Şe ri fe Ça ğın
*“MASTER" AHMET HAŞİM FROM THE POINT OF VIEW OF NURULLAH ATAÇ
ABS TRACT
Among the hun dreds of es says of Nu rul lah Ataç who’s one of the most im por -tant es say-wri ters of the Re pub lic Pe ri od, the ones on li te ra tu re are so rich in terms of qu an tity and qua lity that they’re sub ject to ex ten si ve stu di es. Es pe ci -ally fo cu sing and sop his ti ca ting on po etry, Ataç exa mi nes Ah met Ha şim among the po ets that he ad dres ses both di rectly and in di rectly in his va rio us es says. He se es Ha şim as a mi les to ne in Tur kish po etry fol lo wing the gre at po ets of the Ot -to man po etry, and de fi nes him as the grea test po et of his ti me. Ataç had mostly emp ha si zed on the per so na lity cha rac te ris tics of Ha şim, his in no va ti ve ap pro ach in po etry, his af fi nity to symbo lists, the ob li que ness, me tap hor and vi sua lity in his po ems and the cha rac te ris tics of his pro se.
Key words: Ahmet Haşim, Nurullah Ataç, poetry, critics. ÖZET
Cum hu ri yet Dö ne mi’nin önem li de ne me ci le rin den olan Nu rul lah Ataç’ın yüz ler ce ya zı sı ara sın da ede bi yat üze ri ne olan lar ni ce lik ve ni te lik ba kı mın dan ge -niş ça lış ma la ra ko nu ola bi le cek zen gin lik te dir. Özel lik le şi ir ala nın da dik ka ti ni yo ğun laş tı ran ve zev ki ni in cel ten Ataç’ın pek çok ya zı sın da doğ ru dan ve ya do -lay lı ola rak ele al dı ğı şa ir ler den bi ri si de Ah met Ha şim’dir. Di van şi i ri nin bü yük şa ir le rin den son ra Türk şi i rin de önem li bir mi henk ta şı ola rak gör dü ğü Ha şim, ya şa dı ğı dö ne min en bü yük şa i ri dir. Ataç, da ha çok Ha şim’in ki şi lik özel lik le ri, şi i re ge tir di ği ye ni lik, sem bo list le re ya kın lı ğı, şi ir le rin de ki ka pa lı lık, is tia re, re -sim un sur la rı ve ne sir le ri nin özel lik le ri üze rin de dur muş tur.
* Yard. Doç. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Ataç’ın ha yat tay ken ya yım la nan son ya zı sı şu sa tır lar la bi ter: “11 Ma yıs Cu mar te si. Say rı lar evi ne düş tüm. Bu kez önem li ye ben zi yor. Öl dü rür mü, öl dür mez mi ora sı nı bi le mem ya. İs tan bul’a gi de cek -tim, sa ğın lar (he kim ler) bı rak mı yor.
Bir sü re ya zı ya za ma ya ca ğım. Ben de ya za ma ya ca ğım, Ka va foğ lu da ya za ma ya cak. Ay rı la maz be nim ya nım dan. Kim bi lir, ola ki son yaz dı ğım çi zek ler dir bun lar. Öy ley se ne ya pa lım? Bun ca yıl ya şa dım ye ter ba na” (Ataç, 12 Ma yıs 1957: 2).
2 İn ci En gi nün, Cum hu ri yet Dö ne mi Türk Ede bi ya tı ki ta bı nın “De ne me” kıs mın da Ataç’ı dö ne min önem li bir de ne me ya za rı ola rak de ğer len dir mek te dir. En gi nün, Meh met Kap lan’ın de ne me ya zı la rı nı de ğer len di rir ken, onun Ala in’in “ya za rak dü şün mek” me to du nu be nim se di ği ni söy ler ki ben zer du -rum Ataç için de söz ko nu su dur. Bkz. En gi nün, 2001: s. 383-407.
Anah tar Ke li me ler: Ah met Ha şim, Nu rul lah Ataç, şi ir, eleş ti ri. ...
Nu rul lah Ataç, Cum hu ri yet dö ne min de iki lem le ri, çe liş ki le ri, ka lem kav ga la rıy la ha fı za lar da yer et miş; ki mi za man övü lüp sa mi mi bu lun muş kimi zaman da nes nel lik ten uzak ol mak la suç lan mış, bu na kar şı lık dai ma ses ge tir miş bir eleş tir men/de ne me ci ola rak bi lin mek te dir. Yir mi üç ya şın day ken, 1921’de Der gâh’ta baş la yan ya -zı ha ya tı, ölü mün den beş gün ön ce 12 Ma yıs 1957’de son bul muş tur1. Da ha çok ti
yat ro ve şi ir ya zı la rıy la, bir dö nem son ra ise dil de öz türk çe an la yı şı nı sa vu nan ya zı la rıy la adın dan söz et tir mek le bir lik te; onun si ya sî ha yat la, kül tü rel me se le ler le, gün de lik ha ya tın pek ba sit bu lup üze rin de dur ma dı ğı mız nes ne le ri ve problem le riy le il -gi li yüz ler ce de ne me si var dır.
Ah met Ha şim’le sı nır lı tut tu ğu muz bu ça lış ma da asıl ko nu ya geç me den ön ce Ataç’ın de ne me ci li ği, bes len di ği kay nak lar, sa nat ese rin de, özel lik le şi ir sa na tın da ara dı ğı bel li baş lı un sur lar hak kın da bil gi ver me nin ya rar lı ola ca ğı nı dü şü nü yo ruz.
Ga ze te ve der gi ler ara sın da kal mış yüz ler ce ya zı nın okun ma sı sı ra sın da şu ka naa te var dık ki, Ataç an cak bü tün ya zı la rı kro no lo ji gö ze ti le rek okun du ğun da an la şı la bi le cek, hak kın da sağ lık lı hü küm le re va rı la bi le cek bir ya zar dır. O her şey den ön -ce, ken di siy le bir “has bi hal” ola rak dü şün dü ğü, çağ rı şım la ra ol duk ça el ve riş li olan de ne me tar zı nı be nim ser. Ay rı ca sü rek li oku yan ve her gün ya zan bir de ne me ya za rı nın zih ni nin sü rek li açık ol ma sı ve ken di si nin de söy le di ği gi bi ya zar ken dü şün me si, za man za man bir bi ri ni red de den ve ya bir bi riy le te zat teş kil eden ya zı la rın doğ ma -sı na yol açar. Aşa ğı da ki par ça Ataç’ın na -sıl yaz dı ğı hak kın da fi kir ver mek te dir.
(Ataç, 15 Tem muz 1938: 195-197)2:
Yaz mak için söy le ne cek söz ara mak ben ce, Una mu no’nun an la dı ğı ma na da dü şün mek’tir. Bir mev zu bul mak ve onu an la ma ya, da ha doğ ru su onun hak kın da be nim ne dü şün dü ğü mü an la ma ya ça lış mak tır. “Söy le ne cek sö zü ol du ğu için ya zan mu har rir de baş ka bir şey yap mı yor” de me yin. O, ön ce dü şü nü yor, bir ta kım fi kir ler edi ni yor, son ra ya zı yor. Hal bu ki ben dü şün dük çe ya zan la rı, ne re ye va ra cak la rı nı bi le bil me den ya zan lar dan hoş la nı rım. Bir Fran sız ro man cı sı: ‘Ro man la rı ma baş la ma dan ev vel ben de ken di -me gö re bir plan ku ra rım; fa kat şa hıs lar bu pla na uyar ve onu is yan sız ca ta kip eder ler se
o şa hıs lar bi rer ha ki kat ol ma dı ğı nı, an cak be nim zih ni min mey da na ge tir dik le ri bi rer kuk la ol duk la rı nı an la rım. Ya ni o za man ro ma nım kıy met siz bir şey dir, yır tar ata rım’ gi bi bir şey ler söy ler. Bir baş ka sı da eser le ri için ‘Bü tün bun lar ken di mi an la mak için sar -fe dil miş bir gay ret, ken di ken dim le bir has bi hal dir’ di yor.
Ne ya lan söy le ye yim, her ya za nın böy le ol ma sı nı is te rim. Mu har ri rin ken di ken di si ile bir has bi ha li, ne re ler den ge çi lip ne re ye va rı la ca ğı bi lin me den bir se ya ha te çı kış. İn san bir ta kım fi kir le re rast ge lir, on lar la bir müd det meş gul olur ba zen de ken di sin de hiç um -ma dı ğı, hat ta kız dı ğı dü şün ce ler bu lur.
‘Ni çin ya zar sı nız?’
Bir gün ba na da bu sua li sor sa lar zan ne de rim sa de ce şu ce va bı ve ri rim. ‘Ne ler söy le mek is te di ği mi an la mak, on la rı bu lun ca da unu tup baş ka la rı nı ara mak için’.
Baş ka bir ya zı sın da Ataç, ken di si nin “mü nek kit” ol ma dı ğı nı, çok az ten kit ma ka le si yaz dı ğı nı, yaz dık la rı nın bi rer “es sa i”, bir mo ra lis tin dü şün ce le ri ol du ğu nu be -lir tir (Ataç, 10 Mart 1938: 3).
Ten kit hak kın da dü şün ce le ri ni söy le di ği ya zı la rı nın bi rin de de, asıl ba tı da ör nek le ri gö rü len, bir nes ne den ha re ket edip onu çö züm le yip tah lil et me ye ça lı şan nes -nel eleş ti ri üze rin de du ra rak ken di ya zı la rı nın nes -nel lik ten uzak, ya ra tı cı lık ta ra fı da olan “de ne me” sa yı la bi le ce ği ni be lir tir. De ne me de bir ne vi eleş ti ri dir ona gö re. “Bir kaç ki tap ka rış tı rır sı nız, bir kaç ya zı okur su nuz, dü şü nür sü nüz on lar üze rin de, eli niz den gel di ğin ce de rin leş ti rir si niz dü şün dük le ri ni zi, bir kaç dü şün ce yi bir bi riy le çar pış -tı rır sı nız, söy ler si niz.” (Ataç, 19 Şu bat 1953: 2, 6)
Ataç’ın ya zı ha ya tı na bak tı ğı mız da, özel lik le ede bi yat la il gi li ya zı la rı nın içe ri sin de Di van şi i riy le il gi li olan la rın epey bir ye kûn oluş tur du ğu nu gö rü rüz. De ne me ci li ği nin bü tün saf ha la rın da Di van şi i ri, olum lu ve ya olum suz açı lar dan Ataç’ın ya zı la rı na mev zu ol muş tur. Ye ni re ji min, ye ni bir dil, ye ni bir sa nat an la yı şı nın yer leş me si için ka le me al dı ğı ya zı la rın da da hi, Di van şi i ri; ge le ne ğin ge ri dö nül me si, ba kıl ma sı ge re ken, hem hay ran lık hem düş man lık bes le nen bir un su ru ola rak onu meş -gul et miş tir.
Uzun bir dö nem Di van şi i riy le meş gul ol ma sı ve ıs rar la bu şi ir ler de ki iş çi li ği, ha lis li ği yü celt me si, bir dö nem Ah met Ha şim ve Yah ya Ke mal’in ya nın da yer ala rak da va gü den sa nat an la yış la rı na sa vaş aç ma sı, 1938’den iti ba ren de Ga rip şi i ri, özel lik le Or han Ve li ve Ok tay Rı fat’ın şi ir le ri nin sa vu nu cu lu ğu nu yap ma sı ilk ba kış ta dü -şün ce le ri sık sık de ği şen bir de ne me ci kar şı sın da bu lun du ğu muz iz le ni mi ni ve rir. Hal bu ki Ataç’ın ya zı la rı bir bü tün hâ lin de, kro no lo ji gö ze ti le rek okun du ğun da, ba zı de ği şik lik le re rağ men onun özün de de ğiş me yen sa nat pren sip le ri ne bağ lı bir ya zar ol du ğu an la şıl mak ta dır. Şüp he siz “du ruk” sı fa tıy la ni te len dir di ği Do ğu me de ni ye ti nin kar şı sı na koy du ğu “di na mik” Ba tı me de ni ye ti ve ge le nek le uz la şa ma ya ca ğı nı dü şün dü ğü dev rim ci lik ru hu, dil ko nu sun da aşı rı ya va ran tas fi ye ci zih ni ye ti, onun Di van şi i ri ne, ala tur ka mu si ki ye olan tut ku de re ce sin de ki bağ lı lı ğı nı za yıf lat mış tır. Es ki şi ir de ki gü zel li ği her za man tak dir et mek le bir lik te bir dö nem den son ra, genç ler de es ki ye doğ ru bir has ret uyan dı ra ca ğı ge rek çe siy le –is te me ye rek de ol sa– Di van şi
-i r-i n-in terk ed-il me s-i n-in doğ ru ola ca ğı nı sa vu nur. D-i van ş-i -i r-iy le b-ir l-ik te, eleş t-ir men l-ik ha ya tı nın ilk yıl la rın da önem li şi ir oto ri te le ri ola rak gör dü ğü Yah ya Ke mal ve Ah met Ha şim hak kın da ki ka na at le rin de de za man la de ğiş me ler olur. Son dö nem ya zı la rın -da, es ki yen di liy le Ha şim’in ar tık an la şı la ma ya ca ğı nı, okun ma ya ca ğı nı ile ri sür müş, Yah ya Ke mal’i de bir ta raf tan ge le ne ğe yas lan ma sıy la eleş tir miş tir3.
Ataç’ın dü şün ce si nin ve dü şü nü şü nün ge li şip iler le me sin de bir ya zı sın da ken di si nin de açık ça be lirt ti ği gi bi (Ataç, 30 Ka sım 1954: 3); Ab dul lah Cev det, Ce lal Nu -ri, Şa ha bet tin Sü ley man, Ba ha Tev fik gi bi ra di kal ba tı cı eleş tir men le rin pa yı var dır.
Sa nat, özel lik le şi ir ya zı la rı nın te me lin de ise “ne bi li yor sam hep si ni on dan öğ -ren di ği me şüp hem yok” de di ği sem bo list le rin eleş tir me ni Rémy de Go ur mont ve onun la bir lik te anı lan Mer cu re de Fran ce ad lı der gi nin et ki si bü yük tür (Ataç, 1 Ka -sım 1935: 37-39). İn kâr cı lık, yı kı cı lık, ye ni ye kar şı me rak, fert çi lik bü yük öl çü de Gourmont’dan Ataç’a ge çen özel lik ler dir. Şi i rin, ede bi ya tın ne ol du ğu nu öğ ren di ği ilk “üs tad”ı Go ur mont’dan son ra onu pek sev me yen, et ki si ni kır ma ya ça lı şan La Nou vel le Re vu e Fran çai se çı ğı rıy la il gi le nir. Bu der gi ye dam ga sı nı vu ran An dre Gi de’i okur (Ataç, 8 Ha zi ran 1954: 5, 6). Fa kat Ataç bir za man lar bağ lan dı ğı sem bo list le rin sa nat an la yış la rı nı terk et miş ol du ğu nu söy le se de; Na zım Hik met’in ide olo jik şi ir le ri ni, özel lik le Mem le ket çi Şi ir an la yı şı, köy ede bi ya tı, top lum cu ger çek çi şi -ir an la yı şı, Mark sist ede bi yat ifa de le riy le ni te len di ri len ede bî olu şum la rı eleş ti r-ir ken sık sık Go ur mont’un, “içi ne iş le miş olan” öğ re ti le riy le ha re ket eder.
Ay rı ca “bu mem le ke te ye ni şi ir te lak ki si ni ge tir miş olan adam” de di ği (Ataç, 24 Ocak 1940: 3, 4) Yah ya Ke mal, Ataç’ın şi ir es te ti ği nin oluş ma sın da önem li bir oto -ri te dir.
Ataç’ın özün de de ğiş me yen sa nat pren sip le ri, gü zel şi ir de ara dı ğı bel li baş lı kri ter le rin ba şın da “ye ni lik” ge lir. Di van şi i ri ni, Halk şi i rin den üs tün gör me si; Fu zu li’yi, Şey hü lis lam Yah ya’yı, Nai li’yi an la tır ken on lar da ki “de yiş gü zel li ği ni” ön pla -na çı kar ma sı; yi ne Ah met Ha şim, Yah ya Ke mal, Ne cip Fa zıl, Na zım Hik met, Ca hit Sıt kı vb. sa nat çı la rı, ge le nek ten ay rıl ma la rı, alış kan lık la rı mı zı sars ma la rıy la be ğen -me si, Ataç’ın şi ir es te ti ğin de ye ni ye ver di ği öne mi gös te rir. Ga rip şi i ri nin, özel lik le Or han Ve li’nin şi i ri nin ye ri bu an lam da tar tış ma sız bü yük tür. Bir ya zı sın da söy le di -ği gi bi, “her ye ni şa i rin şi i re bir şey ila ve et me si için ken din den ev vel ki le re kar şı nan kör lük et me si la zım dır.” (Ataç, 12 Şu bat 1933: 5)
Ataç, sem bo list ler gi bi “be lâgat”i şi i rin düş ma nı ola rak gö rür ve ya zı la rın da sık sık Pa ul Ver lai ne’in “Prends l’élo qu en ce et tord slui le co u” (Tut be lâ ga ti, sı kı ver ümü ğü nü) sö zü nü ha tır la tır.
Duy gu, duy gu se ver lik, il ham, Ataç’a gö re sa nat çı nın ka çın ma sı ge re ken hu sus -3 İn ci En gi nün, “Nu rul lah Ataç’ın Gö züy le Yah ya Ke mal” baş lık lı ya zı sın da Ataç’ın, Yah ya Ke mal’le il gi li dü şün ce le ri nin za man içe ri sin de ne gi bi de ği şik lik le re uğ ra dı ğı nı ele ala rak in ce le mek te dir (En -gi nün, 1991: 173-184).
lar dır. O, sa nat ta “sa mi mi yet” arar. “Bir şa i rin duy ma dı ğı, an cak ha yal et ti ği his ler -den bah set me si, sa mi mi ol ma sı na ma ni de ğil dir. Hat ta ‘Bi la kis’ di ye ce ğim ge li yor. Çün kü sa nat ada mın dan bek le di ği miz sa mi mi yet sa de ce bir in san ola rak de ğil, bir sa -nat kâr ola rak sa mi mi li ğe er me si dir” (Ataç, 5 Ekim 1938: 2). Ona gö re gü zel şi ir ler duy guy la, ken di ni ka pıp ko yu ver mek le de ğil, dü şün cey le, kı lı kırk ya ra rak ya zı lır. İşi “da va”ya dö ken ya zar la rı eleş ti ren Ataç, sa nat çı nın öde vi nin gü zel bi çim ler ku rup ki şi le ri gün de lik kay gı lar dan öte siy le il gi len dir mek ol du ğu nu söy ler (Ataç, 14 Ağus tos 1956: 2, 5). Gün lük kul la nım da ki sığ an lam la rı nın dı şın da “zevk”, “eğ len ce” un -sur la rı na sa nat çı nın iti bar et me si ni; sa nat ese ri kar şı sın da eleş tir men ve oku run da “sez gi”le ri nin kuv vet li ol ma sı nı önem ser.
Ay rı ca bir mü la kat ta, eğer ba şa rı lı ol say dı ken di si nin kla sik şa ir ler gi bi yaz mak is te di ği ni, ro man tik şi i ri sev me di ği ni be lir tir. Şi ir hak kın da ki dü şün ce si so rul du ğun -da ise şi i rin ta ri fi ni yap ma nın müm kün ol ma ya ca ğı nı söy le ye rek “şi ir ‘e-da’-da dır” der (“Mü la kat la rı mız I: Nu rul lah Ata Bey le” Mart 1930: 10-14).
Bu bil gi le rin ışı ğın da Ataç’ın ya zı la rı içe ri sin de Ah met Ha şim’le il gi li olan la ra bak tı ğı mız da şa i re özel bir yer ayır dı ğı nı gö rü rüz4. Ya zı lar da da ha çok şa i rin ki şi lik
özel lik le ri, şi i re ge tir di ği ye ni lik, şi ir le rin de ki müp he mi yet ve açık lık, re sim, is tia re gi bi un sur lar ve ne sir ya zı la rı nın özel lik le ri ele alın mak ta dır.
Nu rul lah Ataç’ın ilk ya zı sı, Ah met Ha şim’in Göl Sa at le ri mü na se be tiy le ka le me al dı ğı “Ede bi yat Mu sa ha be le ri” baş lı ğı al tın da Der gâh’ta ya yım la nan övü cü ni -te lik -te ki ya zı dır (Ataç, 20 Ey lül 1921: 178-179). Göl Sa at le ri ay nı za man da Der gâh neş ri ya tı nın ilk ki ta bı dır. İlk ya zı la rı nı ya yım la dı ğı Der gâh’ın Ataç’ın ha ya tın da özel bir öne mi var dır. Yıl lar son ra dö nüp bak tı ğın da onun gi bi baş ka genç le rin de üs tad ola rak gör dük le ri Yah ya Ke mal, Ah met Ha şim, Ya kup Kad ri’den hür met le bah set ti ği ni; on la rı şah si ye te de ğer ve ren, sa mi mi, ay nı za man da me sa fe li ta vır la rıy la in san -da hay ran lık uyan dı ran ki şi ler ola rak ha tır la dı ğı nı gö rü rüz (Ataç, 10 Mart 1938: 3):
Çün kü biz ler, ilk ya zı la rı Der gâh’ta çık mış olan lar, Yah ya Ke mal ve Ah met Ha şim gi bi Ya kup Kad ri’den de bah se der ken “üs ta dı mız” de di ği miz za man “üs tad” ke li me si ni ma na sı nı dü şü ne rek, tar ta rak, iş çi nin “us ta” der ken duy du ğu hür met le kul la nı rız. Biz ede bi ya ta gir di ği miz za man o üç adam la kar şı laş ma say dık, on lar bi ze yol gös ter me sey di bu gün ol du ğu mu zu da ola maz, bel ki hiç bir şey ola maz dık. Az çok bir şey ya pa bil dik se bu -nu on la ra borç lu yuz.
Ger çi on la rın üçü de bi ze ders ver me ye kalk ma dı lar; üçü de her şah si ye tin ken di ne gö re in ki şaf ede ce ği ni bi len, bu nun için de yol gös ter mek is te yen adam lar de ğil ler di. Fa kat man zum, men sur her han gi bir ya zı mı zı okur lar ken ses le rin de ki eda, el le rin, göz le rin kü çük bir ha re ke ti bi ze ger çek ten be ğe nip be ğen me dik le ri ni, ya nı lıp ya nıl ma dı ğı mı zı his set ti rir ler di. He pi miz bir Yah ya Ke mal, bir Ya kup Kad ri, bir Ah met Ha şim ol mak de ğil (bu -nun ha ya li ne bi le cü ret ede mez dik), on lar gi bi ol mak is ter dik.
4 İn ci En gi nün, Ah met Ha şim ve eser le ri üze ri ne ka le me al dı ğı ya zı da, Nu rul lah Ataç’ın da iç le rin de ol -du ğu pek çok sa nat çı ve araş tır ma cı nın Ha şim’e da ir dik ka te de ğer tes pit le ri ni de ğer len dir miş tir. Bkz. Ah met Ha şim Bü tün Şi ir le ri (En gi nün-Ker man (haz.) 1987: 5-64).
Ataç, Ah met Ha şim’in ölü mü nün yıl dö nü mü ve si le siy le ka le me al dı ğı ya zı da (Ataç, 2 Ha zi ran 1934: 4), şa i ri da ha çok mi za cı, çev re siy le olan mü na se bet le riy le ta -nı tır. Ha şim’i ya bü tün ku sur la rı na rağ men se vi len ya hut bü tün me zi yet le ri ne rağ men nef ret cel be den, fa kat as la la ka yıt ka lı na ma yan bir adam ola rak an la tan Ataç, onun ha fı za lar da yer eden ko nuş ma la rı na da dik kat çe ker:
Fa kat yü zü nün, el le ri nin bir iki ha re ke ti, se si ne ver di ği ‘ton’lar bir ada mı hic vet me si için kâ fi idi. Ah met Ha şim sev me di ği adam lar hak kın da ki his le ri ni bir şek le hap set mez, on la ra ade ta çır çıp lak, saf nef ret, is tih faf his si hâ lin de et ra fın da ki le ri iş ti rak et ti rir di. Onun la ko nu şur ken sev me di ği adam lar hak kın da ki dü şün dük le ri ni se zer, an lar dı nız; fa kat on lar hak kın da ne ler söy le di ği ni ha tır la mak im kân sız dı. Çün kü Ah met Ha şim bir şey söy -le mez di; ha re ket -le ri ve se si i-le en ağır hic vin te si ri ni aş lar dı. Mü te ma di yen gü zel söz -ler, nük te ler sa vu ran adam lar da ade ta bir can sız lık, bir ne vi ma ki na lık var dır; Ah met Ha -şim’de bu hâl ka ti yen yok tu. O his le ri ni söy le mez, oy nar dı.
Ölü mün den dört yıl son ra ka le me al dı ğı bir ya zı da Ataç yi ne Ha şim’in et ki le yi ci ko nuş ma la rı nı ha tır lar. Ona bir me se le hak kın da ne dü şün dü ğü so rul du ğun da, sö zü he men hic ve dök tü ğü nü ve par lak bir mo no lo ğa gi riş ti ği ni söy ler (Ataç, 7 Ha zi -ran 1937: 2):
İş te bu mo no log la rın ta dı nı unu ta mı yo rum. Fa kat on la rın bü tün gü zel li ği eda da, tak li di ka bil ol ma yan, kâ ğı da ge çi ril me si ka bil ol ma yan üs lup ta idi.
Ha şim’in et ra fıy la olan iliş ki le ri ni, alın gan mi za cı nı ise şöy le an la tır (Ataç, 22 Ha zi ran 1945: 2):
Bir aca yip adam dı Ah met Ha şim. Ça bu cak kı zar, in sa na gün ler ce, ay lar ca kü ser di. Ba na da rıl ma sın di ye elim den ge le ni yap tım, ge ne de iki ke re dar gın lık çı kar dı. Ne ye, ni çin öf ke le nir bi lin mez di. Kı zıp da rıl ma yı âdet edin miş ti. Öf ke len mek onun için ye mek gi bi, uyu mak gi bi bir ih ti yaç tı. An cak son gün le rin de yu mu şa mış tı. Za ten La Bruyére söy ler: İn san ölüm lü bir has ta lı ğa tu tu lun ca hınç la rı nı, ga raz la rı nı unu tur muş, kin le ri mi zin si lin -me si ölü mün en ya nıl maz ha ber ci siy miş. He lâl la mak ih ti ya cı şüp he siz on dan do ğu yor. Ama Ah met Ha şim o gün le rin de de bir ko la yı nı bu lup iki ki şiy le da rıl dı, oy sa ki bi ri ni pek se ver di.
Öle ce ği ni an la mış tı da ne ka dar üzü lür dü. El bet te üzü lür, bu gü ze lim dün ya yı bı rak mak ko lay iş mi? Biz ler den sak lar dı, ama son ra dan du yup öğ ren dik, Tan rı dan şi fa di le mek için sa bah eza nın da mi na re ler de ça ma şır la rı nı bi le do laş tırt mış.
Ay rı ca Ah met Ha şim’in sa nıl dı ğı gi bi ken di ka bu ğu na çe kil miş bir adam ol ma dı ğı nı, şi ir le rin den fark lı ola rak onun, gün de lik ha ya tın da dı şa dö nük, et ra fıy la il gi -le nen mi zaç ta bi ri si ol du ğu nu öğ re ni riz.
Ataç, za man za man Ha şimYah ya Ke mal ara sın da ki ge çim siz li ğe de te mas ede -rek iki şa ir ara sın da ki nef re tin zan ne dil di ği, bil has sa ken di le ri nin zan net ti ği ka dar
kuv vet li ol du ğu na bir tür lü ina na ma dı ğı nı söy ler. İki si nin be ra ber ça lış tık la rı nı, bir bi ri nin yaz dık la rı nı me rak la ta kip et tik le ri ni, bu yüz den “Niş li Agâh” ve “Arap Ha şim” gi bi is tih faf kâ ra ne la kap la rın bu iki şa i rin bir bi ri nin ese ri hak kın da ki ede bî hü -küm le ri di ye ka bul et me nin doğ ru ol ma ya ca ğı nı be lir tir (Ataç, 17 Ha zi ran 1933: 4). 1936’da ka le me al dı ğı bir ya zı da ise Ah met Ha şim’e yö ne lik in ti hal suç la ma la rı na da ya na maz ve bu söy len ti le rin çı kış nok ta sı ola rak gör dü ğü Yah ya Ke mal’e yük -le nir:
Bay Yah ya Ke mal, Ah met Ha şim’in de ğer siz li ği ni, şi ir le ri ni şu ve ya bu eser den in ti hal et -ti ği ni baş ka la rı na söy le yip yaz dı ra ca ğı na ede bi yat âle mi mi ze ken di ya zı la rı ile an lat sın. Gö rü yor ki Ah met Ha şim’in şöh re ti gün den gü ne bü yü mek te dir; ha ya tın da pek an la şıl ma -mış olan ese ri, ölü mün den be ri ede bi ya tı mı zın en açık ve en ha ki ki zen gin lik le rin den bi ri di ye kar şı la nı yor. Bay Yah ya Ke mal ona kar şı gös te ri len hür me ti yer siz, onu, Fran sız ca ta bi ri ile “öl dü rül me si la zım ge len ölü ler”den sa yı yor sa kıy met siz li ği ni, in ti hal le ri ni ya zı la -rı ile an lat sın. Ba kın, ba zı kim se le ri, öl müş le re in ti hal gi bi ağır suç lar is nad et tik ten son ra söz le ri ne he men ve si ka gös ter me mek mev kii ne dü şü rü yor5. On la ra da ya zık de ğil mi?
Ay rı ca Cum hu ri yet ki tap ha ne sin den çı kan Yah ya Ke mal ve Ah met Ha şim ki tap la rı hak kın da ka le me al dı ğı ya zı da (Ataç, 10 Ni san 1937: 3, 4), bu iki şa i rin mu har -rir ler üze rin de ne de re ce te sir li ol du ğun dan söz eder. Yal nız Yah ya Ke mal’in ve ya hut yal nız Ah met Ha şim’in şi ir le ri ile gü zel lik te lak ki siy le bes le nip de öte kin den feyz al -ma mış olan lar dan pek hoş lan -ma dı ğı nı be lir tir (Ataç, 29 Şu bat 1936: 7)6.
Ki şi lik özel lik le ri nin dı şın da Ataç, Ha şim’in şi ir sa na tıy la il gi li en çok Türk şi i ri -ne ge tir di ği “ye ni lik” un su ru üze rin de du rur. Göl Sa at le ri için yaz dı ğı ya zı da (Ataç, 20 Ey lül 1921: 178179); Ah met Ha şim’in ede bi ya tı mız da ye ni bir ufuk aç tı ğı nı, “Me lâ li an la ma yan nes le aşi na de ği liz” mıs raı nın ede bi ya tı mız da bir ta rih ol du ğu nu söy le mek te dir. Öy le ki bir gün ge le cek Ataç, Or han Ve li’nin “Ya zık ol du Sü ley man Efen -di ye” mıs ra ıy la öz ba kı mın dan bir “scan da le” ya rat tı ğı nı söy le ye rek tıp kı Ha şim’de ol du ğu gi bi onu an la ma yan la ra sa vaş aça cak ve on da ki ye ni li ği al kış la ya cak tır.
Ataç’a gö re Ah met Ha şim, dö ne min de ken di ni ka bul et tir mek için hiç bir şe kil de mo da ya ta viz ver me miş ve eser le ri be ğe ni len şa ir le re uy ma mış tır. Ken di içe ri sin de sü rek li de ğiş me si ne rağ men, Ha şim’in şi ir âle mi, hi tap et ti ği okur kit le si hiç de -ğiş me miş tir (Ataç, 12 Şu bat 1933: 5). Söz ko nu su ya zı sın da, Göl Sa at le ri’nde yer 5 Ve dad Ne dim ta ra fın dan Türk şa ir, ro man cı ve ti yat ro ya zar la rı nı Av ru pa’ya ta nıt mak mak sa dıy la Fran sız ca ha zır la nan bir an to lo ji nin ya yım lan ma sı üze ri ne B. M. Tur han Tan “An to lo ji De di ko du su” di ye bir ya zı ka le me alır (Tan, 24 Şu bat 1936). Ya zı sın da Tur han Tan, an to lo ji ye Ah met Ha şim’in “Yol lar” şi i ri nin alın ma sı nı eleş ti re rek, şa i rin bu şi i ri Hen ri de Régni er’den aşır dı ğı nı id di a eder ve bu şi i ri Fran sız la ra okut ma nın fay da sız ve gü lünç ola ca ğı nı söy ler. Bu nun üze ri ne Ataç, ya zı sın da bir mek tup la Tur han Tan’dan sö zü nü ve si ka lan dır ma sı nı is te di ği ni be lir te rek asıl bu suç la ma la rın çı kış ye ri ola rak gör dü ğü Yah ya Ke mal’i eleş ti rir.
6 Ha şim ve Yah ya Ke mal ara sın da ki ki şi sel iliş ki ler ve iki şa i rin bir bi rin den ne öl çü de et ki len dik le ri ne da ir ba zı dik kat ler için bkz. Ay va zoğ lu, 2000: 121-131.
alan “Si yah Kuş lar” ile son şi ir le rin den olan “Ağaç”ı kar şı laş tı ra rak mev zu ba kı mın dan bir bi ri ne ben ze me si ne rağ men ses ba kı mın dan fark lı bul du ğu bu şi ir ler hak kın da dik ka te de ğer tes pit ler de bu lu nur. Ye ni şi i rin de kla sik sâ fi ye te, Ja pon ha ika ile ri -nin sâ fi ye ti ne yak laş tı ğı nı be lir te rek7şi ir de ki du rak lar la at mos fer ara sın da iliş ki ku
rar ve Ha şim’in es ki şi ir den fark lı ola rak ka fi ye yi bir sür priz et ki si ya ra ta cak şe kil -de kul lan ma sı na dik kat çe ker:
Her iki man zu me de hep bir man za ra yı tas vir edi yor; fa kat iki si nin “ses”i ne ka dar ay rı… Bu nu söy ler ken ve zin far kı nı ve li san da Arap ça ve Acem ce ka ide le rin atıl ma sın dan do ğan fark la rı kas tet mi yo rum; bun lar hep za hi ri fark lar dır ve man zu me le rin be diî “éco no -mi e”sin de bir de ği şik lik hu su le ge ti re mez. Şa ir, ye ni man zu me sin de, es ki “araş tır ma”dan, “précio sité”den kur tul muş; bi rin ci man zu me de ki “fan ta isi e” çir kin dir de mi yo rum, fa kat şa ir ar tık onu da bı ra kı yor, kla sik sa fi ye te, Ja pon ha i-ka ile ri nin sa fi ye ti ne da ha zi ya de yak la şı yor. Naz mın es ra rı na vu ku fa ça lış mış olan lar bi rin ci mıs ra da ki nok ta nın kıy me ti -ni de his se der ler: “Gün bit ti.” Bu üç he ce den son ra ge len sü kut, biz de şi ir in ti za rı nı tat lı bir su ret te uza tı yor; o bi rin ci mıs ra ı, nok ta yı kal dı ra rak, ya hut ye ri ne sa de ce bir vir gül ko -ya rak oku yun. Fü su nun bü yük bir kıs mı kay bo lur; aru zun it ti ra dı ken di ni gös te rir. İkin ci mıs ra da yi ne bir du rak var. San ki şa ir bi zi man zu me ye ya vaş ya vaş alış tır mak is ti yor. Bir de kor ta ri fi ne ben ze yen, bu nun için “sta ti qu e” ol ma sı la zım ge len iki mıs raı mah sus ke sik ke sik oku tu yor; de kor gös te ril dik ten son ra, ke li me nin Yu nan ca da ki asıl ma na sı ile, ya -ni “ha re ket” ma na sı ile “dra ma” baş lı yor, ar tık nağ me -nin ken di -ni bı rak ma sı la zım dır. Hal bu ki ilk man zu me de mü te ma di bir be ta at var dı: bu nun için dir ki o son he ce si ile be -ra ber bi ti yor du. Bir “renk ve ışık d-ra mı” di ye bi le ce ği miz “Ağaç” ise içi miz de en gü zel, en tat lı son ba har ak şam la rı nın şa fa ğı ka dar uzun akis ler bı ra kı yor.
Bir ahenk müb di î, bir ke li me si hir ba zı ola rak gör dü ğü Ha şim’in ken di si nin dü şün dü ğü ma na da ha lis şi i re asıl yak la şan eser le ri nin son man zu me le ri ol du ğu nu be lir tir. “Pa rıl tı”, “Şa fak ta”, “Öl mek”, “Sü va ri”, “Ağaç” şi ir le ri ni Ha şim’in en gü zel şi -ir le ri ola rak zik re der.
Ay rı ca ge le ne ği ta kip et me yip, onu ge niş le te rek Ha şim’in; şi i rin ağ la mak, sız la -mak de ğil, fik rî bir fa ali yet ol du ğu nu gös ter di ği ni be lir tir. Son ra ki dö nem ler de pek çok ede bi yat ta rih çi si nin ve eleş tir me nin de bü yük öl çü de fi kir bir li ği et tik le ri gi bi Ha şim “za ma nı mı zın en iyi ve en ha ki kî Türk şa i ri”dir (Ataç, Ha zi ran 1933: 23-25).8
7 Yıl lar son ra Or han Ve li’nin şi ir le ri ni de ğer len di rir ken Ataç’ın Ver lai ne’in “Prends l’élo qu en ce et tord -slui le co u” (Tut be lâ ga ti, sı kı ver ümü ğü nü) sö zü nü ha tır lat ma sı ve Or han Ve li ka dar bu nu ba şar mış bir şa ir bil me di ği ni, bir de hai-ka i’le riy le Ja pon şa ir le ri nin bun da ba şa rı lı ol duk la rı nı söy le me si (Ataç, 22 Ka sım 1953: 2) ilk ba kış ta şa şır tı cı ge le bi lir. Oy sa zev ki ni, çe tin ve çok kla sik bu lan Tan pı nar’ın da dik kat çek ti ği gi bi (Tan pı nar, 1977: 420) Ataç; şi ir de, hat ta sa na tın her tür lü sün de il ha ma te nez zül et me yen; iş çi li ğe de ğer ve ren; hiç bir da va ya hür met et me ye cek ka dar sa na ta hür me ti olan; süs ten, taf -si lat tan arın mış saf lı ğı ter cih eden kla -sik zevk sa hi bi bir eleş tir men dir.
8 Ataç baş ka bir ya zı sın da da Ha şim’in en iyi Türk şa i ri ol du ğu nu söy le ye rek ta ri hin, bu dö nem ede bi ya tın dan “Ah met Ha şim dev ri” di ye bah se de ce ği ne inan dı ğı nı be lir tir (Ataç, 28 Ekim 1933: 4). Tan pı nar da Ha şim’le il gi li “Ah met Ha şim’e Da ir” baş lık lı ya zı sın da Ataç’ın bu hük mü nü doğ ru lar: “Nu -rul lah Ataç hak lı dır: İs tik ba lin sa nat ta ri hin de bu dev rin adı Ha şim dev ri dir” (Tan pı nar, 1977: 284).
Ha şim’in di lin de ki de ğiş me ye de de ği nen Ataç, onun za ma na uya rak di li ni sa de leş tir di ği ni, “Ağaç” ve “Sü va ri” şi ir le rin de mu nis ol ma yan bir tek ke li me nin ol ma -dı ğı nı be lir tir (Ataç, 30 Ara lık 1933: 4).
Yi ne 1933 yı lı nı ede bi yat açı sın dan de ğer len di rir ken (Ataç, 1 Ocak 1934: 11), Ha şim’in ölü mü nü ha tır la tır ve ilk şi ir le rin de ki Ede bi yatı Ce di de’nin te si riy le aca -yip ke li me ler le yük lü olan di li nin son za man lar da ber rak laş tı ğı nı söy ler:
Bir kuş dü şü nür bu bah çe ler de Al tın tü yü son ba ha ra uy gun
bey ti ni Ha şim’in di lin de ki de ğiş me ye ör nek gös te rir ve “Ha şim, se si ni ru hu ile tam akort ede bil di ği za man ölüm ka pı sı na gel miş ti” der.
Bun da şüp he siz Yah ya Ke mal’in şi ir di li ne ge tir di ği ye ni lik le rin kat kı sı bü yük -tür. Ataç bir ya zı sın da, Ya kup Kad ri, Fa lih Rıf kı, Ah met Ha şim’in; Yah ya Ke mal’in te si rin de kal dık la rı nı söy le ye rek, Yah ya Ke mal’i ta nı dık tan son ra Ha şim’in şi ir le ri nin çok de ğiş ti ği ne, “Mer di ven”, “Pa rıl tı”, “Şa fak ta”, “Ha zan da Bül bül” gi bi man -zu me le ri nin onun te si riy le ya zıl dı ğı na dik kat çe ker (Ataç, 26 Ocak 1941: 4)9.
1944 yı lın da Ataç peş pe şe iki ya zıy la Ha şim’i ge çen za ma nın me sa fe sin den de ğer len di rir (Ataç, 3 Tem muz 1944: 2; 17 Tem muz 1944: 2). Özel lik le “Ha şim’i Yer mi şim” baş lık lı ikin ci ya zı, ölü mün den son ra Ha şim hak kın da ka na at le ri nin de ğiş ti ği ne da ir Ataç’a yö nel ti len suç la ma la ra ce vap teş kil eder. İlk ya zı sın da Ha şim hak -kın da hü küm ver me za ma nı nın he nüz gel me di ği ni, üs te lik onu ken di si gi bi ta nı mış olan la rın ve re ce ği hü küm le rin bir ta ra fın sö zü ol mak tan kur tu la ma ya ca ğı nı be lir te -rek Türk şi i rin de Ha şim’i önem li bir mi henk ta şı ola rak gö rür:
Za ma nı mız şa ir le ri, ede bi yat adam la rı ara sın da onun te si rin den geç me miş, onun şi i ri ne ehem mi yet ver me miş olan lar dan hoş la na mam. En gü zel şi ir le rin den bi rin de:
“Me lâ li an la ma yan nes le âşi na de ği liz”
der; ben de Ah met Ha şim’i an la ma yan nes le âşi na ola mı yo rum. Yal nız ben mi öy le yim? Ya kup Kad ri’ye, Fa lih Rıf kı’ya, Ab dül hak Şi na si’ye, Ah met Ham di’ye, hat ta öf ke si ni ye ne bil di ği gün ler de Yah ya Ke mal’e so run, on lar da şi i ri Ha şim siz dü şü ne me ye cek le ri -ni söy le ye cek ler dir.
Bi zim ge le ne ği miz de Ba tı’ dan ön ce en gü zel ör nek le ri nin ve ril di ği ha lis şi i rin tek rar can lan ma sı ko nu sun da Ha şim’in kat kı la rı nı ha tır la tır. Şi i rin di dak tik bir ha va -ya bü rün dü ğü gün ler de, Ha şim’in, ha lis şi i ri Frenk ler de bu lup bi ze gös ter di ği ni ve et ra fın da ki le ri şa şırt tı ğı nı söy ler. Ha şim’in, ha lis şi ir ör nek le ri ni ve re me mek le bir lik -9 Ha şim’in genç de ni le bi le cek bir yaş ta, kırk ye di ya şın da öl dü ğü nü ha tır la tan Sa ba hat tin Ça ğın da ge rek Pi ya le’de ge rek se son şi ir le rin de, şi ir di li ba kı mın dan ol duk ça yo ğun laş tı ğı nı; ya şa say dı, Türk şi -i r-i ne ve Türk çeye h-iz me t-i n-in b-ir kat da ha faz la ola ca ğı nı be l-ir t-ir. Bkz. Ça ğın, 2004: XXX.
te sa na tı, şi i ri her şe yin üs tün de gö ren, sa na ta bir ga ye di ye ba kan ada mın ne ol du ğu nu öğ ret ti ği ni be lir tir. Yal nız şi ir di li ni eleş ti re rek, bu hu sus ta di van şa ir le riy le, Ha -mit ve Fik ret’le mu ka ye se le re gi der:
Bir ek si ği var dı: Frenk şi i rin den dö nüp bi zim şi i ri miz le uğ raş ma dı, di van şa ir le ri mi zi, saz şa ir le ri mi zi oku yup di li ni ona gö re dü zen le me di.
(…)
Ha mit’te, Fik ret’te san ki duy gu, dü şün ce ay rı, dil ay rı dır; on la rın du yup dü şün dük le ri ni, ken di kul lan dık la rı ke li me ler gi bi baş ka ke li me ler de söy le ye bi lir. Ah met Ha şim’in di li -nin su ni li ği, yap ma lı ğı, na sıl söy le ye yim ta biî dir. O di li de ka bul edi yo rum; an cak şu nu söy le mek is ti yo rum: Ah met Ha şim’in di li, ken di âle min de ta biî ol mak la be ra ber bi zim ede bi ya tı mız la kay na şa ma mış, ya ban cı ol mak tan, dı şa rı da kal mak tan kur tu la ma mış tır. Ba ki’nin, Nai li’nin bi zim hiç bir za man kul lan ma dı ğı mız Arap ça, Fars ça ke li me ler le do -lu be yit le ri ni oku yun, du yu lan ses bi zim dir, o ses Türk çe dir; Ha mit’in şi i rin de, Fik ret’in şi i rin de du yu lan ses ise Türk çe de ğil dir. Ah met Ha şim o di li bel ki da ha gü zel leş tir miş tir; bel ki de ğil mu hak kak… Ama ya ban cı ol mak tan kur ta ra ma mış, şi ir ge le ne ği mi ze ma -le de me miş tir. Bu nun için dir ki onu an la ma yan la ra “âşi na” ol ma dı ğım gi bi on da kal mış olan lar la, onun se sin de ki ya ban cı lı ğı duy ma yan lar la da uz la şa mı yo rum.
Ataç’ın, Der gâh mu hi ti nin içe ri sin de yer al dı ğı dö nem ler de Yah ya Ke mal, Ha şim, Tan pı nar gi bi ha lis şi ir an la yı şı nı ön pla na çı ka ran şa ir le re ya kın dur du ğu nu, ay nı mec mu a et ra fın da or tak bir şi ir zev ki ge liş tir dik le ri ni söy le ye bi li riz. De ği şen top -lum dü ze ni, ye ni tarz da şi ir le rin or ta ya çık ma sı, dil ko nu sun da ki tas fi ye ci tu tu mu Ataç’ın öz ba kı mın dan ol ma sa da sa nat ese ri ne ba kı şı nı de ğiş tir miş tir. Bir za man lar ken di si nin de “fil di şi ku le”ye inan dı ğı nı, ama ar tık ye ni bir dü ze nin ku rul mak ta ol du ğu nu; böy le bir or tam da sa nat çı nın so ka ğa in me si, dü şün dük le ri, inan dık la rı şey -ler uğ run da çar pış ma sı ge rek ti ği ni be lir tir (Ataç, 17 Tem muz 1944: 2).
1945’te ka le me al dı ğı bir ya zı sın da (Ataç, 22 Ha zi ran 1945: 2) Ataç, Ha şim’in hiç bir za man için den do ğan şi i ri yaz ma dı ğı nı, dai ma bir ara yış için de ol du ğu nu, iyi şi i rin na sıl ol ma sı ge rek ti ği ni ki tap lar dan öğ ren mek is te di ği ni, bu yüz den eser le rin -de bir akıl ha va sı se zil di ği ni söy ler. Ay rı ca ye ni şi i re Ba u-de lai re, Ver lai ne, Mal larmé, Rim ba ud ka pı sın dan de ğil de Régni er gi bi kü çük sem bo list le rin ka pı sın dan gir me si -ni eleş ti rir ve di van şa ir le riy le şöy le bir mu ka ye se ye gi der:
Her ede bi yat dı şa rı dan ge len ha va nın iş le me siy le bü yür, ge niş ler, can la nır. Bi zim bü yük di van şa ir le ri miz de hep dı şa rı ya, İran’a bak mış lar dır. Ama on lar İran şa ir le rin de gör dük le ri ni bi ze mal ede bil miş ler dir; on lar da bir Türk çe zev ki, Türk çe sev gi si var dır. Ah -met Ha şim ise dı şa rı dan al dık la rı na bi zim dam ga mı zı vur ma mış tır. Na sıl sa, ne den se Türk çe yaz mış bir Fran sız şa i ri sa nır sı nız.
Ha ya tı nın son yıl la rın da Ataç için Ha şim, ara sı ra ken di si ni yok la yan bir ha tı ra ola rak be li rir. Bir ya zı sın da şi ir def te ri ni ka rış tı rır ken ak lı na “Ka ran fil” şi i ri nin gel
-di ği ni, bir za man lar “O Bel de”, “Pa rıl tı”, “Şa fak ta” gi bi sev -di ği şi ir ler ara sın da yer al ma yan bu şi i ri bir den “bir gü zel lik nes ne si” ola rak gör dü ğü nü söy ler (Ataç, 18 Ocak 1953: 2). Ay nı ya zı sın da, bi ze, Av ru pa’nın ye ni şi i ri ni ger çek ten ge tir miş ola -nın Ha şim ol du ğu nu, onun ya vaş ça oku na cak, “in şad”a gel mez şi ir ler yaz dı ğı nı, “thèât ral” şi ir den hoş la nan la rın onu se ve me ye cek le ri ni be lir tir. Bu ifa de ler le Yah ya Ke mal’in şi ir an la yı şı üs tü ka pa lı da ol sa eleş ti ril mek te dir. Ona gö re ar tık Ah met Ha -şim’in de dev ri ka pan mış tır. Di lin, ye ni dü şün ce nin onu biz den uzak laş tır dı ğı nı şu cüm le ler le ifa de eder:
Ne ya zık ki oku ya ma ya ca ğız ar tık o bü yük şa i ri. Biz ler de öl dük ten son ra Göl Sa at le -ri’ni, Pi ya le’yi bel ki hiç kim se aç ma ya cak. Di li ni an la ma ya cak lar da onun için. (…)
Ha şim’i de ka pa ta ca ğız. Tev fik Fik ret’i de ka pa ta ca ğız. Ya zık. Ama ne ya pa lım? Tev fik Fik ret’in şi i ri ni, Ah met Ha şim’in şi i ri ni an la ya lım di ye es ki ye dö ne me yiz ya! Ye ni lik te bü yük pa yı var dır on la rın, ama ye ni lik, ye ni dü şün ce ön ce on la rı uzak laş tır dı biz den. Ataç 1953’te ka le me al dı ğı bir baş ka ya zı sın da, Ha şim’in ar tık bu gü nün genç li -ği ta ra fın dan an la şıl ma dı ğı nı, ye ni şi ir de et ki si nin se zil me di -ği ni, hat ta iyi şa ir le rin onun şi ir an la yı şı na kar şı ol duk la rı nı be lir tir. Di ğer ta raf tan genç ler ta ra fın dan Ha -şim’in, ede bi ya tı mı zı es ki dü şün ce den kur ta ran, bi zim ede bi ya tı mız da ye ni lik le re yol açan ilk şa ir ola rak bi lin me si ni is ter. O, sem bo list le rin baş lı ca eleş tir me ni olan Remy de Go ur mont’u oku muş, bi zim ede bi ya tı mız da ku ral la rı kır mış, nes re çev ri le -me ye cek bir şi ir yaz ma ya özen miş tir (Ataç 4 Ha zi ran 1953: 2, 3)10.
Ya şar Na bi Na yır’ın es ki ede bi ya tı, Ser vet-i Fü nun ve Der gâh ko lek si yon la rı nı ka ram sar, umut suz, me lâl yük lü ha va sı do la yı sıy la eleş tir me si üze ri ne (Na yır, 1 Ey -lül 1955: 3)11Ataç, Ha şim’in “Me lâ li an la ma yan nes le âşi na de ği liz” mıs ra ıy la ce
-10 Ha şim’in; ya şa dı ğı gün ler de, şi i ri mi ze ge tir di ği ye ni lik, öl dük ten son ra da di li nin es ki li ği yü zün den an la şı la ma dı ğı nı, bu yüz den ta lih siz bir şa ir ol du ğu nu söy le di ği bir baş ka ya zı sı için bkz. 1 Ağus tos 1954: 683688. Ataç; Remy de Go ur mont’un ölü mü nün yir min ci yıl dö nü mü ve si le siy le ka le me al dı ğı ya zı da, sem bo list şi i rin en önem li eleş tir men le rin den olan Go ur mont’a olan hay ran lı ğı nı di le ge ti -rir. Ken di si nin “ne bi li yor sam hep si ni on dan öğ ren di ğim den şüp he yok” de di ği Fran sız eleş tir me nin, Ha şim için de üs tad ol du ğu nu söy ler: “Ah met Ha şim sağ ol say dı bu yıl dö nü mü nü ve si le edip, son gü nü ne ka dar sa dık kal dı ğı; fi kir, his ha va sı nın ku rul ma sı na en çok yar dı mı do ku nan üs ta dı için kim bi lir ne gü zel bir ya zı ya zar dı. Bel ki bi ze, 1914’ten ön ce her on beş gün de bir Mer cu re de Fran ce’ın gel -me si ni ne ka dar ha le can la bek le di ği ni de an la tır dı. Ah -met Ha şim baş ka mu har rir le ri de sev di, -me se la öm rü nün son yıl la rın da Ala in’in ya zı la rı na ba yı lır dı. Ama Remy de Go ur mont’dan bah se der ken büs bü tün baş ka idi. Çün kü öbür mu har rir ler den bel ki bir çok şey ler öğ ren miş ti, fa kat Remy de Go ur -mont’u okur ken ken di ken di ni bul muş tu” (Ataç, 1 Ka sım 1935: 37-39).
11 Ya şar Na bi, ye ni ede bi ya tı ka ram sar lık açı sın dan es ki ede bi yat ve Ba tı ede bi ya tıy la kar şı laş tır dı ğı bu ya zı sın da Ce lal Sa hir ve Ah met Ha şim’in ha yat la rı nı “re fah lı” ve “ava re”; şi ir le ri ni ise “ke der ve me lâl yük lü” bu lur ken, is mi ni bu gün pek çok ki şi nin bil me di ği Ha san Şim şek’in şi ir le rin de “sı cak dün -ya sev gi si”, “tat lı -ya şa ma lez ze ti” ol du ğu nu söy ler.
vap ve rir (Ataç, 1 Ekim 1955: 5055). Ha şim’in ha ya ta bağ lı bir in san ol du ğu nu, me lâ li, üzün tü yü söy le me yi sev di ği ni be lir te rek dik ka ti mi zi şa i rin ne yi an lat tı ğın dan zi -ya de na sıl an lat tı ğı na çe ker: “Bu yer yü zün de duy gu la rı mız ara sın da üzünç de yok mu dur? İçi ne bi raz ol sun göz yaş la rı nın da ka rış ma dı ğı bir sev gi nin ta dı mı var dır? Şa ir onu da ni çin söy le me sin. Bir hiç yü zün den, bir in cir çe kir de ği ni dol dur ma ya cak se bep ler le üzü lür müş Ser vet-i Fü nun, Der gâh şa ir le ri. Biz şa i rin na sıl üzül dü ğü nü, ni çin ağ la dı ğı nı mı araş tı ra ca ğız? Üz gün lü ğü nü gü zel mıs ra lar la an la ta bi li yor sa yet mez mi bi ze? Me lâ li an la ma yan nes le âşi na de ği liz… Ken di ken di me söy le yip du ru -yo rum bu mıs ra yı, anı la rı mı uyan dır dı içim de. Genç li ğim de çok se ver dim o mıs ra yı. Bak tım ge ne de se vi yo rum, yük sek ten bir söy le yi şi var”. Bu ya zı sın da da Ha şim’in ar tık es ki miş olan di li ne ha yıf la nan Ataç; genç le rin, di li ni an la ya bil se ler bu şi ir le ri se ve cek le ri ni “me lâ le âşi na” ol duk la rı nı gös te re cek le ri ni be lir tir.
Ölü mü ne ya kın ka le me al dı ğı bir ya zı sın da (Ataç, 1 Ey lül 1956: 4), Ha şim’in “théat ral (gör mük sü)” bul du ğu “Pi ya le” şi i ri ni sev me di ği ni; oy sa “O Bel de”, “Şa fak -ta”, “Pa rıl tı”, “Ha zan da Bül bül” şi ir le rin de ger çek bir duy gu, ger çek bir şi ir ha va sı se zil di ği ni söy ler. Bu gün kü genç le rin onun şi ir le ri ni oku yup an la ya ma ma la rı na, er ken den öl me si ne, di li ni Ede bi yatı Ce di de’nin et ki sin den kur ta ra ma ma sı na ha yıf la nır. Ataç’a gö re pek çok ede bi yat ta rih çi si nin, eleş tir me ni nin de tek rar et ti ği gi bi biz -de ye ni şi ir, ye ni sa nat an la yı şı Ha şim’le baş lar.
Ataç ba zı ya zı la rın da Ah met Ha şim ve Yah ya Ke mal’in sa nat an la yış la rı nı kar şı -laş tı ra rak Türk şi i rin de iki fark lı da ma rın genç şa ir ler üze rin de ki te si rin den bah se der12.
Ona gö re Av ru pa’dan bir çok çeş ni ge ti ren bu iki şa ir den Yah ya Ke mal ana ne miz den büs bü tün ay rı la ma mış, Mal larmé’den zi ya de Moréas’a iti bar ede rek be lâ ga -te sa dık kal mış ve bi raz ‘théat ral’ man zu me ler yaz mış tır. ‘Be lâ gat’ ve ‘théat ral’in uzun za man dır be nim se dik le ri es te ti ğin ter mi no lo ji sin de hiç de öv gü ye de ğer şey ler sa yıl ma dı ğı nı, fa kat “her ke sin için de okun mak, bir hi ta be ola bil mek, ica bın da sü rük -le yi ci bir hâl al mak da şi i rin şa nın dan dır” di ye rek bu nun da şi ir de bir tarz ol du ğu nu sa vu nur.
Bir ta raf ta be lâ ga ti ve théat ral’i ön pla na çı ka ran Yah ya Ke mal şi i ri, di ğer ta raf -ta ken di ken di mi ze ka lıp ya vaş ya vaş okun du ğun da de rin li ği ne va kıf ola bil di ği miz Ah met Ha şim şi i ri var dır. Ha şim’in şi ir le ri nin, be lâ ga ti sev me yen ler den oluş muş bir ka la ba lık ta yük sek ses le okun du ğun da te si ri nin hiç ola ca ğı nı, oy sa Yah ya Ke mal’in şi ir le ri nin yük sek ses le okun du ğun da te si ri ni he men gös te re ce ği ni söy ler. Ataç bu iki tarz ara sın da bir mu ka ye se ye gi dil di ğin de, ken di si nin de, her ke sin için de yük sek ses le oku na ma ya cak şi ir le ri ter cih ede ce ği ni, bu yüz den Ne cip Fa zıl ve Na zım Hik met’ten bah se di lin ce da ha çok il ki ne mey le de ce ği ni; fa kat ikin ci sin den de vaz ge çe -12 İn ci En gi nün, Cum hu ri yet Dö ne mi şi i ri ni de ğer len di rir ken Yah ya Ke mal ve Ah met Ha şim’in bu dö nem şa ir le ri üze rin de önem li te si re sa hip ol duk la rı nı ve bu dö nem şi ri ne yön ver dik le ri ni özel lik le vur -gu lar. Bkz. En gi nün, 2001: 27-33.
me ye ce ği ni be lir te rek şi ir zev ki ni or ta ya koy muş olur (Ataç, 17 Ha zi ran 1933: 4): Ah met Ha şim’in şi ir le ri ken di ken di mi ze ka lıp ya vaş ya vaş okun du ğu za man sır la rı nı tev di eder ler; yal nız bir müd det göz le ri mi zi ka maş tır mak la kal ma yıp bi ze bi rer dost olur lar, içi mi zi zen gin leş ti rir ler. On lar dan zevk alır ken içi miz de san ki bu gü zel lik le re yal nız biz va kıf mı şız gi bi, hiç ol maz sa on la ra va kıf na dir in san lar dan mı şız gi bi bir his uya nır. Bu sa de ce çir kin bir gu rur de ğil, in sa nın yal nız ol mak ih ti ya cı nı da avu tan tat lı bir his tir. Bu şi i ri her şi ir den faz la se ve rim. Fa kat öbü rü nü de fe da ya ra zı de ği lim. Na -zım Hik met’ten vaz ge çe me ye ce ğim gi bi Yah ya Ke mal’in adı nı da unu ta mam.
1956’da ka le me al dı ğı bir ya zı sın da (Ataç, 1 Ey lül 1956: 4) Ataç, biz de ye ni şi -ir, ye ni sa nat an la yı şı nın Ha şim’le baş la dı ğı nı, Yah ya Ke mal’in de bi ze Ba tı’nın şi ir an la yı şı nı ge tir di ği ni ifa de eder. Yal nız git tik çe ar tan geç mi şe bağ lı lı ğı, Yah ya Ke mal’i ye ni şi ir den uzak laş tır mış, ye ni şi i rin ta dı na va ra bil me si ne mâni ol muş tur. Yah -ya Ke mal’in Rim ba ud’-ya, Apol li nai re’e, Surréali te’le re ka pa lı kal dı ğı nı, ay rı ca bu ye ni sa nat an la yış la rı na ka pa lı kal dı ğı için bir üzün tü çek me di ği ni; oy sa Ha şim’in ken di sin de böy le bir ek sik lik duy du ğu nu ve ye ni an la yı şa açıl mak is te di ği ni be lir tir. Ha şim üze ri ne ya pıl mış ve hâ len de vam eden tar tış ma lar dan bi ri si, şi ir le ri nin ka pa lı olup ol ma ma sı ve şa i rin sem bo list şi ir an la yı şı na ya kın lı ğı üze ri ne dir. Ataç’a gö re Ha şim, ima ve tel ki ni ter cih eder. Okur la rı nın sa yı sı sı nır lı dır; yal nız şa ir le re, ila hi hi da ye te sa hip ola rak doğ muş la ra hi tap eder. Ede bi yat ta rih le rin de sö zü edi le cek, an to lo ji le re gi re cek olan “Yol lar”, “Zul met”, “O Bel de” hak kın da yo ru mu şöy -le dir (Ataç, 20 Ey lül 1921: 178-179):
Ev ve la üç par ça dan mü te şek kil bir cep he (trip ti qu e) “Yol lar”, “Zul met”, “O Bel de”. Ben ce ki ta bın en gü zel ye ri bu ra sı… Bu man zu me ler de lev ha ya pan mıs ra pek az. Her söz vah de tin te şek kü lü için ya zıl mış. Ayır dı ğı mız her par ça can lı bir var lık gi bi ba ğı rı -yor. Za ten bu şi ir le ri izah da ka bil de ğil. On la rı oku ma lı, eğer bi rin ci de fa sın da nü fuz ede mez se niz, tek rar et me li (za ten gü zel eser le ri oku mak, din le mek, gör mek için ha zır -lan mak la zım. Be et ho ven’ın sen fo ni le ri gi bi). Ya vaş ya vaş göz le ri niz önün de bir nur yük se lir, fa kat tav zih edi ci de ğil, göz ka maş tı rı cı bir nur ve siz de bu şi ir le rin da üs sı la -sı na ka pı lı yor, şa ir; mu ha ta ba -sı, de niz ve ak şam gi bi nev mid in li yor su nuz.
Üç yıl son ra Ak şam ga ze te sin de ka le me al dı ğı bir ya zı sın da Ha şim’in şi i riy le bir lik te nes ri ve soh be tin den öv güy le bah se der. Pek çok ki şi ta ra fın dan an la şıl ma yan, şi ir ve ya zı la rı nı lü zu mun dan faz la açık bu la rak, bu na ör nek ola rak “Ka ran fil” ve “Şa fak ta” şi i ri ni gös te rir (Ataç, 13 Ey lül 1924: 2).
Ay nı ya zı sın da Ha şim’in sem bo list le re il gi si ne de de ği ne rek, Remy de Go ur mont’u sev mek hu su sun da Ha şim’le it ti fak et ti ği ni, fa kat ay rı nok ta lar dan sev dik le -ri ni be lir tir:
Ah met Ha şim ona ina nır; hal bu ki ben ce Go ur mont bir şey öğ ret me yen, fa kat di -ma ğı mız dan di ğer mü te fek kir le rin te si ri ni si le rek bi zi ken di ken di mi ze dü şün me ye
sev ke den üs tad dır. Ta ma miy le rey bî ol ma ya mu vaf fak olan Go ur mont ken di söz le ri -ni nakz et mek ten de çe kin mez di. Ar tık ona inan mak bil mem doğ ru olur mu? Be -nim an la dı ğı ma gö re Ah met Ha şim’de Go ur mont ta as su bu var dır.
Ha şim’in ölü mü üze ri ne, onu sağ lı ğın da an la ma yıp me za rı ba şın da uğur la yan -la rı ayıp -la ya rak sa na tın dan bah se den bir ya zı ka le me alır (Ataç, 10 Ha zi ran 1933: 4). Bu ra da Ha şim’in şi ir le ri nin ber rak ol du ğu nu, ke li me le ri nin ma na sı bi li nin ce der hal an la şıl ma yan bir tek man zu me si ol ma ya ca ğı nı söy ler. Ataç’a gö re, Mal lar mé ve Rim ba ud tar zın da ka pa lı şi ir Türk çe de he nüz ya zıl ma mış tır. Ha şim’in şi ir le ri o ka dar saf, o ka dar ber rak tır ki maz mun la, kah ve ha ne la kır dı la rı ile yoğ rul muş ka fa -la ra “Pa rıl tı”, “Şa fak ta”, “O Bel de” şi ir le ri ma na sız gel miş tir.
Bir baş ka ya zı sın da “is ti a re” ve “re sim”i Ha şim’in sa na tı nın baş lı ca un sur la rı ola rak gö rür. Onun his le ri te ren nüm et me di ği ni, ke li me ler le, imaj lar la oy na dı ğı nı, is -tia re ara dı ğı nı ve mıs ra la rı nın gö nül için de ğil, ka fa için bir zevk ol du ğu nu söy ler. İkin ci ola rak Ataç, sa nı la nın ak si ne Ha şim’in şi ir le ri ne mu si ki nin de ğil, res min ha -kim ol du ğu nu id di a eder (Ataç, Ha zi ran 1933: 23-25)13:
Ah met Ha şim’in şi i ri ne ba zen id di a edil di ği gi bi mu si ki de ğil, re sim ha kim dir. Za ten ya -zı nın şek li ne bi le ehem mi yet ve rir di. “Alev” ke li me si nin, Arap harf le riy le “met li elif, lâm, he, vav” ya zıl ma sı na ne ka dar kız mış tı! Ale vin “ayın” har fi nin ağ zın dan çık tı ğı nı söy ler di. Bu id di asın da hiç şüp he siz Rim ba ud’nun “Les vo yel les” man zu me sin den kal -mış bir ha tı ra nın izi bu lu na bi lir; fa kat Ha şim ses ler işi ten bir adam de ğil, ses ler de bi le renk ler gö ren bir adam dı.
Ataç’a gö re Ha şim ve Ver lai ne’in şi ir de mu si ki den bah set me le ri be lâ ga te, hik -met-fü ruş lu ğa kal kan naz ma kar şı bir is yan dır. Onun şi i ri nin, sem bo list ler de ki gi bi mu si ki ye de ğil, çağ rı şı ma da yan dı ğı nı söy ler. “Ge ce yi sev me le ri, ma na yı müp hem bı rak mak is te me le ri hep bu nun için dir. Vu zuh, her şe yi adı ile söy le mek ka ri de ha tı -ra la rın uyan ma sı na hiç de mü sa it de ğil dir.”
An la şıl dı ğı na gö re Ha şim, ga rip bir şa ir ve ga rip bir adam ol du ğu na inan mış (“ga rip” ifa de si bu ra da ka pa lı lık an la mı na ge le cek şe kil de kul la nıl mış tır) ve et ra fı na özel lik le sev me di ği adam la ra da bu nu ka bul et tir miş tir. Ataç, Ha şim’in “Şa ir le rin en ga ri bi öl dü” mıs raı nı, ölüm dö şe ğin dey ken Tan pı nar’a söy le di ği ni be lir tir. Ataç’a gö -re Ha şim, an la şıl maz, hat ta ma na dan kur tul muş şi ir ler yaz mak id di asın da ol ma sı na rağ men “Ya rı Yol” ve “Bir Gü nün So nun da Ar zu” şi ir le ri nin dı şın da bu nu ger çek leş
-13 Ataç’ın bu hu sus ta ki gö rüş le ri, Meh met Kap lan’ın “Yol lar” şi i rin de ki tah lil ça lış ma sın da söy le dik le riy le pa ra lel lik teş kil eder. Kap lan, Ha şim’in Ser veti Fü nun cu lar gi bi, hat ta on lar dan da faz la pit to -resk bir üs lup ya rat ma ya ça lış tı ğı nı söy le ye rek renk le re düş kün lü ğü nü, re sim üze rin de faz la dur muş ol ma sı nın bir ne ti ce si ola rak gör mek te dir (Kap lan, 1981: 147). Ay rı ca Ha şim’in şi i ri ni, mu si ki ye da -ya nan sem bo lizm den çok, res me da -ya nan em pres yo niz me -yak laş tı ran Or han Okay’ın dik ka te de ğer bir ça lış ma sı için bkz. Okay, 1990: 189-200.
ti re me miş tir. Şi ir le rin de ki ka pa lı lık hu su sun da Ba tı lı sem bo list ler le şöy le bir mu ka -ye se -ye gi der (Ataç, 30 Ara lık 1933: 4)14:
Ah met Ha şim bir symbo list de ğil dir; da ha doğ ru su bir Mal larmé, hat ta bir Valéry gi bi de ğil, an cak Moréas ve ya M. Hen ri de Régni er gi bi bir symbo list tir15. Bu iki Fran sız şa i ri ilk man zu me le rin de ade ta zor la an la şıl maz şi ir ler yaz ma ya ça lış mış lar dır. (Bu nu bil -has sa Moréas için ev ve la Ana to le Fran ce fark et ti); son ra iki si de asıl yol la rı nı bu lun ca ga yet va zıh man zu me ler yaz dı.
Ah met Ha şim’in on lar ka dar da ka pa lı ola ma dı ğı nı, “Şi ir Hak kın da Ba zı Mü lâ -ha za lar” ile şi ir le ri ara sın da bir mü na se bet bu lun ma dı ğı nı, onun; hül ya sı ile ta bia tı ara sın da ki mu ha le fe ti dai ma bü yüt tü ğü nü ile ri sü re rek “şa ir le rin en ga ri bi”nin hiç de ga rip ol ma dı ğı nı söy ler16.
Sem bo list le rin şi ir an la yı şı üze rin de dur du ğu bir ya zı sın da (Ataç, 25 Mart 1939: 3, 4) Ataç ben zer şe kil de, Ha şim’in; şi ir le ri nin an la şıl ma ma sın dan bir ne vi zevk duy -14 Son ra ki yıl lar da Ca hit Tan yol, Ha şim üze ri ne ka le me al dı ğı bir ya zı da, Pe ya mi Sa fa ve Ataç’ın söy le dik le ri nin ak si ne, Ha şim’in sem bo list bir şa ir ol du ğu nu id di a eder. Ataç’ın sa de ce “Bir Gü nün So -nun da Ar zu” ve “Ya rı Yol” şi ir le ri ni ka pa lı bul ma sı nı eleş ti rir (Tan yol, Ha zi ran 1939: 5-12). Ataç ise yu ka rı da “Ya rı Yol” şi i riy le il gi li söy le dik le ri ni Ca hit Tan yol’un yan lış an la dı ğı nı be lir te rek şöy le ce vap ve rir: “Di yor ki, ‘Nu rul lah Ataç’a gö re (Ah met Ha şim), yal nız ‘Ya rı Yol’ şi i ri gi bi bir kaç par ça -da söy le di ği ne uy gun ör nek ler (ya ni symbo list şi ir ler) ver me ye mu vaf fak ol muş tur. Hal bu ki Ha şim es te ti ği ne mu va fık bir nu mu ne ola rak gös te ri len bu şi ir oku yu cu ya, zo ra ki ya zıl dı ğı nı ih sas eden en za yıf par ça lar dan bi ri ni teş kil et mek te dir’. Ha yır ben şim di ye ka dar böy le bir şey id di a et me dim. ‘Ya rı Yol’ man zu me si nin ni çin ya zıl dı ğı nı, na sıl ya zıl dı ğı nı bi li rim. O, Ah met Ha şim’in şi i rin de bir oyun dan, bir oyun cak tan baş ka bir şey de ğil dir. Ben büs bü tün baş ka bir şey söy le dim. Ah met Ha şim’in şi -i r-i n-in va zıh ol du ğu nu an la tır ken an cak -ik-i man zu me s-i n-in, o ‘Ya rı Yol’ -ile ‘B-ir Gü nün So nun da Ar zu’ man zu me le ri nin bel ki he men an la şı la ma ya ca ğı nı söy le dim. Her ka ran lık şi i rin symbo list ol ma sı la zım gel mez; ni te kim symbo list şi ir ler için de de tamamiyle va zıh olan la rı çok tur. Bun lar ay rı ay rı şey ler -dir. B. Ca hit Tan yol, ‘Ya rı Yol’ man zu me si nin ne ol du ğu nu zan ne de rim pek iyi bil mi yor. O Kip ling’in Jung le Bo ok’un da ki may mun lar şar kı sı nın ser best bir ter cü me si dir. Böy le ol du ğu bi li nin ce de o man -zu me nin ma na sı der hal an la şı lır” (Ataç, 7 Tem muz 1939: 3).
15 Ha şim’in Hen ri de Régni er’i ta nı ma sı, bir ki tap çı dük kâ nın da te sa dü fen gör dü ğü bir ki ta bı sa ye sin de ol muş tur. Ataç bu te sa dü fü şöy le an la tır: “Ah met Ha şim bir gün, ‘Be nim bir symbo list şa ir ol ma ma se bep Ba bik yan Efen di dir; onun dük kâ nın da şi ir ki ta bı arar ken Hen ri de Régni er’in bir ese ri ni bul dum ve onun için böy le ol dum; te sa düf eli me baş ka bir şa i rin ki ta bı nı ge çir sey di büs bü tün baş ka olur dum’ de miş ti” (Ataç, 31 Ara lık 1931: 2, 3; Hen ri de Régni er hak kın da de tay lı bil gi ver di ği, onun ölü -mü üze ri ne ka le me al dı ğı bir baş ka ya zı için bkz. (Ataç, 29 Ma yıs 1936: 3).
16 1956’da ka le me al dı ğı bir ya zı sın da yi ne Mal lermé te si ri ne te mas ede rek Ha şim’in an la şıl ma yan, güç an la şı lan bir şa ir ol mak is te me si ne rağ men çok açık bir şa ir ol du ğu nu, Pi ya le ön sö zü nün ken di si ni an lat ma dı ğı nı söy ler ve iki şa i ri şöy le kar şı laş tı rır: “Ah met Ha şim çar pış ma yı, yum ruk la de ğil se de ya -zıy la dö vüş me yi se ven, ara yan bir ki şiy di. Stépha ne Mal lermé ise içi ne bü zül müş, til cik le ri yan ya na di ze rek pü rüz süz, ol gun, yet kin (mü kem mel) bi çim ler kur ma ya öze nen bir ki şi. Yır la rı için bir ön söz yaz mak için den geç me miş tir Mal larmé’nin, onun dö rüt an la yı şın da ön söz yaz mak, yır la rı nın an lam la rı nı ay rı ca be lirt mek yok tur. Ben ze mez ler, ben ze ye mez ler o iki ozan bir bi ri ne. Ya ra dı lış la rı, dü şü nüş le ri, acun gö rüş le ri ay rı dır. Ah met Ha şim bu nu se ze me di, bo şu bo şu na yor du ken di ni” (Ataç, 1 Ey -lül 1956: 4).
du ğu nu be lir tir. Ataç’a gö re onun şi ir le ri en saf su lar ka dar ber rak tır, an cak şi ir den an la ma yan lar “O Bel de”yi, “Şa fak ta”yı, “Pa rıl tı”yı ka ran lık bu lur lar ve ya ale go ri yi sem bol den ayı ra ma yan lar “Mer di ven”de söy len miş olan dan baş ka an lam lar çı kar -ma ya ça lı şır lar. Ara dan ge çen za -man içe ri sin de sem bo list le re ve Ha şim’e du yu lan uzak lı ğa rağ men on la rın şi i ri bir ne vi mi ha ni ki mü kem me li yet ten, ka lıp lar dan kur tar dık la rı nı, sev di ği miz pek çok şa i rin ye tiş me sin de Göl Sa at le ri ve Pi ya le’nin azım -sa na ma ya cak kat kı la rı nın ol du ğu nu be lir tir.
Aru zu bı ra kıp he ce ile yaz ma ma sı nı alış kan lı ğı na bağ la ya rak, ha yat tay ken an la -şıl ma ma sı nı bi raz da Ha şim’in et ra fı na yay dı ğı te sir le izah eder (Ataç, 30 Ara lık 1933: 4):
Fa kat ga rip ol du ğu na ka ni idi, baş ka la rı nı da kan dı rır dı; bu nun için ese ri, ber rak şi ir le ri ve ne sir le ri ço ğu kim se yi kor kut tu, okun ma dı ve ya hut ki ‘an la şıl maz’ pe şin hük mü ile okun du.
Şi ir le ri dı şın da, Ataç’ın, –as lın da şi i rin den ay rı dü şün me di ği– Ha şim’in ne sir le ri hak kın da kay da de ğer bir ya zı sı, o ye ni neş re di len Frank furt Se ya hat na me si’yle il gi li dir (Ataç, 3 Ha zi ran 1933: 4). Şa i rin ölü mün den bir gün ön ce ya yım la nan bu ya zı da Ataç, Ha şim’in şi i rin de ol du ğu gi bi nes rin de de bü tün sa na tı nın bir “ih sas sa na -tı” ol du ğu nu be lir tir. “Fi kir le ri ‘im po sant’ de ğil, ‘in su ant’tır” der. Fi kir le rin de ıs rar et me yi şi ni, bir ta kım nok ta la rı işa ret le yip geç me si ni, sa nat kâ ra ne bir hi le ola rak gö -re -rek –son ra ki ya zı la rı nın ak si ne– sem bo list le -re yak laş tı rır:
Mev zuu nu tü ket se, mü la ha za la rı nın hep si ni söy le se, mu ha ke me si ni so nu na ka dar gö tür se bel ki onun fi kir ik li min den kaç mak müm kün olur du. O ik li mi böy le es ra ren giz bı rak ma sı, göz le ri mi zi çe vir me mi ze ma ni olu yor. Ah met Ha şim’in ken di si ne us ta in ti hap et ti ği symbo list le rin usu lü de bu dur; şi ir le rin de de, ne sir le rin de de ka ri e ev ve lâ ehem mi yet siz gi bi gö zü ken bir iki is tia re ve rir ve ya bir iki fik ri işa ret eder ler; son ra onu, bun la -rı ken di ken di ne ge niş let me ye da vet eder ler.
Bu tarz ya zı lar da mu har ri rin ka riî ser best bı rak tı ğı, iyi ce dü şü nü lün ce, doğ ru de ğil dir. Onu, çiz dik le ri bir da ire nin içi ne, ken di ken di ne hap se der ler. Ev ve lâ ehem mi yet siz gi bi gö zü ken nok ta lar bü yür, hu du du aşıl maz bir çem ber olur. Sırf ken di içi miz de doğ du ğu nu san dı ğı mız bir bir sa ma ka pı lı rız; hal bu ki bu ta ma miy le oku du ğu muz şa i rin ben li ği -dir. Symbo list mu har ri rin is te di ği bu dur; ka ri e ken di ‘ene’si ni aşı la mak, ona ken di ni unut tur mak… kim den al dı ğı mı zı unut tu ğu muz ve ar tık sırf ken di ma lı mız san dı ğı mız fi -kir ka dar mü da fa a et ti ği miz, sap lan dı ğı mız hiç bir fi -kir yok tur; çün kü on da hem ha riç ten ge len şey le rin, hem de ken di ya rat tık la rı mı zın kuv ve ti var dır.
Ya zı nın de va mın da sem bo list mu har ri rin, ru hu mu zu çı ka ran ve onun ye ri ne ken di zen gin ru hu nu ko yan bir bü yü cü ol du ğu nu söy le ye rek Frank furt Se ya hat na -me si’ni okur ken de yi ne böy le bir bir sa ma ka pıl dı ğı mı zı be lir tir17:
-O par ça la rın hep si bi zi ken di ken di mi ze bı ra kır gi bi dir; san ki bi ze bir ‘médi ta ti on’ mev zu u ver dik ten son ra mu har rir çe ki lip gi di yor. Fa kat de kor ha zır lan mış tır ve onun için de mu har ri rin is te di ği şey ler den baş ka bir şey dü şün me miz, onun çı kar dı ğı ne ti ce ler den baş ka ne ti -ce ler çı kar ma mız im kâ nı yok tur. O par ça lar na kis kal mış gi bi gö zü kür; bu da bir hi le dir. Bü yü nün te sir et me si için kâ fi dir; bel ki bir sa tır da ha ila ve edil se si hir bo zu lu ve rir. Ay rı ca Ha şim’i na sir Ha şim, şa ir Ha şim şek lin de bö len le re ça ta rak bir ada mın, iki ay rı adam ola ma ya ca ğı nı sa vu nur (Ataç 10 Ha zi ran 1933: 4):
Bir mu har ri rin şi i ri ile nes ri ara sın da ki fark an cak bir ma dal ya nın iki ta ra fı ara sın da ki fark ka dar dır. Ka bart ma sı de ği şe bi lir, cin si ve bu ut lar bir dir. Tır na ğa vur du ğu nuz za man çı kan ses bir dir. Mu har rir de asıl olan da bu ses tir, cins ve bu ut lar dır. Ha şim’in nes ri ne ise şi i ri de odur. Yal nız nes re ba kan lar ve ona gö re hü küm ve ren ler ma dal ya nın cin sin -den ne an lar? Ha şim’de iki şah si yet gö ren ler de on dan bir şey an la ma mış lar dır. So nuç ola rak; za man içe ri sin de ye ni şa ir ler le ve de ği şen dil an la yı şıy la bir lik te Ataç’ın Ha şim kar şı sın da ki hay ran lı ğı nın, ye ri ni eleş ti rel bir tav ra bı rak tı ğı nı söy le -ye bi li riz. Bu nu bir çe liş ki ola rak gör mek -ye ri ne, Ah met Ha şim ve Yah ya Ke mal’in önem li iki oto ri te ola rak bir dö nem et raf la rın da bü yük il gi uyan dır ma la rıy la ve Ataç’ın “ye ni şi ir” pe şin de koş ma sıy la açık la mak doğ ru olur. Bu ra da Ataç’ın, ye ni çık mış ki tap la rı, ede bi yat der gi le ri ni il giy le ta kip et ti ği ni ve ön ce lik le der gi ler de yer alan şi ir le ri oku du ğu nu ha tır la ta lım. O, her şey den ön ce ak tü el ede bi ya tın nab zı nı der gi ler den ta kip eden, özel lik le şi ir zev ki ni de vam lı bi le yen ve can lı tu tan bir de ne me ya za rı dır. Ay nı şe kil de ede bi yat ta ri hi de sü rek li ka buk de ğiş ti re rek ken di ni ye ni -ler. Ak si tak dir de don muş, tek ra ra dü şen bir ede bi ya tın can lı lı ğın dan söz edi le mez ve bu hâ liy le ede bi yat; de ği şi mi, ye ni len me yi za ru ri kı lan kül tü re ek lem le ne mez. Ede bi yat ta ri hin de, şi ir de, ro man da, hi kâ ye de vs. her ke sin hem fi kir ol du ğu bu du rum, şa -hıs lar söz ko nu su ol du ğun da ne den se ağır eleş ti ri le re ma ruz ka lır. Bu an lam da Ataç’a bel li ide olo ji le rin, abar tı lı öv gü ve yer gi le rin dı şın da; öne çı kar dı ğı isim ler le, sa nat ya zı la rıy la ve po le mik le riy le özel lik le Cum hu ri yet Dö ne mi şi i ri nin gi di şa tın da önem li ro lü olan bir ya zar ola rak yak laş mak ge re kir.
KAY NAK LAR
Ataç, Nu rul lah, “Ede bi yat Mu sa ha be le ri: Göl Sa at le ri Mü na se be tiy le”, Der gâh, nr. I/12, 20 Ey lül 1921.
“Ah met Ha şim”, Ak şam, 13 Ey lül 1924.
le ri ni de ğiş tir di ği ni gös ter mek te dir. Bu ra da Ha şim’in düz ya zı la rı nın iyi ol ma dı ğı nı, on lar da bir par lak lık, bir si nir li lik ol du ğu nu söy ler ve bir za man lar be ğen di ği üs lu bu nu şöy le eleş ti rir: “Ne dü şün dü -ğü nü, ne de mek is te di ği ni an la ya maz sı nız. Da ha doğ ru su bir dü şün dü -ğü, bir de mek is te di ği yok tur; bek len me dik ben zet me ler le, til cik le ri bir bi ri ne çar pış tı ra rak oku run göz le ri ni ka maş tır ma ya ça lı şır” (Ataç, 1 Ey lül 1956: 4).
