"Bilgi Toplumuna Yolculuk:
e-Dönüşiim'ün Sosyal Boyutları"
Tartışma Platformu Toplantısı
Nuran Yıldız Nurcan Törenli
British Council, Museums, Libraries and Archives Council ve Türkiye Zeka Vakfı (TZV)'nm birlikte düzenlediği "Bilgi Toplumuna Yolculuk: e-Dönüşüm'ün Sosyal Boyutları" Tartış-ma Platformu toplantısı, 3-5 Haziran 2005 tarihinde Abant'ta gerçekleştirildi. Prof. Dr. Metin Ger ve Nurhan Koral'ın yönettiği platformun proje ekibinde Ayşegül Bahçıvan, Burak Koç, Çağrı Öner, Davit Dawson, Gillian Covvell, Işıl Demirakm, Nihal Sandıkçı, Ozan Dinçer, Senem Karakaya ve Steve Byrant yer aldı.
Beyin fırtınasından odak grup ça-lışmalarına, panel forumdan kritik ana-lizine kadar birbirini tamamlayan yön-temlerin kullanıldığı platformda Adnan Şahin (BELBİM), Ahmet Yıldız (TBMM Kütüphane ve Araştırma Servisi), Cen-giz Tanrıkulu (Adalet Bakanlığı), Çetin Banuye (Halıcı Yazılım), Dicle İpek (Plaka Giyim), Emrehan Halıcı (TZV), Fikret Üçcan (T.C. Başbakanlık),
Gün-iletişlm: araştırmaları <
nur Özalp (Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği), Gwendolyn Carpenter (GOV3 LTD), Kevin Haris (Community Development Foundation) , İlham Kah-raman (Noter), Lokman Ayva (AKP Milletvekili), Mehmet Emin Küçük (Ha-cettepe Üniversitesi), Nilüfer Narlı (Ka-dir Has Üniversitesi), Nuran Yıldız (Ankara Üniversitesi), Nurcan Törenli (Ankara Üniversitesi), Ömer Tarkan (Posta Gazetesi), Ramazan Altınok (DPT, Bilgi Toplumu Dairesi), Serdar Kaşıkçı (Kangrum), Şerf Oğuz (Star Ga-zetesi) Turhan Menteş (TBD), Türker Gülüm (TÜBİTAK) ve Varlık Dal (KKK) katılımcı olarak yer aldı.
Bilişim teknolojilerinin yarattığı dö-nüşümlerin kendini her geçen gün biraz daha fazla hissettirdiği bir ortamda "Bilgi Toplumuna Yolculuk: e-Dönüşüm'ün Sosyal Boyutları" Tartış-ma Platformunda da, bilgi toplumuna yolculuğun ya da e-Dönüşüm sürecinin sosyal boyutlarının Türk toplumuna
yansımalarının neler olabileceğini tar-tışmak, bu yansımalarda ortaya çıkabi-lecek sorunları giderme konusunda hangi kanalların kullanılabileceğini de-ğerlendirmek ve bu amaçla politika o-luşturma sürecine temel oluşturabilecek projelerin geliştirilmesi hedeflenmişti.
Tartışma Platformu'nun çalışmaları-nın ilk oturumu 3 Haziran günü öğle-den sonra Prof. Dr. Metin Ger ile Nur-han Koral'ın çalışma yöntemini tanıttık-ları konuşmalarla başladı. Toplam 10 oturumdan oluşan tartışma platfor-munda "beyin fırtınası" yöntemiyle e-Dönüşüm sürecinden hangi sosyal grupların hangi ağırlıklarda etkilenece-ğinin belirlenmesinin yanı sıra bu etki-lerin hangi kanallar kullanılarak yumu-şatılabileceğinin de saptanmasının a-maçlandığı vurgulandı. "Odak grup çalışması" yöntemiyle de belirlenen sosyal gruplarla kanalların ilişkilendi-rilmesinin yapılacağı ve bu ilişkilen-dirme üzerinden odak grupların kendi içlerinde belirledikleri sorunların sos-yal, yasal ve politik özniteliklerini sap-tamalarının istendiği belirtildi. Sayısı dört olarak belirlenen odak grupların, çalışmanın son günü yaptıkları sapta-malar ışığında sorunların çözümüne dönük önerilerini kısa-orta-uzun vadeli projeler haline nasıl dönüştürecekleri anlatıldı. Prof. Dr. Metin Ger odak grup çalışmaları arasına yerleştirilen "panel forum'Tarın bir tür "filtreleme" işlevi
göreceğini; odak grupların kendi içle-rinde yaptıkları çalışmaları tartışma platformunun tüm katılımcıları ile pay-laşmalarının amaçlandığını dolayısıyla da bu paylaşımda ortaya çıkacak eleştiri ve önerilerin, odak gruplara bir sonraki çalışmalarını geliştirebilmeleri için yol gösterici olacağını açıkladı. Tartışa plat-formu içerisinde gerek düzenleyici ge-rekse katılımcı olarak yer almak üzere İngiltere'den gelen grubun ise benzer bir çalışma yöntemi izleyeceği ancak bu beşinci odak grubun kendi içinde yapa-cağı çalışmaların, İngiltere örneğini yer-li katılımcılara bir karşılaştırma yapa-bilmeleri için "tanıtma" amaçlı olduğu-nun da altı çizildi.
Tanışma ve çalışma yönteminin tanı-tıldığı bu ilk oturumun ardından yapı-lan 2. oturumda, Dr. Nurcan Törenli, Türkiye'deki e-Dönüşümün sosyal etki-lerini değerlendirdiği "Bilgi toplumuna yönelişte stratejik yaklaşımın gereği olarak toplumsal hazırlığın temellerini oluşturma" başlıklı bir sunuş yaptı. Tö-renli sunuşunda, e-Dönüşüm sürecinde izlenecek yaklaşımın özgünlüğünün önemine vurgu yaparak bilgi toplumu politikalarının bilişim teknolojilerinden temel "araştırma nesneleri" anlamında ulusal kalkınmayı gerçekleştirmek ve verimliliği artırmak için en üst düzeyde yararlanmayı amaçlaması gerektiğinin altını çizdi. e-Dönüşümün, toplumsal kalkınmada sürekliliği ve
sürdürülebi-Yıldız, Törenli • Bilgi Toplumuna Yolculuk • 115
lirliği hedefleyen toplumsal bir seferber-lik halini yansıtması gerektiğine işaret eden Törenli, bu çalışmanın, enformas-yon yoksullarının gereksinimlerini be-lirlemek ve bu gereksinimleri karşıla-mak için projeler geliştirmek anlamında ikinci bir faza da ihtiyaç duyduğunu belirtti. Törenli, bu ikinci fazın bilişim teknolojilerinin olanaklarının toplumun kıyısında kalmış bu kesimler için an-lamlı hale gelebilmesinin geliştirilecek projelerin, gereksinimler yanında yine bu kesimlerin sahip oldukları bireysel-mesleki donanım ve yetenekler üzerine inşa edilmesi gerekliliği noktasında da-ha da anlam ve önem kazanacağına de-ğindi.
Tartışma platformunun ikinci günü önceden belirlendiği üzere beyin fırtına-sı yönteminin uygulandığı ve tüm katı-lımcıların birarada olduğu 3. oturumla başladı. Sosyal gruplarla bu grupların sorunlarının çözümünde etkin olacağı düşünülen kanalların belirlenmesini amaçlayan bu oturumun sonucunda temel nitelikte sekiz sosyal grup (Genç-ler, Yaşlılar-F.mekli(Genç-ler, Çalışanlar, İşsiz-ler, Özürlüİşsiz-ler, Öğrenciler-Çocuklar, Aile ve İşverenler) ile on kanal (Eğitim, Kamu Yönetimi, İş Dünyası, Sanat ve Kültür, Sivil Toplum Kuruluşları, Bilim-Teknoloji-ArGe, Sağlık-Sosyal Güven-lik, Genel GüvenGüven-lik, İletişim ve Siyaset) belirlendi. Oturum sonunda yapılan değerlendirmelerde belirlenen
kanalla-rın, kamusal programlarla telekomüni-kasyon altyapısına ve hizmetlerine dö-nük kamusal politika yaklaşımları çer-çevesinde biçimlendirilmesi gereğine dikkat çekildi. e-Dönüşüm tek başına bir yatırım projesi olmadığı, toplumun her kesimini derinden etkileyen dolayı-sıyla da projenin sosyal paydaşlarının her birine önemli sorumluluklar yükle-yen bir dinamizmi olduğu vurgulandı.
Tartışma platformunun 4. oturu-munda, katılımcıların alanlarına göre önceden belirlenen listeler doğrultu-sunda "odak grup" çalışmasına geçildi. Bu oturumun ilk ayağında odak grupla-rın her bir üyesi, belirlenen sosyal grup-larla kanalları önce kendi başlarına iliş-kilendirdiler, ardından da kendi arala-rında tartışarak grubun ortak listesini oluşturdular. Aynı oturumun ikinci ayağında ise gruplar oluşturdukları listeler uyarınca, e-Dönüşümde yumu-şak bir geçişin sağlanabilmesi yönünde karşılaşabilecek sorunların sosyal, yasal ve politik öznitelikleriyle bu sorunların etkiledikleri sosyal grupları belirledikle-ri bir formu hazırladılar.
Odak grupların bu çalışmaları, öğle-den sonra başlayan ve panel form biçi-minde organize edilen 5. oturumda ele alındı. Panel yöneticilerince odak grup-lardan toplanarak analizi yapılan form-lara göre, sosyal gruplar bazında e-Dönüşümden en fazla gençlerle
öğrenci-lerin-çocuklann etkileneceği tespiti ağır-lık kazanmıştır. Grupların değerlendir-melerine göre ikinci ağırlıklı alanlar ise iş dünyası, yaşlılar-emekliler ve çalışan-lar. Odak gruplar diğer alanları ise aile, işsizler ve özürlüler biçiminde sırala-mışlardır. e-Dönüşüm sürecinin işleye-ceği kanallar bazında odak grupların ilk sırada eğitimi, ardından da sağlık ve sosyal güvenliği, kamu yönetimini ve iş dünyasını gördükleri ortaya çıktı. Belir-lenen sosyal gruplarla ilişkili olarak odak grupların ön çıkardığı sorunların ise şu temel başlıklar altında toplandığı görüldü:
• Bilgisayar okuryazarlığının düşük-lüğü ve gençlerin bilişim teknolojile-rinin kullanılmasının toplumsal bir değer haline gelememiş olması. • e-Dönüşüm projelerinde yaşlı ve
özürlü kesimlerin ihtiyaç ve gereksi-nimlerinin dikkate alınmaması. • Çalışanların iş yaşamına ilişkin
de-ğerlendirmelerin BT kullanım yete-nekleriyle ilişkilendirilmemesi ne-deniyle bireysel gelişim istekliliğini azaltması.
• Gelir dağılımındaki eşitsizliğin, alt gelir gruplarını e-Dönüşüm süreci-nin daha çok dışına atması.
• e-Dönüşüm politikalarında yaşlı ve özürlü kesimlerin ihtiyaç ve gereksi-nimlerinin, bilgi okur yazarlığının bu kesimler açısından yeniden tnımlanması gerektiğinin dikkate a-lmmaması.
• Bilgilendirici, içerik yanında eğlen-dirici ve oyalayıcı içeriğin de bir ge-reksinim olduğu ancak bu konuda içerik-sunum kalitesinin göz ardı e-dilmesi.
• BT kullanımının aratmasına koşut olarak aile içi iletişimin kopması. • BT alanında ulusal içerik ve
dona-nım üretiminin devlet tarafından desteklenmemesi nedeniyle ulusal BT üretim yeteneğimizin zayıflama-sı.
Aynı oturumda İngiltere'den gelen katılımcıların oluşturduğu 5. odak gru-bun kendi ülke ve birikim örneklerine bakıldığında, İngiltere'de de bu dönü-şümün sancılı ve öngörülemeyeni çok fazla olan bir süreç olduğu; benzer a-dımlarda benzer kanalların seçildiği görüldü. Güçlü sayılabilecek bir toplu-luk dayanışması geleneğine sahip İngil-tere örneğinin kanallar açısından ayrı-şan yanı, eğitimin ardından ikinci sırayı sivil toplum kuruluşlarının almasıydı. Sosyal etkiler yanında öncelikli sosyal etkileşim kanallarının da bu kadar çok benzeşmesi katılımcılar tarafından, bu alanda yapılacakların da giderek net-leşmekte olduğunun bir göstergesi ola-rak yorumlandı. Benzerlikler yanında ortaya çıkan farklılıkların da insanların bilgiye olan gereksinimleri ile içinde yaşadıkları toplumsal koşullar arasın-daki bağlantının nasıl ve hangi ölçüde kurulduğuyla ilişkili olduğuna değinil-di.
Yıldız, Törenli • Bilgi Toplumuna Yolculuk • 117
Tartışma platformunun odak grup-ları 6. oturumda, panel forumda ortaya çıkan bu temel sorunlar içerisinden grup olarak hangilerini seçeceklerini ya da bu sorunlar dışında kendilerinin öne çıkarmak istediği başka sorunlar varsa bunların neler olduğunu belirlemeye çalıştılar. Gruplar, aynı oturumda belir-ledikleri bu sorunları çözüme ulaştırma konusundaki değerlendirmelerini de kendilerine dağıtılan bir formdaki "ne yapılmalı?", "nasıl yapılmalı?", "kim yapmalı?" başlıkları altına sıraladılar.
Odak grupların verilen formları doldurmalarının ardından, çıkan sonuç-ları panel forum düzeyinde tartışmak üzere 7. oturuma geçildi. Grupların or-tak değerlendirmesi, e-Dönüşüm süre-cinde sosyal grup-kanal ilişkisinin kendi başına gerçekleşebilecek bir süreç ol-madığı noktasında birleşti. Toplumsal hazırlığın sağlanabilmesi için politika oluşturma dâhil tüm toplumsal kesim-lerin bu sürece bir biçimde katılması gerektiği vurgulandı. BT'ye ve sayısal ağlara yaygın erişimin sadece nicel de-ğil nitel bir boyutu da bulunduğu, do-layısıyla da her iki boyutta var olan dü-zeyler birbirleriyle örtüşmedikleri tak-dirde yaygınlığın anlamının da bulanık-laşacağı ve enformasyon varsıllarıyla yoksulları arasındaki uçurumun da gi-derek açılacağına dikkat çekildi.
Grupların "ne yapmalı?" başlığı altında yaşlıların sağlık bilgilerinin dinamik bir yapıda kullanıma sunulması; "vatandaş büroları" oluşturulması; işe alma, atama ve yükseltme işlemlerinde BT kullanma yeteneğinin öncelikli teşvik unsuru ola-rak değerlendirilmesi; kent kültürüne katkıda bulunacak ortamların artırılma-sı, yaşlı ve özürlü kesimlerin gereksi-nimlerini karşılayabilecek nitelikte uy-gun donanım ve yazılımların geliştiril-mesi; fikri haklar okur-yazarlığınm artı-rılması; ücretsiz Internet erişimi bağlan-tısı için merkezler kurulmaması; işsizle-rin yetenek dökümünün çıkarılması gibi seçenekleri sıraladıkları görüldü.
"Nasıl yapılmalı?" başlığı altında ise yaşlı, özürlü ya da ev kadınları gibi top-lumsal kesimlerin gereksinim ve sorun-larının, "e-dönüşüm ajanları" kullanıla-rak tespit edilmesi; alt gelir gruplarının ağlara erişimi için yerel koşulların özel-likleri dikkate alınarak halk kütüphane-lerinden, Internet kafelerden, okullar-dan, valiliklerden, STK şubelerinden "erişim noktası" olarak yararlanılması; sadece devlet hastanelerinin değil, üni-versite hastanelerinin veri tabanlarını birleştirerek ulusal sağlık sisteminin oluşturulması; Üniversitelerin meslek eğitimcisi yetiştiren bölümlerine girişin özendirilmesi; öğretmenlerin ailelere ulaşması sağlanması; işsizlik sigortası ödenmesinin geçerli bir beceri eğitimi sertifikasyonuna bağlanması; Kamu
Bilişim projelerinin Ulusal ürünlerin geliştirilmesi için AR-GE platformları olarak kullanılması gibi öneriler yer aldı.
Odak gruplar, e-Dönüşüm sürecinde "kim yapmalı?" başlığı altında sadece kamun yer almasının düşünülemeyece-ğini; bilgi toplumuna topyekûn yöneli-min, tüm toplumsal kesimlerin hem görev-sorumluluk hem de nimetlerden yararlanma anlamında ana gündemini oluşturduğunu; sosyal grup-kanal iliş-kisi içerisinde aktörlerin yerlerinin ve ağırlıklarının değişebileceğini ancak "liderlik" boyutunda kararlık ve uzak görüşlülük kalitesinin değişmez bir ni-telik olduğunu belirtmişlerdir.
Toplantının son günü, odak grupla-rın geliştirmiş oldukları çözüm
önerile-rinin içerisinden seçtikleri bir ya da bir-kaç öneriyi projelendirdikleri 8. oturum-la başoturum-ladı. Grupoturum-lar belirledikleri öneri ya da önerileri projelendirirken, bu öne-rinin gerçekleştirilmesi yolunda "yapı-lacak iş/ulaşı"yapı-lacak durum" bağlamında kilometre taşı olarak gördükleri uygu-lamaları kısa, orta ve uzun vadede bir plana bağlamaya çalıştırlar.
Proje çalışmasının ardından bulgu-ların sunumunun yapıldığı 9. oturuma geçildi. Her grup, sözcüsü aracılığıyla kendi projesini tanıttı ve ardından da tüm katılımcılar kendi grupları dışında-ki "en iyi" beş projeyi oylayarak gerekli tümleştirmenin yapılması için panel yöneticilerine ilettiler. Sonuçta tüm pro-jeler içerisinde en çok oyu alarak öne çıkan proje, 3. Grubun "Ulusal Sağlık Veritabanı" projesi oldu.
Proje Kısa Vade (1 yıl) Orta Vade (5 yıl) Uzun vade (10 ya da 2023) Ulusal Sağlık Veritabanı
Ülke genelinde 10 üni-versite hastanesinin veritabanları birleştirile-cek. Söz konusu hasta-nelerden hizmet alacak belirli sayıda pilot uygu-lama amaçlı hasta için ' akıllı sağlık kartı çalış-ması başlatılacak. (1 yıl) Gerekirse özel sigorta şirketlerinin bu verita-banına üyeliğiyle kul-lanması sağlanacak.
Kısa vadede denenen veri bir-leştirme ve tek kart sistemini ulusal sağlık sisteminin tümüne yaymak, ilgili yasal mevzuatı düzenlemek. (5 yıl) Sağlık Ba-kanlığı, Başbakanlık, Telekom firmaları, Maliye Bakanlığı. Doktorların BT olanaklarının kullanılmasıyla uzaktan tanı sistemine dâhil olması sağlana-cak. (4 yıl) Sağlık Bakanlığı örneği daha önce MEB ve Baro-lar Birliğinde gördüğümüz üzere devlet doktorlarına dizüs-tü bilgisayar ve/veya araç sağ-lanacak.
Tek kart sistemini her vatandaşın sayısal imzasıyla birleştir-mek, her bir hasta için tek karttan ulaşılabi-len hasta ve hastalık öyküsü, medikal bi-yografi, ilaç takip tutanakları vs sağla-nacak. 2015...
Yıldız, Törenli • Bilgi Toplumuna Yolculuk • 119
Tartışma platformunun "açık tartış-ma" biçiminde organize edilen 10. ve son oturumunda diğer alanlarda oldu-ğu gibi bilişim teknolojileri alanında da ulusal yenilik yaratma yeteneğini ancak üreten bir ekonominin yaratabileceği gerçeği bir kez daha dile getirilerek; bu konuda harekete geçirilecek toplumsal talebin, iç dinamikleri harekete geçirme açısından siyasal iradenin de önünü açacağı vurgulandı. Bu bağlamda, Tür-kiye'nin küresel bilgi toplumu harita-sında kendi ekonomisinin ve kendi iç dinamiklerinin talepleri ile "teknoloji üreten" bir ülke konumunda yer alması için neler yapılması gerektiği konusun-da üzerinde emek harcanan her düşün-cenin, her politika önerisinin büyük önem taşıdığı ve bu tartışma platform da böyle bir farkındalık içerisinde biraraya geldiği belirtildi. Katılımcılar, 5. Grubun İngiltere örneğini çerçeve-sinde değindikleri "Ulusal Sağlık Veri-tabanı" projesine benzer bir projenin nasıl büyük bir başarısızlıkla sonuçlan-dığına da dikkat çekerek, bilgi toplumu politikalarının hazırlık aşamasının yapı-landırılmasındaki "katılımcı politika oluşturma sürecine" ve bu süreçteki dikkat ve özene vurgu yaptılar.
Sonuç olarak tartışma platformun ortaya koyduğu yaklaşımlar ve değer-lendirmeler, bilgi toplumuna yolculuk ya da e-Dönüşüm konusunda Türki-ye'de belli bir çabanın olduğu ancak
temel sıkıntının toplumsal hazırlığın eşgüdümünde ve hızında yaşanan so-runlarda, eksikliklerde yattığına dikkat çekmesi açısından değerli bir katkı nite-liği taşımaktadır.
