E D İ R N E D E K Î E S K Î E S E R
O N A R I M Ç A L I Ş M A L A R I
N.Cansen KIUÇÇOTE
Rest.Uzm.Y.Mimar
ayın Konuklar,
Vakıflar Genel Müdürlüğü, Eski Eser Onarım çalışmaları içerisinde Edime İlinde oldukça kapsamlı restorasyonlara başlanmıştır. 1990 yılında başlanan çalışmalarda ilk etapta 17 yapı ele alınmıştır. Edirne'deki korunması gerekli eski eserlerin sayısının çokluğu gözönünde bulundurulduğunda, yapıların seçi mi sırasında, uzun süredir kullanılmayan ve çok harap durumdaki yapılar ile onarım ihtiyacı olan büyük prog ramlı yapılara öncelik verilmiştir. Restorasyon .çalışmalarında b u g ü n e kadar yaklaşık olarak 5.000.000.000.-TL. harcanmıştır. Her yapı için yapılacak restorasyon çalışmasının içeriği ve gerekli projele ri (rölöve, restorasyon, çevre düzenlemesi) Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından onaylanmıştır.
Onarım çalışmalarında olabildiğince imitasyon malzemeden kaçılarak, özgün malzeme ve teknik kulla nımı gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla, analizler sonucu elde edilen veriler doğrultusunda, tüm yapılarda hora san sıva, sübye badana, yöre taşı, vb. malzemeler kullanılmıştır.
Çevre düzenlemesi de tüm yapılar için ele alınan bir diğer konudur. Yapılar tekrar kullanılmaya başla yacağından günümüz koşullan içerisinde, tümü çevreleri ile birlikte değerlendirilmiştir. Açık mekan kullanım potansiyelleri elverdiği ölçüde işlenmiş, tuvalet ve abedst alma ihtiyacını karşılamak üzere yeni mekanlar ta sarlanmış, ana yapı ile uyumlu olacak ve ona zarar vermeyecek şekilde konumlandırılarak uygulanmıştır. Elektrik tesisatı yapı içinde ve bahçesinde olmak üzere bir bütün olarak düşünülmüştür. Yapı içerisinde sıva altı tesisat döşenmiş ve mevcut zincir izleri değerlendirilerek kandillikler konmuştur. Bahçede ise özel tasarım aydınlatma elemanları çevre düzenlemesi içerisinde değerlendirilmiştir.
Şimdi sizlere bu program dahilinde başlanan ve tamamlanmak üzere olan çalışmalarımızdan örnekler 1 . A R I F A Ğ A C A M H
Arif Aga Camii XV. yüzyılda yapılmıştır. Kitabesi olmayan yapının banisi ve mimarı bilinmemektedir. Kare plâna sahip olan cami tek mekanlı olup son cemaat mahalli bulunmamaktadır.
Restorasyon çalışmalanna başladığımızda yapı tümüyle harap durumda idi. Yapının duvarlarında ve kubbesinde büyük çatlaklar oluşmuş, minare şerefe altına kadar yıkılmış, içi ve üzeri moloz ve toprak ile dol muş, sıvalar büyük ölçüde dökülmüş ve mihrabı büyük ölçüde bozulmuş durumda idi.
Öncelikle, yapının içerisindeki ve üzerindeki molozlar temizlenip etrafı açılarak cami ortaya çıkarıldı. Çatlaklara dikiş atılıp kasnak takviyeleri yapıldıktan sonra üst örtü kurşun kaplaması yapıldı. Gövdesi oldukça bozuk olan minarenin taşları yeniden monte edilmek üzere söküldü. Ancak, söküm sırasında minarenin za man içerisinde bir müdahale görmüş olduğu ortaya çıktı. Farisili olan minare taşlarının iç yüzlerinin dilimli ol duğu, özgün taşların ters çevrilip yontularak yeniden kullanılmış olduğu belirlendi. Bunun üzerine yeniden bir proje yapıldı, özgün taşlar aynen kullanılarak, projesine göre minare yenilendi. Ana giriş kapısı yanındaki iz ler değerlendirilerek ahşap saçak projelendirilip uygulandı. Yapı içerisinde yapılan sıva raspaları sonucunda özgün bezeme izleri bulundu. Horasan sıva yapıldıktan sonra bulunan izler değerlendirilerek, kubbe kuşak ya zısı tamamlandı. Mihrap mukamasları bulunan izler ve yapılan karşılaştırmalı çalışma sonucunda tamamlandı. vereceğim.
Dişlik pencereler ve yeniden tasarlanan içlik pencereler üretilerek monte edildi. Klasik tuğla döşeme kapla ması yapıldıktan sonra ahşap pencere, kapı, minber, cıhar-ı güzin levhalar ve kürsü yerine kondu. Son ola rak, çevre düzenlemesi hazırlanan proje doğrultusunda uygulandı.
2. İSMAİL AĞA C A M H
ismail Aga Camii XV. yüzyılda yapılmıştır. Kitabesi olmayan yapının banisi ve mimarı bilinmemektedir. Kare plana sahip olan cami tek mekanlıdır. Araştırma hafriyatı sonucu elde edilen bilgiler ile son ce maat mahallinin olduğu anlaşılmıştır.
Restorasyon çalışmalarına başladığımızda yapı oldukça harap durumda idi. Büyük ölçüde toprağa gö mülmüş durumda olan caminin üst yapısı ve mimari elemanları çok bozulmuş durumda idi.
Yapı öncelikle iç ve dış hafriyatları yapılarak açığa çıkarıldı. Üst yapı onarımından sonra kurşun örtü tamamlandı. Çok az miktarda kalmış olan sıvalar raspa edilerek horasan sıva yapıldı. Herhangi bir bezeme izine rastlanmadığından yeni bezeme yapılmadı. Hafriyat sonucu bulunan klasik tuğla döşeme izi değerlendi rilerek döşeme kaplaması yenilendi. Mihrabın da eksik kısımları mevcut izlere göre tamamlandı. Dişlik pen cereler ve yeni tasarım içlik pencereler, ahşap pencere, kapı, minber, kürsü ve cıhar-ı güzin levhalar yerine kondu. Yapının en önemli eksikliklerinden olan minare, eski fotoğraflardan yararlanılarak tamamlandı. Son cemaat yeri ise araştırma hafriyatı sonucunda ortaya çıkanidı. Caminin beden duvarlarında herhangi bir iz bulunmadığından, temel izleri değerlendirilerek yalnızca dikmeler üzerinde oturan bir çatı yapıldı. Bu arada, burada duran mezarın taşları sağlıklaştırılarak tamamlandı. Çevre düzenlemesi, wc ve abdest alma yerleri ha zırlanan proje doğrultusunda uygulandı.
3. SİTTÎ HATUN CAMİl
Mimar Hayrettin'in eseri olan Sitti Hatun Camii, Fatih Sultan Mehmed'in ilk hanımı Sitti Şah Sultan tarafından 1 4 4 9 yılında yaptırılmıştır.
Kare plana sahip olan cami tek mekanlı olup son cemaat yerinin izleri bulunmaktadır. Cami '80'li yıl larda onarıma alınmış ancak, onarım tamamlanmadan kalmıştır.
Restorasyon çalışmalarına başladığımızda öncelikle '80 onarımı sırasında yapılmış olan çimento sıvalar raspa edilerek horasan sıva yapılmıştır. Kubbe geçiş seviyesinin altında bulunan alçı profiller tamamlanmıştır. Mevcut bezemeler tamamlanacak kadar bilgi vermediğinden aynen korunmuştur. Mihrabın badana raspası tamamlandıktan sonra eksik olan çiniler aslına uygun olarak yaptırılarak yerine monte edilmiştir. Minberin kı rık olan mermer parçaları birbirine monte edilmiş, eksik kısımlar ise yine mermerden aslına sadık kalınarak tamamlanmıştır. Klasik tuğla döşeme kaplaması yapıldıktan sonra ahşap pencere, kapı ve cıhar-ı güzin levha lar yerine konmuştur. İçten minare kapısı yukan kotta olduğundan bu kapıya ulaşılabilecek şekilde bir ahşap merdiven yapılmıştır. Bu merdiven, ileride bir mahfel yapılacak olur ise mahfel çıkış merdiveni olarak da kul lanılabilecek nitelikte tasarlanmıştır. Son cemaat mahalli kubbeleri yeterli bilgi olmadığından tamamlanma mış, yalnızca döşemenin kesme taş bordürleri sağlıklaştırılarak orta kısmına beyaz agrega serilmiştir. Cami kuzeyinde yapılan araştırma hafriyatından sonra özgün taş bahçe döşemesi ve şadırvan kaidesi bulunmuştur. Döşeme sağlıklaştırılarak aynen korunmuş, şadırvan ise tamamlanmak üzere projelendirilmiştir. Kot farklılı ğından yararlanılarak bahçe batı giriş kapısı yanında bir yeraltı wc ve abdest alma yeri yapılmıştır.
4. Y A H Y A B E Y CAMÎI
Yahya Bey Camii Şair Şıpkah Yahya Bey tarafından 1 5 7 7 yılında yaptırılmıştır. Yapının Mimar Si nan'ın eseri olduğu sanılmaktadır. Kare plana sahip olan cami tek mekanlıdır. Araştırma kazılan sonucu elde edilen bilgiler ile son cemaat mahallinin olduğu anlaşılmıştır.
Restorasyon çalşmalarma başladığımızda yap tümüyle harap durumda idi. Öncelikle yapnın etrafındaki ve içerisindeki moloz ve toprak kaldınlarak yapı açığa çıkanimıştır. Bu srada son cemaat mahallinin temelleri bulunmuş ve yeni bulgular doğrultusunda restorasyon projesi revize edilmiştir. Yapının büyük ölçüde yıkılmş ve sağlıksız durumda olan kubbesi 1/3 üne kadar sökülerek !,eniden yapılmıştır. Kurşun üst örtü yapıldıktan sonra cephe onarımlanna geçilmiştir. Bu arada minarede de petek ve külah tamamlanmıştır. Yapının içinde çok az miktarda ve bozulmuş durumda sıva vardı. Bunlar taspa edilip duvarlar temizlendikten sonra örgü tekniğinin çok özenli taş-tuğla almaşık olduğu ortaya çıkmış ve ilke olarak bu duvar örgüsünün sergilenmesi benimsenmiş tir. Bu nedenle, yalnızca kubbe ve pandantifler horasan sıva ile sıvanmş, duvarlar, derzleri onarıldıktan sonra, sıvasız bırakılmıştır. Ancak, yapının kullanılacağı gözönünde bulundurularak, pencere alt kotuna tedar, gül ağa cından ahşap lambri kaplama yapılmıştır. Yapının estetik bütünlüğünün sağlanabilmesi için minber, kürsü, cı har-ı güzin levhalar ve pencere içlikleri de aynı ahşap kullanılarak yapılmıştır. Aydınlatma için üst pencerelerin alt kotundak ahşap hatıl önünden gül ağacından bir bordür geçilmiş ve armatürler köşelerde kubbeden yansıya rak indirekt aydınlık verecek şekilde yede^irilmiştir. Mihrap aslına sadık kalınarak tamamlanmış, araştırma haf riyatından bulunan izler doğrultusunda klasik tuğla döşeme kaplaması yapılmıştır. Son cemaat mahalli bulunan izler doğrultusunda revize edilen projeye göre dikmeler üzerine oturan bir çatı ile örtülmüştür. Yapının güneyin de bulunan hazirenin taşları sağlıkla^ırılarak çevre düzenlemea yapılmıştır.
r
4. fsmailAga Camii restorasyon öncesi.
T
5. ismail Ağa Camii
restorasyon sonrası.
- S ! >ır"«lf
6. Sini Hatun Camii restorasyon öncesi.
7. Sitti Hatun Camii
restorasyon sonrası.
8. Yahya Bey Camii restorasyon öncesi.
9. Yahya Bey Camii restorasyon sonrası.
10. Ali Paşa Çarşısı restorasyon öncesi.
i
•â
En ince detayına kadar düşünülerek gerçekleştirilen bu restorasyon çalışmaları sonrasında yapılar kul lanılacağından, dileğimiz, kullanıcılar tarafından yapılara zarar verilmemesi ve bilinçsiz müdahalelerde bulu-nulmamasıdır.
Sizlere son olarak, güncelliği nedeni ile Ali Paşa Çarşısından söz edeceğim.
Ali Paşa Çarşısı 1569 yılında Kanuni Sultan Süleyman'ın sadrazamlarından Semiz Ali Paşa tarafın dan Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. 130 adet dükkanın bulunduğu çarşı ilk yapıldığı günden bugüne kadar Edir ne ticaret bölgesi içerisinde önemini ve canlılığını korumuştur.
Kuzey-güney yönünde yaklaşık 270 m. boyundaki çarşının biri Kuzey, üçü Dogu, biri Güney ve biri de Batıya açılan altı adet kapısı bulunmaktadır.
Kayıtlara göre, en yakın '50'li yıllarda onarım görmüş olan çarşı 28 Eylül 1992 tarihinde büyük bir yangın geçirmiştir. Yapının yoğun bir şekilde zarar görmesine neden olan bu yangında orta tonozun 2 / 3 ' ü çökmüş, gergi demirleri ayrılmış, duvarlardaki ahşap hatıllar da yanmıştır. Yapı malzemesi olarak kullanılan taşlar ise yüzeyden yaklaşık 5 cm. içeriye kadar niteliğini kaybetmiştir.
Yapının yangın sonrası durumunu belgelemek amacı ile rölövesi hazırlanmakta olup, statik yönden in celenmesi yapılmıştır.
Mevcut malzemenin ayrımından sonra statik sağlamlaştırma yapılacaktır. Vakıflar Genel Müdürlüğü ta rafından hazırlanacak restorasyon projesi doğrultusunda 1993 yılında çarşının onarımına başlanacaktır.
Teşekkür ederim.
