.X S îlllilt
L H in p ın z
Yıl 9 Sayı 25
1982
Yapı ve Kredi Bankasının bir kültür hizm eti
YAPI ve KREDİ BANKASI’nın
KÜLTÜR ve SANAT HİZMETLERİ
İNGİLİZCE II.
BASKISI
TÜRKÇE
II.
BASKISI
ARAPÇA
II.
BASKISI
Önsöz
Yıl 9 Sayı 25 1982
Year 9 Number 25 1982
Dört ayda bir yayınlanır Issued every four months
Sayfa - Page İçindekiler - Contens
Önsöz - Preface
Ayasofya Mozaikleri 2 - 9
Hagia Sophia and Its mosaics 10-13
Alpay Pasinli Ankara Evleri 14 -16 Ankara Houses 17 Oktay Dikmen Taşpmar Halıları 18-21 Tashpınar carpets 22 Bekir Deniz
15. y.y. da Değişik form gösteren Türk Kılıçları
15th. Century Turkish Swords showing differences in form
Turgay Tezcan
Beldibi Kaya Resimleri 27-31
Beldibi Rock Paintings 32-33
Halil Özek
İlk Kadın Ressamlarımız (2) 34 - 45
Women Pioneers of Turkish painting (2) 46-48
Taha Toros Sahibi — Proprietor
Binbirdirek Matbaacılık Sanayii A.Ş. adına — Sadi Abaç Sorumlu Yönetmen — General Editor — Nurhayat Berker Tercüme — Translations — Mine Özpay
Fotoğraflar — Photographs
Sami Güner — Oktay Dikmen — Yılmaz Kaini Grafik Düzen — Graphic Design — Günay Enginöz Yönetim Merkezi — Adm inistration Centre YAPI ve KREDİ BANKASI
Kültür ve San'at Müşavirliği Galatasaray — İST. Flatı — Price 250 TL.
Yıllık Abone — Annual subscription fee 825 TL. Yabancı Ülkelere — For foreign countries 20 S Basıldığı yer — Printed by
Tifdruk Matbaacılık Sanayii A.S. — İSTANBUL
23-25 26
Dergimizin bu sayısında sîzlere günümüzden 14 yüzyıl
önce inşa edilen Ayasofya’nm mozaiklerini, Taşpınar
Halılarının özelliklerini, Antalya yöresinde bulunan
Beldibi Kaya resimlerini ve Ankara’nın kaybolan tarihi
evlerini tanıtmaya çalıştık. Ayrıca bu yıl Nevvyork’da
düzenlenen 9. Uluslararası Silâh Kongresi’nde verilen
tebliği ve (İlk Kadın Ressamlarımız) yazımızın 2. sini
bulacaksınız. Bize övgü ve beyeni dolu mektuplarınızla
güç verdiğiniz için sîzlere müteşekkiriz.
Preface
W ith this num ber of o u r periodical we w ould like to
present o u r read ers articles about
mosaics of Hagia
Sophia,
which was built 14 centuries ago, ch aracteris
tics of
Tashpinar Carpets Roch paintings
founds in
Beldibi,
Antalya region, and
Ankara houses
which are
about to disappear now.
We also include in this issue a p ap er on
15th. cent.
Turkish swords
and the second p a rt of
The women
pioneers of Turkish Painting.
We would like to express o u r g ratitu d e to our readers
who encourage us continually w ith th eir letters of
appreciation and praise.
Ayasofya, Güneyden genel görünüm. General southern wiev of Hagia Sophia.
Arkeolog Alpay PASİNLİ
B
undan 14 yüzyıl önce, îustinianos Devrinde (ÎS. 527-565) yaşam ış olan Tarihçi - Yazar Prokopios, Ayasofya’nıninanılm az derecedeki güzelliğinden, görkem li büyük
lüğünden ve ölçülerindeki arm oniden büyük bir övgü ile sözeder.
«İlahi Hikm et» e adanm ış Hagia Sophia (bugünkü Ayasof ya) İS. 532-537 yılları arasında Îustinianos tarafından yaptı rılm ıştır. Bu büyük basilika yaklaşık bin yıl süreyle Bizans İm parato rlu ğ u dinî yaşantısının merkezi durum unu korum uş tur. T ürklerin İstan b u l’u ele geçirişinden sonra ise camiye çev rilerek, Osmanlı İm paratorluğunun kentteki ilk cam ileri ara sında «Ayasofya Camii» adı ile yerini alm ıştır. Türkiye Cum- huriyeti’nin ilk yıllarına kadar cami olarak hizm et gören bu anıt yapı, 1935 yılında «Müze» olarak yalnızca b ir dinin men suplarına değil, her dinden ziyaretçiye kapılarını açm ıştır. Ko num olarak İstanbul'un çok hakim bir yerinde göğe yükselen ve b ir çok yerden görülebilen bu görkemli yapı, gerçekten dün yanın en büyük m im arlık an ıtların d an biridir.
Bugünkü Ayasofya, aynı yerde ve aynı ad altında yapılmış olan üçüncü yapıdır. İlk Hagia Sophia kilisesi, İS. 360 yılında Büyük K onstantinos’un oğlu ve halefi İm p arato r K onstantios (İS. 337-361) tarafın d an yaptırılm ıştır. Bu ilk kilise İS. 404 ta rihinde çık artılan b ir yangın nedeniyle tahrip olm uştur. İkinci Ayasofya'nın yapım ına ise İm p a ra to r Arkadios’un (İS. 395-408) verine geçen oğlu İm p a ra to r Theodosios II (İS. 408-450) za m anında b aşlanarak 415 yılında tam am lanm ıştır. Bu ikinci ki
lise ise Nika İsyanı sırasında 15 Ocak 532 tarihinde yanarak yıkılm ıştır. (Ayasofya'nın kurulduğu alanda yapılan küçük a r keolojik kazı ve sondajlarda 1. Ayasofya'ya ait izlere rastlana mamış, 2. Ayasofya’ya ait bazı kalıntılar ise bulunabilm iştir. Bugün Ayasofya’nın batı kısm ında 2. Ayasofya'nın girişine ait temel kalıntılarını görm ek m üm kündür).
İkinci Ayasofya K ilisesinin 532 yılında Nika İsyanı sıra sında yakılm asından sonra İm p arato r İustinianos’un aynı yer öncekinden daha büyük ve m uhteşem b ir kilise yapılabilmesi için hem en hazırlıklara başladığını P rokopios’ta n öğreniyoruz. Prokopios şöyle ak tarm ak tad ır: «İm parator kilisenin yapımı için hiç b ir m asraftan kaçınmaksızın, ülkenin içinden ve dı şından en m aharetli ustaları bir araya topladı».
îustinianos, zam anın en ünlü m atem atikçi ve fizikçilerin den biri olan Taralles’li (Aydın) Anthem ius’u baş m im ar ola rak, Geç Antik çağın en büyük ve ünlü geom etri bilginlerinden olan M iletos’lu İsodoros’u da onun yardım cısı olarak görev lendirdi. Yeni Hagia Sophia kilisesi, yani üçüncü yapı İS. 537 yılının 26 Aralık günü tam am landı ve büyük b ir törenle İm pa ra to r îustinianos tarafından açılışı yapıldı.
BizanslIlar tarafından «Megala Ekklesia (Büyük Kilise) adı da verilen Ayasofya, Bizans ve Osmanlı dönem lerinde bir çok restorasyonlar geçirm iştir. Ancak bu m uhteşem m im arlık anıtı yapılm ış olduğu Îustinianos Çağının özelliklerinden çok şey yitirm iş değildir. R estorasyonların yanısıra b ir takım ek ler de yapılm ıştır. Bu eklerden en büyüğü, 1317 yılında
İm-p a ra to r Andronikos II Palaillogos (ÎS. 1218- 1328) tarafından, kilisenin kuzey ve güneyine yaptırılan destek payandalarıdır ki bunlar Osm anlılar tarafından da yenilenmiş ve kuvvetlen dirilm iştir. Ayrıca, Osmanlı Döneminin çeşitli zam anlarında kilisenin dört köşesine b irer m inare yapılm ıştır. Bu m inare lerden güneydoğudaki Fatih Sultan Mehmet (1451 - 1481) tara fından, kuzeydoğudaki Bayezit II (1481 1512) tarafından yaptı rılm ıştır. Batı köşelerdeki iki m inarenin yapım ına ise Selim II (1566- 1974) zam anında başlanılm ış ve M urat III (1474- 1595) tarafından bitirilm iştir. Batıdaki bu iki m inare ünlü M imar Sinan’ın eseridir. Osmanlı Dönemindeki en son geniş kapsam lı restorasyonlar ise 1847 - 49 yıllarında Sultan Abdülmecit (1839-1861) tarafın d an İsviçreli m im arlar olan Possati K ardeş lere yaptırılm ıştır. Bu ve bundan sonra yapılan küçük çapta ki onarım ve yenilemelerle Ayasofya ölmez b ir m im arlık anıtı olarak yaşatılm ıştır.
Bizans m im arlık sanatının şahaserlerinden olan bu görkem li yapı, A tatürk'ün isabetli ve ileri görüşlü buyruklarıy la (B akanlar K urulunun 24 Kasım 1934 gün ve 2/1589 sayılı kararıyla) 'Müze' ye çevrilm iştir. 1 Şubat 1935 tarihinde müze olarak kapılarını ziyaretçilere açan bu yapı yurdum uza ve tüm dünyaya, b ir başka deyişle üniversal k ü ltü r’e yeniden kazandı
rılm ıştır. Ulu ö n d e r A tatürk, kendisinin em irleriyle açılan
Ayasofya Müzesi’ni ilk kez 6 Şubat 1935’de ziyaret etm iştir.
AYASOFYA’NIN MİMARİ ÖZELLİKLERİ
Kubbeli b ir basilika olan Ayasofya, bir büyük o rta nef, daha küçük iki yan nef, apsis, iç ve dış narthex kısım larından oluşm aktadır A.yasofya’nm uzunluğu 100 m., genişliği ise 70 m. kadar olup, bu anıt kapladığı alan itibariyle St. Pierre, Seville ve Milano katedrallerinden sonra 4. sırayı alm aktadır. Yerden yüksekliği 55,6 m. olan m uhteşem kubbesi ile ziyaret edenler üzerinde çok büyük bir etki y aratm ak tad ır. Çeşitli onarım lar nedeni ile kubbe tam daire şeklinde değildir. Kuzey güney çapı 31,87 m., d o ğ u -b a tı çapı ise 30,87 m. olup çok hafif b ir elips
Ayasofya Kubbesi. Dome of the Hagia Sophia.
Ayasofya Kubbe ve yarım Kubbelerinin içten görünümü. Interior of the dome and the semi domes of Hagia Sophia.
şeklini alm ıştır; ancak bu durum gözle pek farkedilem em ekte- dir. Kubbede tuğladan yapılm ış 40 kaburga vardır. Bu k abur gaların arasında ise 40 pencere bulunm aktadır. Bu görkem li kubbede vaktiyle P an to k rato r (Cihana H âkim ) İsa mozaiki mev cuttu; şim di ise K azasker M ustafa İzzet Efendi tarafından- ya zılmış olan Sure-i N ur ayeti vardır.
Ayasofya, iç görünüm. Interior of Hagia Sophia.
AYASOFYA’NIN MOZAİKLERİ
Y ukarıda yapım tarihine, geçirdiği evrelere ve m im ari özellik lerine çok kısa olarak değindiğimiz Ayasofya’nın dış kısm ının m onoton ve biraz da soğuk görünüşüne karşın, iç kısm ının gerek m im ari düzeni ve güzelliği, gerekse bezemeleri Bizans S anat Tarihi içinde çok önemli b ir yer ve değer taşım aktadır. Yapının iç kısm ının altın m ozaikler ve duvar resim leriyle be zendiğini Geç Antik çağ kaynakları bize büyük b ir övgü ile ak tarılm ak tad ır. Bu figürlü bezem elerin hem en hem en tüm üne yakını İS. 726 - 842 tarihlerindeki ikonoklazm a (tasvir kırıcılık) hareketi ile tah rip edilm işlerdir. İç n arth ex ’in çapraz tonozlu tavanındaki altın m ozaikler ise figürsüz oldukları için bu tah ripten kurtulabilm işlerdir; b u n lar İustinianos zam anından ka lan yegane m ozaiklerdir. Bunun haricinde bugün varolan fi gürlü m ozaik ve duvar resim lerinin çoğu İS. 9. yy. İm 2. y a n sına ve 10. yy. la aittirler. 11. ve 12. yy. lara ait m ozaikler varol duğu gibi, daha sonraki yüzyıllara tarihlenilm ek istenilen mo zaikler de vardır.
Sözü edilen bu bezem eler Osm anlIlar Döneminde tahrip edil m eden, yalnızca üzerileri çok ince b ir sıva tabakası veya bada na ile kapatılarak, cami içinde İslam dininin tasvir yasağına uyulm uş, böylece de zam anım ıza k ad ar intikalleri sağlanm ıştır. Ayasofya m ozaiklerinin 1931 yılından itibaren üzerileri açıl
m aya başlanm ıştır. Bu çalışm alar aralık larla 1958 yıllarına ka d a r sürdürülm üştür. Açığa çıkartılan m ozaiklerin bakım ve res torasyonları yapılarak sergilenm eleri sağlanm ıştır.
Bilindiği üzere «mozaik» b ir tür resim sanatıdır; küçük renkli taş ve cam parçacıkları (tesserae)’nın harç içine yanyana gö mülmesiyle oluşturulm aktadır. Ayasofya m ozaiklerinin yapı m ında da çok çeşitli cinste ve çok değişik renklerde mozaik taneleri kullanılm ıştır. B unlar şu şekilde sın ıfla n d ırıla b ilir: 1) M etalik Mozaikler: Altın ve gümüş, 2) Cam Mozaikler: Be yaz, sarı, kırmızı, m or, turkuvaz, pembe, yeşil, mavi, siyah, kahverengi, 3) Taş M ozaikler (çeşitli renklerde): Mermer, ki reçtaşı, granit, 4) Pişmiş - toprak Mozaikler: Kırmızı, pem be ve kızıl renklerde, boyanm ış veya kil renginde m ozaik taneleri kullanılm ıştır. Mozaiklerde figürlerin bazı detaylarında ve fi gürler dışında kalan fonlarda altın m ozaikler, figürlerin ya pım ında ise çok değişik renkler ve çeşitli to n lard a m ozaikler kullanılm ıştır.
Vaktiyle, Ayasofya’nın büyük kubbesi, yarım kubbeler, kuzey ve güneydeki tym panonlar, narthex’in tonozları, koridor ve ga leriler altın m ozaiklerle kaplıydı. Bu kısım larda bugün var olan figürlü mozaikleri, önce alt kattakileri, sonra ü st kattakileri kısaca tanıtacağız.
r*
v*
ALT KATTAKİ MOZAİKLER
VESTİBUL’DEKİ MOZAİK :
Iç n arth ex ’e giren kapının üstündeki yarım yuvarlak alandaki m ozaikte üçlü b ir figür kompozisyonu resm edilm iştir. O rtada, kucağında çocuk İsa ’yı tutan Meryem ta h tta o tu ru r vaziyette görülm ektedir. M eryem’in sağında, kendisine kentin b ir m ode lini takdim eden İm p a ra to r Büyük K onstantinos, solunda Aya- sofya’nın modelini takdim eden İm p arato r İustinianos ayakta durm ak tad ırlar. Semevî b ir ta h tta o tu ran M eryem’in başının iki tarafın d a «Tanrının Anası» Unvanını gösteren MP OY mo- nogram ı vardır. İm p arato rların ın isim leri ise yanlarında, yuka rıdan aşağıya doğru Gerekçe olarak yazılmıştır.
Altın zemin üzerine polyorom (çok renkli) teknikte figürlerin yapıldığı bu güzel mozaik, diğer figürlü m ozaikler gibi ikonok- lazma hareketi geçtikten sonra, İS. 10. yüzyılın son çeyreğinde İm p arato r Basil II (976- 1025) zam anında yapılm ıştır.
İÇ NARTHEX’DEKİ MOZAİK :
V estibul'deki kapıdan iç n arth ex ’e girilm ektedir. Bu m ekânın çaprak tonozlu tavanı İustinianos (İS. 527-565) Devri altın mo zaiklerle süslüdür. Bu m ozaikler dekoratif olup, figür bulun madığı için ikonoklastların tahriplerinden kendilerini k u rta r mış ve zam anım ıza kadar erişebilm işlerdir. Ayasofya’nın ori jinal bezem eleri olm ası bakım ından önem ve değer taşım akta dırlar.
İMPARATOR KAPISI MOZAlKİ :
Kilisenin batı - güneyinde ve apsis ile aynı aks üzerindeki ka pı « im p arato r Kapısı» adını alm aktadır. Adından da anlaşıla cağı gibi bu kapı im p arato r ve onunla ilgili törenlere
mahsus-Vestibül Mozayiği : Sağda İmp. Kostantinos kentin maketini solda İmp. Justinianos Ayasofya'nın makedini Meryem'e sunmakta 10. yüz yıl sonu. Mosaics in the Vestibul — 10 th. cent.
imparator Kapısı Mozayiği : Ortada İsa, sağda Cebrail, solda Meryem. İsa’nın ayakları önünde secde eden imp. 6. Leon 10 y.y. Mosaics of the Emperor Gate 10 th. cent.
tur. Bu kapının ü st kısm ındaki yarım yuvarlak alanı k ir m oza ik süslem ektedir.
Sahnenin ortasın d a İsa m ücevherlerle süslü b ir ta h tta o tu r m aktadır. Sağ eliyle takdis eder durum dadır; sol elinde ise açık b ir kitap tu tm ak tad ır. Bu kitap d a Gerekçe olarak «Ben ev renin barışı ve nuruyum » yazılıdır. İs a ’nın her iki tarafın d a bi rer yuvarlak m adalyon bulunm aktadır. İsa ’nın sağ om uzu h i zasındaki m adalyonun içinde Meryem, sol ta ra fta k i m adalyon da ise Cebrail’in büstleri görülm ektedir. İsa ’nın tahtının ön kısm ında ise yere kapanır vaziyette b ir im p arato r tasviri gö rülm ektedir. Sikkelerdeki tasvirlerine benzerliği nedenile bu im p arato ru n Leon V I(İS. 886-912) olduğu ve mozaikin İS. 10. yy. başlarında yapıldığı sanılm aktadır.
APSİS YARIM KUBBESİNDEKİ MERYEM MOZAİKİ :
Apsis Y arım kubbesinin içini altın zem in üzerine polycrom tek nikte yapılm ış mozaik bezem ektedir. Bu mozaikte, kucağında çocuk İsa ile Meryem tasvir edilm iştir. Meryem, bank şeklin de aralıksız b ir ta h t üzerinde o turm aktadır. Ayaklarının altın da ise b ir seki (plinthos) vardır. Gerek taht, gerekse seki mü- ceherlerle bezelidir. Sekinin üzeri ise güm üş m ozaiklerle dü- şenm iştir. Meryem tahtın üzerine konulm uş iki yastık üzerinde oturm aktadır. Sağ elini İsa ’nın om uzuna, sol elini ise dizine koym uştur. Kucağındaki çocuk İsa da giyimli olup, M eryem ’in dizlerine o tu ru r vaziyette gösterilm iştir.
İS. 9. yüzyıla ait olan bu m ozaik ikonoklazm a hareketinden sonra Ayasofya’da yapılm ış en eski figürlü m ozaiktir.
BEMA KEMERİNDEKİ MOZAİKLER :
Apsis yarım kubbesinin önündeki bem a kem erinin sağında ve solunda b ire r m elek tasviri bulunm aktaydı. Sağ tarafta, beyaz renkte saray elbiseleri giymiş kanatlı başm elek (Gabriel: Ceb rail) tasvir edilm iştir. Figür frontal vaziyette ve ayakta göste rilm iştir. Bu kanatlı melek b ir elinde kristal b ir küre, diğer elinde ise uzun b ir asa tu tm ak tad ır.
Sol taraftak i melek (Mikhael) tasvirinden ise yalnızca bazı ka lıntılar günüm üze kadar gelebilm iştir. Kanadından, ayağından, elbisesinden ve asasından çok küçük parçalar görülebilm ekte dir. Bu izlerden, bu melek figürünün sağ taraftak i melek tas virinin b ir benzeri olduğu anlaşılm aktadır.
KUZEY TYMPANONDAKİ AZİZ MOZAİKLERİ :
Kilisenin kuzey tym panon’unun alt kısm ındaki yarım yuvarlak kem erli nişlerin içleri mozaiklerle kaplıydı ve her nişin içeri sinde b ire r aziz tasv iri bulunm aktaydı. Bugün, bu figürlü m o zaiklerden üçü sağlam durum da görülebilm ektedir. P ortre ka- rekteri taşıyan bu aziz tasvirleri ünlü patriklere ait olup, bun lara «Klişe B abalan» ismi verilm ektedir.
B atıdaki ilk niş içerisinde İstanbul Patriği Aziz Genç İgnatios, ortadaki nişte İstanbul Patriği Aziz İonnes Krysostom os, be şinci nişte ise Antakya Patriği Aziz İgnatios Theophoros fi gürleri görülm ektedir. H er üç aziz figürünün vücutları hemen hem en biribirinin benzeri şekilde gösterilm iştir; fakat yüzleri biribirinden değişik ve p o rtre özellikleri vardır. H er üç aziz de cepheden ayakta tasvir edilmiş olup, yakaları ve etekleri haç lı uzun elbiseler giym işlerdir. Sağ elleri göğüsleri hizasında açıktadır. M antonun altından belli olan sol elleri ile ise kutsal kitabı tu tm ak tad ırlar. Figürlerin h er iki yam nda, Gerekçe ola ra k yukarıdan aşağıya doğru isim leri yazılm ıştır.
Bu m ozaikler İS. 9. yy. sonu -10. yy. başlarına tarihlenmekte- dirler.
PANDANTİFLERDEKİ MOZAİKLER :
Kubbeye geçişi sağlayan dört pandantifin üzeri cherubim ve ya seraphim denilen b ire r melek figürü ile süslüdür. Doğu ta raftakiler orijinal m ozaikler olup, b atı taraftak iler ise 184749 tarihlerindeki restorasyonlar sırasında Fossatiler tarafından fresco (duvar resmi) tarzında boya ile yapılarak yenilenm işler dir. Bu m elek tasvirleri Osm anlIlar dönem inde de hiç b ir za m an örtülm em işlerdir. Yalnızca yüz kısım larına b irer rozet ya pılarak kapatılm ıştır.
Güney Galeride Deesls mozayiğl Meryem, İsa, Vaftizci Yahya 12 y.y. Deesis Mosaics in the Southern wing 12 th. cent.
ÜST KATTAKİ MOZAİKLER
GÜNEY GALERİDEKİ DEESİS MOZAİKİ :
Bu şahaser mozaik gerek Ayasofya’daki gerekse dünyadaki mo zaiklerin en ünlüsü ve en güzeli olarak kabul edilm ektedir.
Kom pozisyonun ortasın d a İsa, solunda M eryem ve sağında
Yahya (İoannes Pródrom os) tasvir edilm iştir. İsa cepheden gös terilm iştir. Sağ elini takdis eder durum da göğüs hizasına doğ ru kaldırm ıştır. Yahya 3/4 profilden tasvir edilmiş olup, ba şını hafifçe eğmiş ve İsa ’ya b ak ar vaziyettedir. Meryem de 3/4 profilden gösterilm iştir, aşağıya doğru bakm aktadır. İsa ’nın ve M eryem’in başlarının iki yanı Grekçe olarak m ongram ları, Yahya’nın iki yanında ise ism i yazılıdır.
B uradaki Isa tasviri, daha önceki İsa tasvirlerinden çok deği şik ve önem lidir. Burada İsa ’nın tanrılık vasıflarından çok, in sanlık vasıfları gösterilm ek istenm iştir. İsa, şevkatli, iyilik do lu ve insancıl bir ifade ile gösterilm iştir^ Meryem in ve Yah ya’nın yüzlerindeki ifade de güzel ve anlam lıdır. Yahya çöl
lerde yaşayan b ir bedevidir. B urada bu bedevîliğin yaşam iz leri yüzünde görülebilm ektedir. H er üç figürün yüzlerindeki canlılık, anlam ve hislerin ifadesi son derece güzel ve başarı lıdır.
Bu mozaiki sanat tarihçiler Bizans resim sanatındaki rönesan- sın b ir başlangıcı olarak kabul etm ektedirler. (Palaiologoslar zam anında (1261 1453) Bizans Sanatı son b ir parlayışla İstan bul’da b ir rönesans hareketi yaratabilm iştir. Bunun resim sa natındaki en güzel ve olgun örnekleri Kilise Camii, Fethiye Ca mii (P am m akaristos M anastırı) ve Kariye Camii (K hora Kili sesi) m ozaik ve frescolarında görülebilm ektedir).
Deesis m ozaikinin y an d a n fazla b ir kısm ı noksandır. Ancak, buna rağm en figürlerin vücutlarının ü st kısım lannın ve özel likle yüzlerinin sağlam durum da olm ası nedeniyle değerinden pek b ir şey yitirm em iştir.
Bizans mozaik sanatının en güzel ve başarılı örneklerinden olan bu mozaikin büyük b ir olasılıkla İS. 12. yüzyılda yapıldığı ka bul edilm ektedir.
Güney Galeride : imparator 2. loannes Komnenos ve Imparatoriçe Eirene ve oğulları Alexlos Mozayiği 12 y.y. Comnenos Mosaics in the Southern Gallery. 12 th. çent.
GÜNEY GALERİDEKİ KOMNENOSLAR MOZAİKİ :
Bu mozaik güney galeride, yapının güneydoğu ucundaki salon da yer alm aktadır. Bu salonun im p a ra to rla ra m ahsus olduğu anlaşılm aktadır. Güney tarafta, kucağında çocuk İsa'yı tu tan Meryem ve her iki tarafın d a İm p a ra to r îoannes II Komnenos (İS. 1118-1143) ve karısı M acar k ralın ın kızı E irene görülm ek tedir. H er üç figür de ayakta cepheden tesvir edilm iştir. Mer yem yanındaki figürlerden biraz daha yüksektir. Bu nedenle alçak b ir sekinin üzerinde durduğu sanılm aktadır. Kucağında oturur vaziyetteki çocuk İsa ’yı tu tm ak tad ır. Başının üzerinde «Tanrının Anası» anlam ına gelen MP OY m onogram ı vardır. İm p arato r ve im paratoriçe m ücevherlerle süslü tören elbiseleri ve taç giym işlerdir. İm p a ra to r elinde b ir p ara kesesi, im para toriçe ise b ir rulo tu tm ak tad ır. H er ikisinin de başlarının üze rinde Grekçe olarak isim leri yazılıdır.
Bu üçlü kom pozisyondan sonra, köşede ise İm p arato r îo an nes K om nenos ve E iren e’nin oğulları ve saltan at ortağı Alesios K om nenos’un m ozaiki yer alm aktadır. Alesios cepheden tasv ir edilmişi olup, süslü b ir elbise ve incilerle süslü b ir taç giymiş tir. Yukarıya doğru kaldırdığı sağ elinde b ir asa tutm aktadır. Başının üstünde Grekçe olarak ismi yazılm ıştır. Figürün bel den aşağı kısm ı noksandır.
Bu m ozaikler ÎS. 12. yüzyıla aittirler.
GÜNEY GALERİDEKİ İMPARATORİÇE ZOE
MOZAİKİ :
Zoe mozaiki, güney galeride im p arato rlara m ahsus salonun ku zey tarafın d a yer alm aktadır. Üç figürden oluşan kompozisyo nun o rtasın d a ta h t üzerine o tu ru r vaziyette Isa görülm ektedir, îs a ’nm b ir yanında, Bizans tarihinde çevirdiği entrikalarla ve evlilikleriyle kötü b ir ün yapm ış olan İm paratoriçe Zoe (IS. 1028- 1050), diğer yanda ise Zoe’nin üçüncü kocası İm p a ra to r ATcmstantinos IX M onom akhos (İS. 1042-1055) yer alm aktadır.
Zoe’nin kocaları değiştikçe, im p arato r figürünün başı ve im p arato ru n ismi de değiştirilm iştir. Mozaike yakından bakıldı ğında bu değişiklikler açıkça görülebilm ektedir.
O rtada tah t üzerinde oturm uş İsa sağ elini takdis eder durum da kaldırılm ış, sol elinde ise kitap tu tm ak tad ır. İsa ’nın solun daki İm p a ra to r M onomakhos elinde b ir para kesesi tu tm a k tadır. İs a ’n ın sağındaki Zoe ise elinde b ir rulo tutuyor vazi yette gösterilm iştir.
Bu mozaik İS 11. yüzyılın yarısına aittir.
KUZEY GALERİDEKİ İMPARATOR ALESANDROS
MOZAİKİ :
Bu mozaik kuzey galerinin o rta salonu duvarlarının güneybatı ucunda yer alm aktadır. Mozaikte İm p a ra to r Alesandros tasvir edilm iştir. (A lesandros İS. 870 tarihlerinde doğm uştur. İm pa ra to r Basil I ’in üçüncü oğludur. Babasına ve büyük erkek kar deşi Leon V l’ya saltan at ortağı olm uştur. Ağabeysinin ölüm ün den sonra ise 912-913 yılları arasında 13 ay tek başına hü küm sürm üştür.)
Alesandros, ayakta d u ru r vaziyette cepheden tasvir edil m iştir. Süslü tören elbiseleri ve taç giym iştir. İm p arato r sağ elinde silindirik bir torba (akakia), sol elinde ise bir küre tut m aktadır. Figürün başının iki yanındaki daireler içinde im pa rato ru n isim ve ünvanları Grekçe olarak yazılm ıştır.
Oldukça sağlam durum daki mozaik İS. 10. yüzyıla aittir. Yukarıda çok kısa olarak Ayasofya’daki figürlü m ozaikleri ta nıtm aya çalıştık. Bu güzel m ozaikler, Bizans Sanatının en ge lişmiş kollarından olan mozaikçiliğin m erkezden merkezdeki üslup ve teknikleri hakkında ayrıntılı bilgiler verm ektedir. B u nun yanısıra, bu m ozaikler bize bazı Bizans im paratorlarının portrelerini tanım a olanağı verdiği gibi, Bizans tekstili, özellik le saray ve tören giysileri hakkında da zengin bilgi ve örnek ler sunm aktadır. Bu özellikleri nedeniyle Ayasofya mozaikleri sanat tarihi açısından son derece büyük önem ve değer taşı m aktadırlar.
Güney Galeride İmp. 9. Kostantin Monomakos ve imparatoriçe Zoe Mozayiği 11. y.y. Err.peratrice Zoe Mosaics in the Southern Gallery. 11 th. cent.
— K A Y N A K L A R :
— D İR İM TE K İN , F., Ayasofya Kulavuzu (M.E. B asım evi), İs tanbul 1966
— EYİCE. S., Son Devir Bizans Mimarisi-’ (TTOK. yayını), tanbul 1980
— GRAB AR, A., La Peinture Byzantine (E d ito n d’A rt Skira), Geneve 1953
— KAHLER, H., Die H agia Sophia, Berlin 1967
— MANGO, C., «The Mosaics of St. Sophia at İstanbul», Dum b arto n Oaks Studies, VIII, W ashington
1962
— MANGO, Cö — H A W K iN S, E.J.W., «The Mosaics of the St.
Sophia at İstanbul. The Church Fat hers in the N orth Tym panum », Dum
b arto n Oaks Papers, Nr. 26 (1972).
— PAS İ NLİ, A. — SOYHAN, C., «İstanbul A rkeoloji M üzesin deki Mozaikler. Mosaics in the İsta n bul Archeological Museum», Sanat
Dünyamız, say ı: 20 (Eylül 1980), s. 2-15
— RİCE, D.T., Art of the Byzantine E ra, (Tham es and H ud
son) London 1.963.
— SOYHAN, C. — PASİNLİ, A., «İstanbul M ozaik Müzesi. The
İstanbul Mosaic Musem», S anat Dün
yamız, sa yı: 16 (Mayıs 1979), s . -19 — SUM NER, H.S. — FREELY, J., Strolling Through İsta n
bul2, (Redhouse Yayınevi) İstanbul
1973
— UNDERWOOD, A.P. — HAWKiNS, J.W.E., «The M osaics of Hagia Sophia at İstanbul. The Potrait o f the E m peror Alexander», D um bar
to n Oaks Papers, Nr. 15 (1961) — W iTTEM O RE, T., The M osaics of St. Sophia a t İstanbul.
The M osaics of N arthex, (O xford Üniv.
Press fo r the B yzantine in st.) Paris 1933;
The M osaics of St. Sophia a t İstanbul. The M osaics of the Southern Vestibule,
(O xford Üniv. Press fo r the B yzanti ne in st.) Paris 1936;
«Ayasofya C am iindeki Mozaikler», İkin
ci T ürk T arih K ongresi (20-25 Eylül 1937) Kongıeye Sunulan Tebliğler, İs tanbul 1943, s. 617-624;
The M osaics of H agia Sophia a t İsta n bul. The im p erial P o rtra its of the So u th Gallery, (O xford Üniv. Press for
the B yzantine in st.) B oston 1942;
The M osaics of H agia Sophia at İsta n bul. The Deesis Panel of the South Gal lery, (O xford Üniv. Press fo r the
B yzantine in s t.) B oston 1952.
ZACHARİAS, T., Klenie K unstgeschichte der Antiken Welt, Zü rich 1962 s. 174 vd.
By Alpay PASINLI (Archaeologist)
H
agia Sophia, w hich served the Byzantine religious life for m ore than a thousand years, was built during theE m p ero r Justinianos dynasty betw een the years of
AD. 532-537 A fter the conquest of Istanbul by the
Turks in 1453, it was converted into a m osque and became one of the first m osques of the O ttom an dynasty in the city with the nam e of Hagia Sophia Mosque. After serving as a m osque intil the early years of the republic, Hagia Sophia was changed into a m useum in 1935 to open its gates to visitors from every religion instead of serving the m em bers of only one of them. H agia Sophia, which is considered to be one of the m aster pieces of arch itectu re in the w orld, can be seen from alm ost everywhere in the city owing to its exceptional location. The building standing as H agia Sophia today is actually the th ird one built in the sam e place, w ith the sam e name. H agia Sophia was first built by E m p ero r Constantin- son of C onstantin the G reat - AD. 360 and w as dam aged during the great fire AD. 404 Second H agia Sophia Church was com pleted AD. 415 by E m peror Thedosios II. and was de stroyed during the Nike Rebel AD. 532.
During the excavations no trace belonging to the first church was m et, how ever rem inents belonging to the second church were discovered.
After H agia Sophia w as destroyed by the rebels in Jan. 15,
532 (AD.) E m peror Justinianos sta rte d preparations for a
m ajestic church and appointed A nthem ius (fam ous m athem ati cian and physicist) arch itect and Isedoros of M illetos (fam ous geom etrist) his assistant. Second H agia Sophia w as opened to public by the E m peror Justinianos him self AD. 537. Hagia Sophia received several resto ratio n s through the course of the centuries it served the O ttom an E m pire w ith the m ost im p o rtan t being the addition of fo u r m inarets. (1st m inaret in the S o u th -E a s t by M ehm et the Conqueror, 2nd in the N o rth -E a s t by Bayezid II. and the 3rd and 4th m inarets in
the West wing were sta rte d during Selim I I I period and
com pleted by M urat III. Both m in arets on the West are the works of celebrated architect Sinan.)
Hagia Sophia, afte r being restored by Fossati B rothers (Sw edish arch itects) during the reign of A bdulm edjid ( 1839- 1861), rem ained as an arch itectu ral m onum ent until ourtim e.
Kuzey Tympanondaki Aziz mozaikleri 9 y.y. sonu 10. y.y. başı. Mosaics of the Saints in the Tympanon. 9 -10 th. cent.
The m agnificient dome of H agia Sophia (55.6 m high, 31,5 m 0 ) had been decorated w ith a P antocrator Christ mosaic (R uler of all) in the old days but afterw ards this was replaced by an inscription prayer from K oran w ritten by fam ous calligrapher Kazasker Izzet Efendi.
H agia Sophia b ears very im p o rtan t ch aracteristics belonging to the Byzantine art from both architecture and decorative points of view. Documents belonging to the antique age show that the building had been decorated w ith gold m osaics and wall - panels. Almost all of these figures were destroyed by the Iconoclasts AD. 726-842 during the Iconoclastic movements. All the o ther rem aining mosaics and wall panels date from 9th, 10th, 11th and som e 12th centuries.
After Istanbul had been conquered by the Turks in 1453, these m osaics w ere covered w ith a very th in layer of plaster - w ithout
being harm ed- as they did not m eet w ith the figurative
phohibition of the Islam in the mosques-. W ork sta rte d to recover and resto re these m osaics in 1931 and they were ready to be displayed in 1958.
Ayasofyada OsmanlI döneminde yapılan mihrap. Mihrab made during the Ottoman period.
Berna Kemerindeki Başmelek Cebrail Mozayiği. Gabriel Mosaics on the Berna arch.
M osaics in H agia Sophia can be classified as follows : 1 — M etalic m o saics-G o ld and Silver.
2 — Glass m osaics - white, yellow, red, purple, turqoise, pink, green, blue, black and brow n.
3 — Stone m osaics - m arble and granite in various colours. 4 — Fired clay m o saics-clay painted in red, pink o r left in
the n atu ra l colour.
Most im p o rtan t m osaics of H agia Sophia can be lined as fo llo w s:
Mosaics in the Vestibal : Picturing V irgin M ary w ith Jesus
and E m p ero r Justinianos presenting the m odel of Hagia
Sophia and C onstantin the G reat presenting the model of the city. On gold setting in polychrom e technique. (10th cent.)
Mosaics in the inner narthex : Owing to th eir non - figurative
nature, they were left u nharm ed during the Iconoclastic move m ents. They are of exceptional value as they reflect the earliest decorations of the m onum ent. (10th cent.)
Mosaics of the Emperor G ate: Virgin M ary Jesus C hrist
Gabriel and Michael w ith the E m p ero r are p ictured w ith gold and silver decoration in polychrom e technique. (9th cent.)
Mosaics of Saints in the north Tympanon : Young Ignations,
St. Joannes, C rystosm os and St. Ignations Theophoros are
YAPI ve KREDİ BANKASI'nm
KÜLTÜR ve SANAT HİZMETLERİ
DÜNYANIN EN SEÇKİN
SANAT KÖŞELERİNDEN
BİRİ OLAN
TOPKAPI SARAYI’nı
tanıtıcı dizi
(Türkçe ve İngilizce)
Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Taha Toros Arşivi
Kültür ve Sanat
Hizmetlerimizden
p v . k / a ı u ı ı
Dünyamız
DERGİSİ
V.i|* m Kıırifc H.ınK.ı-*M>l*r tıjM u U/IIM1I
