Kitap Tarlitma :
GEORGIOS SALAKIDES, Sultanstirkunden des Athos-Klosters Vatopedi
a~ts der Zeit Bayezid II. und Selim L, Thessaloniki 1995, 152 sahife, Institute
for Balkan Studies yay~nlar~ndan no.263.
Ismini "Athos'taki Vatopedi Manasur~'nda bulunan II.Bayezid ve I.Selim devrinden kalma hilkümder belgeleri" ~eklinde Türkçe'ye çevirebilece~imiz bu eser, Ekim 1993'te Münih Üniversitesi'nde Prof.Dr.Hans Georg MAJER'in yönetiminde tamamlanan bir yüksek lisans ça-l~~mas~d~r. Küçük duzeltmelerden sonra iki sene sonra yarmlannu~ur.
Athos, Selanik'in güneyinde Ege Denizi'ne uzanan Halkidikya yar~madas~~~~~~~ üç ç~kmas~n-dan en do~usundaki üzerinde olan bir da~~n ad~d~r. Grekçe'de buna Ayos Oros (Kutsal Da~) ismi verilir. Osmanl~lar~n Balkanlara geçi~inden ve 1371'deki S~rp Sand~~~~ muharebesinin kaybe-dilmesinden sonra Bizansl~lar Athos'taki manast~ra çevrelerindeki arazilerin yar~s~ n~~ timar
(pronoia)olarak vermi~ler, Osmanl~ lara kar~~, onlar~ n savunmalar~ n~~ kuvvetlendirmeyi dü~ünmü~lerdir. 1383'te Makedonya Osmanl~~ hakimiyetine girer ve Athos da do~al olarak sulhen Osmanl~lara geçerse de, 1402'den sonra durum de~i~ir. Emir Süleyman Çelebi Fetret desTinde Rumelienin hakimi olarak 1403'te Bizanshlar ile anla~arak Makedonya'ya, Athos'u ve adalar~~ Bizans'a geri verir. Art~ k Kutsal Da~'daki manasurlar Bizans denetimindedir. VII.Johannes Paleologos harac~n 2/3'ünü manast~r rahiplerine b~rak~r, 1/3'de devlet kasas~ na girecektir. 1430'da Osmanl~lar nihai olarak Makedonya'ya ele-geçirirler, Athos'taki manast~rlar da hemen hemen tam be~yüzy~l Osmanl~~ yönetiminde kal~r. Bu nedenle bu kutsal da~daki manast~r rahipleri Serez, Drama, Selanik, Siderokavsia (Sedrekapsi) kad~l~klar~~ ile do~rudan do~ruya Bab-~~ Ali ve Istanbul'daki Patrikhane ile yaz~~ma halindedirler. Bu bak~ mdan buradaki manasurlar Türkçe, Grekçe , Slavca belgelerle doludur (s.12).
SALAKIDES Yunanistan Krall~~~'n~n kurulu~undan sonra. Perikles ve Platon devirleri üze-rinde durulmaya ba~land~~~n~, buna mukabil Bizans döneminin karanl~kta kald~~~n~, ara~unlma-da~~na, Yunanistan'da Osmanl~~ hakimiyeti zaman~ n~ n (Turkokratia) barbarl~ k ve bask~~ ça~~~ olarak hiç haurlanmak istenmedi~ini, bu nedenle ara~ur~lmad~~~ n~~ yazmaktad~ r. Ancak ikinci Dünya Harbi sonras~ nda bilimsel olarak Turkokratia ile u~ra~~ lmaya ba~land~~~ n~~ da söylemektedir. Bu arada iki önemli çal~~maya da de~inilmektedir. Hans Robert ROEMER bir makalesinde ~slam Dünyas~~ için H~ ristiyan manast~r ar~ivlerinin ehemmiyetine i~aret etmi~', Pavlou CHIDIROGLU da K~bns'taki Kykkos Manasun'ndaki Osmanl~~ belgeleri üzerinde çal~~~p bunlardan baz~lar~ na yay~nlad~~~~ gibi, Yunan Tarihi için Osmanl~~ Belgeleri'lli~~~ önemine de de~inmi~2 Evangelia BALTA'y~~ da mimar unutmam~~ur3 .
Hans Robert ROEMER,"Christliche Klosterarchive in der islamischen Welt", Der Orient in der Forschung. Festschrift fili Otto SPIES z~~~~~~ 5.April 1966,yay. Wilhelm Hönerbach, Wiesbaden 1967, s. 543-556.
2 bk.Turkologischer Anzeiger,yay. Andreas Tietze, I, 949 ve 950 numaral~~ kay~ tlar, Wiener Zeitschrift für die Kimde des Morgenlandes, 67, 1979'un içinde. Ayn~~ yazar, T~~rkologischer Anzeiger, 6(1980), 157 no.lu kay~ t. Pavlos (Pavlou) Clud~roglou'nun eserleri Grekçe'dir.
3 Evangelia BALTA, "Yunanistan'daki Osmanl~~ Ar~ivleri" hakk~ ndaki makalesi (Grekçe)
Mnemon (Atina 1989)'da yay~ nlanm~~t~r, 5.241-252. ~l
232 KITAP TANITMA
Bununla beraber Athos ve çevresindeki manasurlardaki osmanl~~ belgeleri üzerinde çal~~an-lar ve bu alanda öncülük yapançal~~an-lar Paul LEMERLE ve Paul WITTEK-I , Elizabeth ZACHARIADOU5 , Vanço BOSKOV(' ve Heath, W.LOWRY7 olmu~lard~r.
Bau Dünyas~ na Athos'u ilk tan~ tanlar da XVI.yilzy~l~n ikinci yar~s~~ ba~lar~ nda iki Frans~z ol-mu~tur. Fransisken ke~i~i Andr'e TH~VET 1549-1552 aras~ nda Istanbul'a ve Kutsal Topraklara yapt~~~~ bir gezi sonunda 1554'te Lyon'da yay~ nlanan Cosmographie de Levant adl~~ eserindes uzaktan gördü~ü Athos'ta pekçok güzel ve eski manasurlar bulundu~undan, rahiplere caloeres, rahibelere de calogreesdenildi~inden bahs eder') .
~övalye D'ARAMON'un sefaret heyetine kat~ larak 1546'da Fransa'dan yola ç~ karak Istanbul'a, sonra da Ege adalar~ na, Athos'a, Selânik'e, Anadolu'ya, ~~ihayet Kutsal Topraklara (Kudüs ve çevresi) giden Pierre BELON Les observations de plusieu~-s singularitez et choses
memorables trourees en Grece, Asla, ludee, Egypte, Arabie et autres pays estranges (Paris
1553) I() adl~~ eserinde Athos'a 23 sahife ay~r~r. Orada 5-6.000 ke~i~in 23 veya 24 eski manast~ rda ya~ad~~~ n~, bunlar~ n günlük me~guliyetlerini,manast~ rlar içerisinde en önemlilerinin, her birinde üç yüz ke~i~in ya~ad~~~~ Vatopedi ve Lavra manasurlar~~ oldu~unu belirtiri I .
Osmanl~~ Tahrir Defterleri'nde Athos Da~~~ (Mount Athos) Aynaros olarak tammlanmakta-d~ r. Kanuni Süleyman'~ n hemen hemen saltanat~ n~ n ba~lang~ç y~llar~ na tarihlenen bir Tahrir
.1 "Recherches sur l'histoire et le statut des monaste. res athonites sous la domination
tur-que". Archires d'histoire du d~-oit orienta1,111, 1947, S.411-472.
5 "Early Ottoman Documents of the Prodromos Monastery (Serres)",
Südost-Forschungen,XXVIII, 1969, S.1-12, ayn~~ yazar, "Ottoman Documents from the Archives of Dionysiou (Mount Athos), 1495-1520", Südost-Forschungen, XXX, 1971, S.1-36.
"Ei~~~ kyrillischer transkriptionstext des osmanisch-türkischen im Athoskloster Hilandar",
Studi preottomani e otto~nani. Napoli 1976, s.69-74 ve 2 levha; ayn~~ yazar , "Jedan originalan
ni-~an Murata I iz 1386, godine u manastiru Svetog Payla na Svetoj Gori", (Athos'ta Sankt Paulus manasur~ nda 1386 y~l~ ndan kalma I. Murad'~ n bir orjinal ni~an~ ),) Pritozi za Orijentalnu
Filologiju,XXVII, 1979, S.225-246; ayn~~ yazar, "Ein Ni~an des Prinzen Orhan, Sohn Süleyman Çelebis, aus dem Jal~re 1412 im Athoskloster Sankt Paulus", Wiener Zeitschrift für Kunde des
Mo~genlandes,LXX1, 1979, 5.127-152; ayn~~ yazar, Jedno originalno pismo-naredba (biti) Murata
Il za Svetu Goru", (II.Murad'~ n Athos ke~i~leri için 1440 y~ l~ ndan kalma bir ferman~~ (biti),
Hilandarski Zbornik,1V, 1978, 5.131-36.
7 "A Note on the Population and Status of the Athonite Monasteries under Ottoman Rule
(ca.1520)3, WZKM,LXXIII, 1981, S.114-135; ayn~~ yazar, "The Fate of Byzantine Monastic Properties under the Ottomans: Examples from Mount Athos, Limnos and Trabzon",
Byzantinische Forschungen,XVI, 1990, S.275-311. Her iki makale ay~ n yazar~ n makalelerinin
der-lendi~i Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth
Centuries(Analecta Isisiana, IV, ~stanbul 1992)'te de yay~ nlanm~~t~r. 5.229-275.
8 Stephane YERASIMOS, Les voyageurs dans l'Empire Otto~nan (XlVe-XVIe siecles),
Bibliographie, itineraires et inventaire des iieux habites. Ankara 1991, Türk Tarih Kurumu
ya-y~ n~, 5.219-220.
9 Michael E. MARTIN, "Some western images of Athos in early modern times,
c.1554-1678". Byzantine and Modern Greek Studies,Birmingham, XXII, 1998, S.51. S.YERASIMOS, ayn~~ eser,S.205-207.
KITAP TANITMA 233 Deftedndeki manasurlar~, bunlar~ n Bat~~ âlemindeld kar~~l~klar~m ve içlerindeki ke~i~~ (ruhbân) miktarlar~ m Heath W.LOWRYnin tan~ mlamas~~ ile okuyal~m12
Manast~r-~~ Hilandar (Chilandari Monastery) 132 ke~i~, Mesimano (Esphigmenou Monastery) 30 ke~i~, Vatopedi (Vatopedi Monastery) 271 ke~i~,
/I Ozgurafo (Zographou Monastery)
114 ke~i~, Ivaron (Iveron Monastery) 151 ke~i~, Pandokratiya (Pantokratoros Mon.) 91 ke~i~,
Manast~r (Lavra Monastery) 200 ke~i~,
8.Manasur-~~ Gregoriyan (Gregoriou Monastery) 39 ke~i~, " Kastamonit (Kastamonitou Monastery) 41 ke~i~, " Filofi (Philotheou Monastery) 18 ke~i~, " ~sveti Pavli (Ayiou Pavlou Monastery) 34 ke~i~, " Doionias (Dionysiou Monastery) 118 ke~i~, " Purotoniya (Protation Monastery) 33 ke~i~, " Rus (Russiko/ Panteleimon Mon.) 25 ke~i~, " Simeno Petrani (Simeno-Petra Mon.) 4 ke~i~, " Eksiropotam (Xeropotamou Mon.) 27 ke~i~, " Doiokhari (Docheiariou Mon.) 20 ke~i~, " Karakalu (Karakallou Mon.) 4 ke~i~, " Kutlumu~~ (Koutloumousiou Man.)13 39 ke~i~, " Eksenofoniu (Xenophontos Mon.) 51 ke~i~.
Athos'un korsanlar~ n tecavüzüne kar~~~ mahfuz bir konumda olu~u burada çe~idi milletler-den ke~i~lerin gelip yerle~melerini kolayla~urm~~, bu nemilletler-denle de yukar~da da görüldü~ü gibi, S~rp (8 ve 17) ve Rus (14 no.1u) manasurlar~~ da tesis edilmi~tir".
12 H.W.LOWRY, "A Note on the Population...", 5.116-117, (WZKM'deki makale), S.
231-232 (Analecta Isisiana'daki makale). H.W.LOWRY ve M.E.MARTIN ad~~ geçen manast~rlar hakk~nda mukayeseli rakamlar da verirler.
13 Michel BALIVET, "Deux monasteres byzantins fondes par des turcs :
Koutloumoussiou/Kutulmu~~ et Dourachani/Turahan", Osmanl~~ Ara~t~rmala~~,V, 1986, S.51-64. Dourachani manast~r' Yanya'dad~r.
234 KITAP TANITMA
SALAKIDES Osmanl~~ hf~kümdarlann~n yaln~z kilise düzenini muhafaza etmekle kalmay~p, aksine onlar~~ desteklediklerini, H~ristiyan uyruklulara böylelikle nilfuz ettiklerini, vergilerini de kolayl~kla alma imkân~na kavu~tuklar~m belirtir. ~stanbul Patrikli~i önde gelmekle beraber, iskenderiye, Kudüs ve Antakya Patriklikleri de vard~r. ~pek ve Ohri Patriklikleri ise muhtard~r. 1766/67'de ~stanbul Patrikli~ine ba~lanm~~lard~r (s. 18).
Patriklik medeni hukuk alan~nda hristiyanlann evlenmelerini, bo~anmalar~m, papaslann cezaland~r~lmalar~n~, kendi kiliselerine vermekle yükümlü olduklar~~ vergileri tahsil hakk~n~~ düzenleyen haklara sahipti. Bu son yönü ile SALAKIDES, halk~n gözünde metropoliderin a~a'dan farks~z oldu~unu da belirtmektedir (S.21).
SALAKIDES'in çal~~mas~nda Vatopedi manasun'nda bulunan II.Bayezid devrine ait 10, I.Selim zaman~na ait 5 belgenin incelendi~i görülmektedir. Bunlar 4 gruba ayr~lmaktad~r. Birinci gruptakiler (5, 7,8, 12, 15 numarahlar) Ortodoks Kilisesinin kendi içindeki mali düzen-lemesi ile ilgilidir. ~kinci gruptakiler (6, 9, 10, 13, 14,16) ke~i~lerin devletle veya onun temsilci-leri ile veya halkla ili~kitemsilci-leri ile alâkal~d~r. Il ve 17 numaral~~ belgeler üçüncü guruptad~r. No.11, II.Bayezid zaman~na ait olup (H.912/M.1506/1507) Erkekler Adas~ ndaki baz~~ ke~i~lerin Anadolu'dan ve Rumeli'den kaç~p kendi adalar~na gelen o~lanlar~n ve esirlerin sahiplerinin Sidrekapsi kad~s~na yapt~klar~~ ~ikayetler haldundachr. Ke~i~ler Istanbul'a Dergâh-~~ muallâ'ya gel-mi~lerdir. 17 no.lusu ise H.921/M.1516 tarihlidir, Edirne'den sâd~r olmu~tur, Pantokrator Ma-nasurindan gelip ~ikâyette bulunan iki ke~i~e aittir. ~ki sipahi kendilerine ait tarlalar~~ ve çay~rlar~~ zorla ellerinden al~p yilrilklere vermi~lerdir. Bunun önlenmesini talep etmektedirler. 4 ve 18 numaral~~ belgeler ise do~rudan do~ruya Athos ile ilgili de~ildir.
Semavi EYICE'de 1953'te ziyaret etti~i Vatopedi Manast~r Kütüphanesi'nde duvarda camh ve çerçeveli olarak as~h sekiz Osmanl~~ ferman~~ gördü~ünü yazarsa da, bunlar~n hangi hilkilmdar zaman~na ait oldu~unu belirtmez".
Eserde bu belgelerin daktilo edilmi~~ eski yaz~h metinleri, Almanca çevirileri, uplubas~mlar~~ verilmi~, gruplar~n ve belgelerin aç~klamalar~~ da yap~lm~~t~r. Eserde belgeler ve haklanndaki aç~klamalar da grupland~rmalara göre yap~lm~~t~r.
Çok zengin bir kaynakçan~n, Athos'a ait bir haritan~n, Vatopedi Manasur~'mn bir de resmi-nin sunuldu~u bu nefis eser Osmanl~~ Diplomatik Bilgisi dahndaki çal~~malara çok önemli bir katlud~r. K~ymetli Tez yöneticisi Prof.Dr. Hans Gerg MAJER de, GEORGIOS SALAKIDES kadar takdire lây~kur.
NEJAT GÖYÜNÇ
