, Semendire, Ni~bolu ve Rusçuk'taki baz~~ kalele-rin muhaf~zlar~~ barutun limanlarda yüklenmesi ve bo~alt~lmas~n~~ denetle-mekle yükümlüydi142.
Bir ay sonra ~stanbul mevzubahis barutun acilen gönderilmesini tekrar istedi. Budin Beylerbeyi'ne Belgrat'a laz~m olan 3.000 kantar barutu gön-dermesi talimat~~ tekrar verildi. Beylerbeyi ta~~mayla görevli adamlar~n~~ baru-tun yan~nda padamaya neden olabilece~i için ate~~ kullanmamalan konu-sunda uyarmak zorundayd~ . Bununla beraber barutun hepsi ba~kente gön-derilmiyordu. Semendire Sancakbeyi'ne 1.000 kantar barutu Belgraeta tut-mas~~ ve sadece kalan 2.000 kantar barutu gemilerle Rusçuk'a göndermesi
" BOA, MD. XII, h:234. Ernrin bir kopyas~~ Teme~mr beylerbeyine de gönderildi. O 500 kantar barut göndermek için emri ald~.
39 BOA. MD , XXII. h:105. Kar~~la~t~rma T. I~~ksal, gösterilen eser, 5.90. 40 BOA,' MD, XXIV, h:2.
41 BOA, MD. XXIV, h:5. 12 BOA, MD, XXIV, h:3,4.
43 BOA, MD, XXIV, h:208. 14 Zilhicce 981 (6 Nisan 1574) emirleri aras~nda bu emri!'
olmas~na ra~men, 2 Zilkade 981(23 ~ubat 1574) 'te Sefer Çavu~'a verildi~i k~sa bir notta belirtilmi~tir.
emredildi". Rusçuk'ta barut arabalara yüklenip Varna Liman~'na ta~~ na-cakt~~ 46. Burada barutu tekrar gemilere yüklemek ve ba~kente göndermek Varna kad~s~~ ve emininin göreviydi46. ~stanbul'un acilen baruta ihtiyac~~ oldu-~undan, 6 Nisan'da Pervane Çavu~~ isimli bir memur Budin'den istenilen ba-rut hakk~nda bilgi almak için Semendire Sancakbeyi'ne ve Belgrat Kad~s~'na gönderildi. Budin'den gönderilecek 3.000 kantarm yan~~ s~ra, ~stanbul 2.000 kantar da Teme~var'dan istedi. Sancakbeyi ve kad~ya, ~star~bul'a yükleme ko-nusunda detayl~~ bilgi vermeleri emredildi. Budin ve Teme~var'dan istenen barutun Belgrat'a ula~mamas~~ halinde i~i takip etmek sancakbeyi ve kad~n~n göreviydi 47.
BUD~N'DE BARUTUN DEPOLANMASI VE BARUT PATLAMASI Barut kalelerde varillerde dururdu ama ta~~nma s~ras~nda deri keselere
me~in-i barut) ve çuvallara konurdu.Ta~~ma s~ras~ nda Macarlar da ayn~~
yöntemi kullan~rlard~. Macarlar 1553'te Zigetvar Kalesi'nde barutu sahtiyan-dan yap~lm~~~ çuvallarda saklard~~ (sacd ex cudbus zattyanicis pro pulveris bus
servandis) 48.
Bir yerde depolanan barut miktar~~ ne kadar fazla olursa, orada patlama olma riski de o derece artard~. Macarlar ve Osmanl~lar barut ve cephanelere gerekli olan güvenli depolar için kendi kale sistemlerini son zamanlarda in~a ettiler. Türk ve Macar kaynaklar~~ cephane depolaman~n her ikisinde de gü-venli olmad~~~n~~ ve barutun ço~u kez patlamaya haz~r ~ekilde eski ah~rlarda depoland~~~n~~ belirtirler. 1557 ve 1558'de Sava~~ Konseyi (Hofkriegsrat) Ma-car kalelerindeki depolama yetersizlikleri konusunda soru~turma ba~latt~. Memurlar Trencs&I ve E~ri'de keresteden dikkatsizce yap~lm~~~ tehlikeli ba-rut depolar~~ buldu.
Fakat Osmanl~~ Devleti'ndeki depolar da yeterli de~ildi. 1568'de Budin beylerbeyi güvenli ve uygun cephanelilder yapmas~~ için emir ald~. O zamana kadar ~stanbul, barutu Macaristan etraf~ndaki kalelerde depoluyordu. Örne-
" BOA, MD, XXIV, h:210. 45 BOA, MD, XXIV, h:211. 46 BOA, MD, XXIV, h:212. 47 BOA, MD, XXIV, h:229.
48 Jösef Holub, Istvanfty Miklös Histöriâja hadtörtenelmi szempontböl[ Askeri Tarih ~çin Bir Kaynak MikJös Istvantry'in 'Tarihi"], Szeksz'ard, 1909, 5.75.
49 Janos Illesy, "Varvizsgalatok 1557-58[1557-1558 Kale Yoldamalar~ r, Hadtörtenelmi Közkmenyek, S.7, 1984, s.81, 217.
MACAR~STAN'DA OSMANLI BARUT ~J. RET~M~~ 551
~in Budin'de üretilen barut 200-300 kantarl~k mebla~lar halinde Estergon,
Solnok ve Pe~te'ye, 500-1.000 kantarl~k mebla~lar halinde Belgrat'a gönde- Budin'deki barut depolar~~ hazineye yak~n oldu~u için Budin beyler-beyi daha güvenli depolar arad~. Tuna'n~n yan~nda barut depolanmas~~ için uygun bir kule buldu. ~stanbul'un bu kuleyi barut deposu olarak kabul et-mesine ra~men, beylerbeyine barutu bir yerde depolamak yerine de~i~ik Osmanl~~ kalelerine da~~tmas~~ emredildi 51.
Barutun depolanmas~ndaki yetersizlikler sonucu, ne Macar ne de Os-manl~~ kalelerinde patlamalar nadir de~ildi. Prag'taki Venedik elçisinin gön-derdi~i raporuna göre, 21 Mart 1577'de Kanije'de dü~en y~ld~r~m cephane-leri patlatt~. 31 May~s 1578'de Sigismondo Di Cavalli, Signoria'y~~ Bihke'de depoyu ve köyü zarara sokan bir y~ld~r~m konusunda bilgilendirdi. Osmanl~-lar kaleyi ele geçirmeyi denedi ama Ar~idük Charles taraf~ndan gönderilen yakla~~k 1.000 uskok ve 750 süvari kaleyi kurtard~. Elçi iki hafta sonra Zagrep-'teki y~ld~r~m sonucu olu~an bir ba~ka patlama hakk~nda rapor yazd~52. Ayn~~ raporda en büyük felaketten: Budin'deki patlamadan da bahsetti. Olay 19 May~s 1578'de meydana geldi. Sigusmund Saray~'n~n önündeki barut depo-lanan kuleye y~ld~nm dü~tü. O kadar kuvvetliydi ki baz~~ a~~r toplar Tuna'ya sürüklendi. Istvk~~ Szamosközy bu patlamay~~ ~öyle anlat~r:
"O ay hava çok kurakt~. Bir gün gökyüzü karard~~ ve ö~leden sonra
kor-kunç bir f~rt~na ~ehire ula~t~. ~im~ek ve y~ld~r~m vard~. Gece yar~s~~
Sigismund-'un saray~n~n önündeki barutla dolu olan kuleye y~ld~r~m dü~tü.... Kule de
saray da y~k~ld~~ Patlama o kadar kuwetliydi ki toplar ve silahlar Tuna 'ya
uçtu,... ve nehir üzerindeki köprü birkaç yerden hasar ald~. Krahn hazineleri,
yeralt~nda sakh olmalar~na ra~men zarar gördüler Sonraki sabah sis o
kadar yo~undu ki insanlar birbirlerini göremediler. ~nsanlar ümitsizlik için
-Söylenene göre o gece 1.200 ki~i öldü."."
BOA, MD, VII, h:2029. 51 BOA, MD, XXIV, h:455.
" M6r Krpthy-Kravjnszky, Rudolf uralkodis.inalc elsö tiz öve(1576-1586). A velencei
Kir. Allami Levöltir csa'sziri udvart~öl val6 követjelent6ei alapjân (Venedik'te Kraliyet Arsivierinde Bulunan Venedik Büyükelçisinin imparatorluk Saray~na Gönderdigi Raporlara göre Rudolf un ~lk On Y~ll~k Yönetimi)), Budapest, 1933, s.226, 233-234.
" Endre Veress, “Musztafa pasa Irr~a 6s a nagy l_porrobbanâs [Büyük Barut Patlamas~~ ve Mustafa Pa~a'n~n R~lyas~r, Törtneln~i Tar; 1986, s.741.
Venedik elçisi 2.000 kurbandan bahseder54. E~ri piskoposu 5.00055, Les-târ Gyulafi 6.000 insan~n öldü~ünü kaydeder56. Bununla beraber son iki tahmin muhtemelen abarnl~d~r, çünkü 22 Temmuz 1686'daki büyük patla-mada, daha büyük miktarda barut patlamas~na ra~men ölü say~s~~ yakla~~k 1.500 idi57.
Sokollu Mustafa Pa~a kurtarabildi~ini kurtarmaya u~ra~u. Istanbul'u pat-lama konusunda bilgilendirdi ve Viyana'y~~ y~ ll~k vergisini bir an önce ver-meye zorlad~. Duvarlar~~ tamir etmek için Viyana'dan kereste, demir ve tu~la istedi. Bu mallar~n fiyatlar~n~~ y~ll~k vergiden dü~ece~ine söz verdi". Bir hafta sonra 14 Haziran'da Habsburg imparatoru Istanbul'a kereste verece~ini ama demir ve tu~la vermek istemedi~ini bildirdi. Gerekçesi bu maddelerin Maca-ristan'da da bol miktarda bulunmas~yd~. 28 Temmuz'da Sigismondo Di Ca-valli 1.500 i~çi ve 200 zanaatkar~n hasar~~ tamir etti~ini yazd~". Tamir masraf-lar~ n~~ kar~~lamak için Budin Vilayeti'ndeki her ev 1 kuru~~ ödemek zorunda kald~. Bu yolla 2.850.000 akçe topland~ m.
Sokollu Mustafa Pa~a ~ehri yeniden yap~land~rmak için çok çal~~t~~ ama sonuçta bu felaket onun ölümüne neden oldu. XVI. yüzy~l~n en güçlü vezir-lerinden biri olan amcas~~ Sokollu Mehmet Pa~a'n~n dü~manlar~, 1578'in son gününde onun Budin'deki 12 y~ll~k liderli~ine son verdiler. Budin'den gelen raporlarda bu durum çok dramatik bir ~ekilde anlauld~. Mustafa Pa~a barut patlamas~n~n sorumlusu olmakla suçland~. Kendi ölüm cezas~n~~ okuduktan sonra ipek ipi parçalad~. Ama Istanbul'un say~ca fazla memurlar~~ taraf~ndan alt edilen Pa~a, k~sa bir kavgadan sonra bo~ularak öldürüldü61.
54 Mor Kârpâthy-Krayjânszky, gösterilen eser, s.234.
55 Alexander Takâts, 'Nezir Sokolli Mustafa Pascha. Der grosse Mustafa", Ungarische
Rundschau, S.4, 1915, s.811.
56 "Gyulaf~~ Lestar följegyzsei [Lestâr Gyulaf~ >nin Notlar~]", Magyar törtnel~ni :vkönyvek
ts Naplök a XVI-XVIII. szzadbö I., (MHH, Scriptores 33), c.II, Yay~ nlayan Sândor Szilâgyi, Budapest, 1894, s.14.
57 G. Agoston, gösterilen eser, s.94.
58 Mör Karpathy-Kravjanszky,gösteri/en eser, s.234.
59 Yukar~daki Eser. B.O.A., M.M. , 1561, s.73.
