SA VA ŞIN FARK LI YÜZ LE Rİ
Alev Sı nar Uğur lu*
A NA TI ON IN LIMBO:
DIF FE RENT FA CES OF WAR IN THE NOVELS OF CEN GİZ DAĞ CI
ABS TRACT
Cengiz Dağcı tells in his works of his homeland, Crimea and of the Russian per-secution that the Crimeans had to endure for ages and recounts the diaspora that a nation lived. Both as a Crimean Turk and as one of those victims who were forced to fight in the Second World War in two different uniforms he writes about those 'horrible years' and brings the voice of a nation cut off from its ancestral land to large masses. Narrating the Second World War, he depicts the tragic situation of his nation between the red star and the swastika, as one of being in limbo. Their place of waiting is in between heaven and hell. The Crimean Turks await their liberty, peace, and most importantly, having their homeland back, which is only probable. Cengiz Dağcı's representation of the situation of the Crimean Turks and the Polish, to which his wife belongs, shows the universal grimness of war. This article is a study of the various representati-ons of the tragedy of war based on the novels of Cengiz Dağcı on the Second World War.
Keywords: Cengiz Dağcı, Crimea, Poland, Second World War, Communism
and Nazism
* Prof. Dr., Ulu dağ Üni ver si te si Fen Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 9 Mart 1919 ta ri hin de Kı rım’ın Gur zuf ka sa ba sın da do ğan Cen giz Dağ cı 1941’de Uk ray na cep he sin
-de Rus or du su nun tank su ba yı ola rak çar pı şır ve Al man la ra esir dü şer. Ki ro vog rad ve Uman esir kamp la rın da ka lan ya zar “Al man boz gu nu sı ra sın da ken di si ni Al man lar ara sın da; Tür kis tan’ın öz gür -lü ğü için sa va şa cak la rı nı zan ne den Tür kis tan lej yo nu için de bu lur” (Alev Sı nar, Türk Ro man ve
Hikâye sin de İkin ci Dün ya Sa va şı, Dergâh Yay., İs tan bul, 2003, s. 165). Sa vaş so nun da Av ru pa’da ya
şa nan ka rı şık lık için de 1946 yı lın da Lon dra’ya yer le şir. Cen giz Dağ cı’nın ha ya tı hak kın da ge niş bil gi için bkz. İsa Ko ca kap lan, Cen giz Dağ cı’nın Dört Ro ma nı, M.E.B. Yay., İs tan bul, 1992; İb ra him Şa -hin, Cen giz Dağ cı’nın Ha ya tı ve Eser le ri, Kül tür Ba kan lı ğı Ya yın la rı, An ka ra, 1996; Cen giz Dağ cı,
Ha tı ra lar da Cen giz Dağ cı, Ötü ken Yay., İs tan bul, 1998; Cen giz Dağ cı, Re gi na, Ötü ken Neş ri yat, İs
-tan bul, 2000; www.cen giz dag ci.org
2 Bkz. Alev Sı nar, “Bir Kı rım Tür kü’nün Ka le min den Kı rım Di as po ra sı”, Türk bi lig Tür ko lo ji Araş tır
-ma la rı, 2004/ 8, s. 54-73
3 Cen giz Dağ cı, Ha tı ra lar da Cen giz Dağ cı, Ötü ken Yay., İs tan bul, 1998, s. 33 (Alın tı lar bu bas kı dan
-dır.)
4 Ne tu haf tır ki Sa vaş ve Ba rış’ın kah ra man la rı ara sın da da ay nı halk yer al mak ta dır. ÖZET
Cen giz Dağ cı eser le rin de va ta nı Kı rım’ı, Kı rım lı la rın ma ruz kal dık la rı Rus zul -mü nü iş le ye rek, bir mil le tin ya şa dı ğı di as po ra yı göz ler önü ne se rer. Cen giz Dağ cı hem bir Kı rım Tür kü ola rak ata top rak la rın dan ko pa rı lan mil le ti nin se si ni du yu rur hem de II. Dün ya Sa va şı’nda iki ay rı üni for ma için de sa vaş ma ya zor la nan kur ban lar dan bi ri ola rak o “kor kunç yıl la rı” an la tır. II. Dün ya Sa va şı ’nı an la tır ken özel lik le A’râfta bir mil le tin; ko mü nizm ile na zizm kı zıl yıl dız la ga ma lı haç ara sın da kal mış bir mil le tin tra je di si ni ser gi ler. Cen net ile ce hen nem ara sın da bu lu nan A’râf, bek le ni len yer dir. Kı rım Türk le ri kur tu lu şu bek ler; öz gür lü -ğü bek ler; ba rı şı bek ler ve en önem li si ata top rak la rı na ye ni den sa hip ol ma yı, muh te mel bir va ta nı bek ler. Cen giz Dağ cı, Kı rım Türk le ri nin ve eşi nin men sup ol du ğu Po lon ya lı la rın II. Dün ya Sa va şı’nda ki du ru mu nu an la tır ken ay nı za man -da sa va şın ev ren sel çir kin bo yu tu nu yan sı tır. Bu ça lış ma -da Cen giz Dağ cı’ nın II. Dün ya Sa va şı nı iş le di ği ro man la rın dan ha re ket le adı na sa vaş de ni len felâke tin fark lı gö rün tü le ri üze rin de du ru la cak tır.
AnahtarKelimeler: Cen giz Dağ cı, Kı rım, Po lon ya, II. Dün ya Sa va şı, Ko mü
-nizm, Na zizm
Cen giz Dağ cı1eser le rin de va ta nı Kı rım’ı, Kı rım lı la rın ma ruz kal dık la rı Rus zul -mü nü iş le ye rek, bir mil le tin ya şa dı ğı di as po ra yı göz ler önü ne se rer2. Cen giz Dağ cı bir yan dan ata top rak la rın dan ko pa rı lan mil le ti nin se si ni du yu rur ken bir yan dan da II. Dün ya Sa va şı’nda iki ay rı üni for ma için de sa vaş ma ya zor la nan kur ban lar dan bi ri ola rak o “kor kunç yıl la rı” an la tır. “As lın da Rus kül tü rü için den çık tım. Rus kül tü rü ve ede bi ya tıy la bes len dim. Eser le rim de (ba zan bi le rek, ba zan da far kın da ol ma dan) Rus ede bi ya tı nın önem li et ki si ol du”3di yen ya zar, bir sa vaş ede bi yat çı sı dır ve sa va şı ev ren sel bo yut la rıy la ele alan Tols toy’dan bes len miş ol du ğu gö rül mek te dir4. II. Dün
ya Sa va şı nı ele al dı ğı eser le rin de Tols toy ge le ne ğin den de ya rar la na rak sa va şın ev ren sel çir kin bo yu tu nu göz ler önü ne se rer. Bu eser le rin mal ze me si ger çek ya şam dan alın mış tır. Ha tı ra lar da Cen giz Dağ cı ad lı anı ki ta bı ile ro man la rı kar şı laş tı rıl dı ğın da ya -şa nan lar ve an la tı lan lar ara sın da ki or tak nok ta lar he men fark edil mek te dir. Cen giz Dağ cı, Tür ki ye’de ya yım la nan ilk ro ma nı Kor kunç Yıl lar’ı Var lık Ya yın la rı sa hi bi Ya -şar Na bi Na yır’a gön de rir ken kul lan dı ğı “El ham dü lil lah Tür küm, Müs lü ma nım ve bu not la rım da yaz dı ğı mın hep si nin de ha ki kat ol du ğu na ye min ede rim”5cüm le siy le de an lat tık la rı nın ger çek ha yat tan bes len di ği ni sa mi mi yet le di le ge tir miş tir.
Bu ça lış ma da Cen giz Dağ cı’nın II. Dün ya Sa va şı ’nı iş le di ği ro man la rın dan ha -re ket le adı na sa vaş de ni len felâke tin fark lı gö rün tü le ri üze rin de du ru la cak tır. Bu fark lı yüz le ri ser gi ler ken, ya za rın Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu ad lı ro ma nın da aslî kah ra ma nın bir mek tu bun da ge çen sa tır lar dan ha re ket ede rek tas ni fi mi zi be lir le dik:
“Ben, tey ze, şim di ye ka dar ya şa mış ol du ğum ha ya tı mı çev re ler için de ya şa dım: do ğup bü yü dü ğüm va tan top rak la rı üs tün de ai le çev re si; sa vaş ve ölüm çev re si; aç lık ve esir lik çev re si; gü neş li, kan lı, kor kunç çev re ler. Şim di ki çev re mi sis li çev re di ye isim len di re bi -li rim.”6
Na sıl ya za rın ha ya tı nı, ken di si ni için de bul du ğu çev re ler yö net miş se; “öz gür lü ğün tam ve ger çek an la mı nı” bi le me yen kah ra man la rı da ay nı ku şa tıl mış lı ğın için de dir ler. Cen giz Dağ cı II. Dün ya Sa va şı ’nı an la tır ken özel lik le A’râfta bir mil le tin; ko -mü nizm ile na zizm -kı zıl yıl dız la ga ma lı haç- ara sın da kal mış bir mil le tin tra je di si ni yan sıt mak ta dır. Cen net ile ce hen nem ara sın da bu lu nan A’râf, bek le ni len yer dir. Kı rım Türk le ri kur tu lu şu bek ler; öz gür lü ğü bek ler; ba rı şı bek ler ve en önem li si ata top -rak la rı na ye ni den sa hip ol ma yı, muh te mel bir va ta nı bek ler.
I- SAVAŞ VE ÖLÜM ÇEVRESİ
a) Polonya
Cen giz Dağ cı Al man iş ga li al tın da ki Po lon ya’da sa vaş so nu na doğ ru ya şa nan la -rı Var şo va’yı mer kez ala rak Ölüm ve Kor ku Gün le ri ve Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu ad lı ro man la rın da an la tır.
Var şo va so kak la rı na ses ve ko ku ha kim dir. Ya hu di ce set le ri nin kül ve ya nık ko ku la rı ile Ghet to dan ge len tü fek, bom ba ve in le yen in san ses le ri bir bi ri ne ka rı şır. Ge -ce sa at se kiz de so ka ğa çık ma ya sa ğı baş lar. Bu ya sak sa de -ce “fa hi şe ler” için ge çer li 5 Cen giz Dağ cı, Kor kunç Yıl lar, Var lık Yay., İs tan bul, 1956, s. 5 (Alın tı lar bu bas kı dan dır.)
6 Cen giz Dağ cı, Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu, Ötü ken Neş ri yat, İs tan bul, 1996, s. 245 (Alın tı lar bu bas
de ğil dir; Al man lar on la ra “fa hi şe ve si ka sı” ve re rek on bi re ka dar dı şa rı da ka la bil me imkânı ta nı mış lar dır. Na mus lu ka dın lar da bu imkândan ya rar la na bil mek için bi rer “fa hi şe ve si ka sı” pe şin de dir ler. Ör nek ola rak Ölüm ve Kor ku Gün le ri’nde üç ço cuk an ne si ve pro fe sör eşi Na tal ya ça lış tı ğı pas ta ha ne den an cak do kuz da çı ka bil di ği için böy le bir ve si ka ala bil me nin mü ca de le si ni ver miş ve so nun da “fa hi şe ve si ka sı” te -min ede bil miş tir. Nor mal za man lar da ka dı nı -he le bir de an ne ve eş vas fı ta şı yor sa-aşa ğı la yan “fa hi şe ve si ka sı”nın sa vaş gün le rin de an lam de ğiş tir di ği, ça lı şan ka dın için ade ta kur ta rı cı ol du ğu gö rül mek te dir.
Var şo va so kak la rın da ölüm sa de ce gün düz le ri de ğil so ka ğa çık ma ya sa ğı nın baş la ma sın dan son ra da kol ge zer. Ölüm ve Kor ku Gün le ri’nin en çar pı cı, ha fı za lar -dan si lin me si ne re dey se imkânsız olan sah ne si, aslî kah ra ma nın ge ce sa at se kiz den son ra kar şı sı na çı kan bir Ya hu di ile yap tı ğı ko nuş ma dır. Te re sa, so ka ğa çık ma ya sa -ğı nın baş la dı -ğı sa at ler de te laş la evi ne dön me ye ça lı şır ken la -ğım ka na lı nın açıl dı -ğı nı ve bu ra da giz le nen pe ri şan kı lık lı, cı lız Ya hu di le rin kaç ma ya ça lış tık la rı nı gö rür. İç -le rin den bi ri kaç ma yı ba şa ra maz. Al man la ra ya ka lan ma sı an me se -le si dir. Bi ça re adam son kur tu luş ümi di ola rak ya nın dan ge çen Te re sa’ya yal va rır. Po lon ya hal kı nın Ya hu di le re ba kı şı olum suz dur; ken di iç le rin de ki Ya hu di le ri baş la rı na ge len felâke tin so rum lu su ola rak gör mek te ve on la ra kar şı nef ret duy mak ta dır lar. Te re sa’nın bu Ya -hu di ile kar şı laş ma dan ön ce ha yat ta olan lar için “Pis Ya -hu di ler… Sı çan lar…” di ye dü şün me si, öl dü rü len ler için “Ya hu di pa çav ra la rı”7ifa de si ni kul lan ma sı hal kın ge ne lin de ki bu nef ret içe ren ba kış açı sı nı onun da pay laş tı ğı nı gös ter mek te dir. Ken di -si ne yal va ran göz ler le ba kan ve ko nuş ma sı ra sın da adı nın Aron Gold ste in ol du ğu nu öğ re ne ce ği Ya hu di ile ara la rın da ge çen di ya log ölü mün ken di si ka dar so ğuk ama en duy gu suz in sa nı da hi ür per te cek de re ce de et ki li dir:
“ - Ya ra lı yım. - Ba na ne? - Ka ça mı yo rum. - Ben se ni ka çı ra mam. - Ya ra lı yım de dim. - Ne is ti yor sun? - Kim sem yok.
- Da ha iyi. Ge ri de ök süz kal maz. - Hak lı sın. Ge ri de ök süz kal maz. - Ge li yor lar. Öle cek sin.
- Evet. Kaç ar tık.
- Al lah rah met et sin sa na.” (Ölüm ve Kor ku Gün le ri, s. 17)
Bu kı sa ve duy gu dan arın dı rıl mış ifa de ler iki ça re siz in sa nın ağ zın dan çık mış tır. Te re sa sa de ce Ya hu di le ri sa va şın so rum lu su ola rak gör dü ğü için de ğil az öte de ken -7 Cen giz Dağ cı, Ölüm ve Kor ku Gün le ri, Ötü ken Yay., İs tan bul, 1991, s. 15; s. 11 (Alın tı lar bu bas kı
di le ri ne yak laş mak ta olan Al man as ker le ri nin kor ku suy la da yar dım ede me miş tir Aron’a. Ölü mün ken di si için ka çı nıl maz lı ğı nı an la yan Aron da hiç ol maz sa Te re -sa’nın öl me me si için kaç ma sı nı is te miş tir. Bu ra da ar tık et nik ya da sos yal kim li ğin, kar şı sın da ki ni düş man ola rak gör me nin öte sin de bir du rum, son de re ce in sanî bir sah ne var dır. Söz ko nu su olan bu in sanî ta raf, iki in san dan hiç ol maz sa bi ri nin sağ kal ma sı dır. Te re sa uzak la şır ken Ya hu di ona adı nı söy ler; ar dın dan öl dü rü lür:
“Yü zü be yaz dı. Bem be yaz dı. Bir dam la kan kal ma mış tı yü zün de. Ma vi göz le ri nin için -de dün ya yı ve ha ya tı ta nı ma ya baş la yan bir ço cu ğun göz le rin -de ki gü lüm se yiş var dı… Tü fek ler pat la dı. Ya hu di sol ba ca ğı nı uzat tı. Uzat tı, uzat tı. Son ra ya vaş ya vaş tit re yen ba -ca ğı nı al tı na top la dı, to par lan dı, bir ke di gi bi bü zül dü. Ba -ca ğı tit rer ken en se si ni sım sı kı kav ra mış eli bir den bi re gev şe yip yü zü ne kay dı.” (Ölüm ve Kor ku Gün le ri, s. 17)
Öl me den ön ce söy le nen isim Te re sa’nın bey nin den hiç si lin me ye cek tir. Genç ka dı nın bir in sa nı ölüm den kur ta ra ma ma nın aza bı nı, ya şa dı ğı sü re ce his se de ce ği or -ta da dır. Ama sa vaş Var şo va’sın da ölüm o ka dar -ta bi idir ki Aron’un öl dü rül dü ğü nü du yan Kar bons ki ad lı Po lon ya lı, bo zuk sa ati için us ta bir ta mir ci dü şün me yi az ev vel öl dü rü len bir in san için üzül mek ten önem li bu lur. Ölüm ile ha yat ara sın da ki te zat bu sah ne de de çok can lı ve ril miş tir. Kar bons ki’nin bo zuk sa ati ni bir sem bol ola -rak dü şün mek ge re kir. Öl dü rü len si vil aha li, bü tün vah şe tiy le de vam eden sa vaş ve bo zuk bir sa at. Ya şa mın sem bo lü dür sa at. Ama tıp kı II. Dün ya Sa va şı’ nın boz du ğu, alt üst et ti ği ha yat gi bi o da bo zul muş tur. Bu bo zuk saa tin ta mir edil me si in san lı ğın kur tu lu şu, ölü mün sı ra dan lı ğı nın or ta dan kalk ma sı an la mı nı ta şı mak ta dır.
Sa vaş Po lon ya’sın da ki gün lük ha yat için de Al man lar ve Po lon ya lı lar kar şı kar -şı ya dır lar. Po lon ya hal kı, iş gal kuv vet le ri ne “hay dut ve ka til” na za rıy la bak mak ta dır.
Yur du nu Kay be den Adam ro ma nı nın ka dın kah ra ma nı Mar ya, Al man as ker le ri ne kar
-şı duy du ğu öf ke yi di le ge ti rir ken ade ta Po lon ya’nın se si olur:
“Siz ler, o üni for ma la rı nız la, im da da koş mak için de ğil, ölüm yağ dır mak için si niz. Sır -tı nız da ki o üni for ma, dün ya dur duk ça bü tün in san lı ğın zih nin den si lin me ye cek, nef ret le anı la cak. Siz den yar dım di le me dim. Yar dım, in san lar dan di le ni lir. Biz in sa nız di ye bi le cek yüz var mı siz de? Çı kın evim den! De fo lun!... Siz… Siz… İn san ka nıy la sar hoş olan -lar! De fo lun!”8
8 Cen giz Dağ cı, Yur du nu Kay be den Adam, Ötü ken Yay., İs tan bul, 1989, s. 73 (Alın tı lar bu bas kı dan dır.)
Po lon ya’da ki Al man zul mü iş gal or du su de ği şin ce ye ri ni Rus zul mü ne bı ra kır. Rus lar köy le ri bo şal tır, ai le le ri do ğu ya sü rer ler. Yur du nu Kay be den Adam’da “kı zıl as ker le rin” zul mün den kaç ma ya ça ba -la yan ya rı lı Sa dık, Mar ya, Bar toş, muh tar ve ai le si yol -lar da ba ri kat -lar kur muş o-lan Rus as ker le rin den an cak Mar ya’nın on lar la bir lik te ol ma yı ka bul et me siy le ge çiş iz ni ala bi lir ler. Mar ya, ken di si nin ve be ra be rin de ki le rin ha ya tı nı kur tar mak için bu is te ğe bo yun eğ miş tir. Bir er kek ola rak, üs te lik sev di ği ka dı nı ruh ta de rin iz bı ra ka cak böy le si ne bü yük bir felâket ten ko ru ya ma mış ol mak Sa dık’ı pe ri şan eder, vic dan aza bı için de bı ra kır. Sa va şın in san hay si ye ti ni ayak lar al tı na alan bir baş ka bo yu tu da Mar ya’nın te ca vü ze uğ ra ma sı dır. Hem Mar ya’nın ka dın lık onu ru hem de ya nın da ki er kek le rin onur la rı si lah la rın ko lay ca saç tı ğı ölüm teh di diy le yok edil miş tir. Elin de ki ölüm ma ki ne si nin ver di ği gü ven le sa vun ma sız si vi le be de nen ve ru hen, üs te lik bir den faz la Rus as ke ri ta ra fın dan ya pı lan bu iş ken -ce izi nin ömür bo yu si lin me si müm kün de ğil dir.
Yi ne bu ro man da Al man üni for ma sı giy miş Türk asıl lı as ker ler den Ah met Akın, Po lon ya lı la rın Al man la ra kar şı duy du ğu nef re te kur ban gi der. Var şo va lı lar, Al man -lar dan gör dük le ri zul mün acı sı nı ken di le ri ne hiç bir za ra rı do kun ma yan bu ma sum Türk’ten çı ka rır lar9.
Al man lar dan nef ret et me nin ya nı sı ra on lar la te mas ha lin de olan Po lon ya lı lar da var dır. Bu te mas, bil has sa alış ve riş ile ken di si ni gös te rir. Al man lar dan mal alan lar son de re ce sert tep ki ler le kar şı la şır. Ör nek ola rak Ölüm ve Kor ku Gün le ri’nde Al man as -ke rin den sa bun alan Te re sa’nın an ne si, bu alış ve ri şe şa hit olan Po lon ya lı lar ta ra fın dan dö vü lür. Al man la ra mah sus eğ len ce ye ri iş le ten ler yi ne ken di va tan daş la rı nın sal dı rı -sı na uğ rar lar. Hal kın için de “Al man am bar la rın dan ça lın ma bat ta ni ye le rin al tın da” uyu yan lar var dır. Al man as ker le ri, Po lon ya hal kı na sat tık la rı mal lar dan ka zan dık la rı pa ra yı ya Po lon ya lo kan ta la rı na ya da Po lon ya lı ka dın la ra har car. Da ha ön ce böy le si -ne pa ra ka za na ma mış olan Po lon ya lı fa hi şe ler için sa vaş yıl la rı “be re ket li yıl lar”dır.
Al man lar la ti carî te mas ha lin de olan bir baş ka grup, Po lon ya Yer Al tı Giz li Teş ki la tı dır. Po lon ya’yı Al man iş ga lin den kur tar ma mü ca de le si ve ren bir teş ki la tın düş -man la böy le bir iliş ki ye gir me si ilk ba kış ta son de re ce ga rip tir. An cak bu ti carî ba ğın ama cı Giz li Teş ki la ta si lah te min et mek tir. Pap laws ki ad lı bir teş ki lat üye si, için de sa de ce bir kaç si ga ra pa ke ti ve ga zoz şi şe si olan bir dükkân iş le tir. Bu dükkân as lın da pa ra van dır. Pap laws ki bor sa te llal lı ğı ya par, Al man la rın bor sa da oy na ma sı nı sağ lar. Pa ra sı ol ma yan Al man as ker le rin den pa ra ye ri ne al dı ğı si lah la rı yer al tı na gön de rir. Onun la alış ve ri şe ka tı lan Al man lar du ru mun far kın da ol ma la rı na rağ men ses çı -kar maz lar. An cak gü nün bi rin de Al man lar dükkânı kur şun lar ve ora da bu lu nan beş ki şi yi öl dü rür ler. Bu nun se be bi si lah la rın Po lon ya Yer Al tı Teş ki la tı na gön de ril me si de ğil Ya hu di le rin pi ya sa ya sür dük le ri sah te do lar lar dır. Bor sa da ki ka zanç la rı nı sah te pa ra ola rak alan Al man lar bu nun acı sı nı ölü me yol açan sal dı rıy la çı kar mış lar dır. Şah si men fa atin sa vaş du ru mun da da hi ön plan da tu tu la bil me si son de re ce çar pı cı -dır. On lar pa ra ye ri ne ver dik le ri si lah la rın ken di le ri ne yö ne le ce ği ni, Al man ya’nın mil li men fa ati ne za rar ve re ce ği ni dü şün mez ler bi le. Sa va şın ölüm le ay nı an la mı ta şı dı ğı nı akıl la rı na ge tir me den bu ölüm or ta mın da ya şam son suz muş ça sı na pa ra ka -zan ma hır sı na ka pıl mış lar dır.
9 Akın’ın öl dü rül me se be bi Al man üni for ma sı giy di ği için dir. Onun Türk asıl lı ol du ğu nu an la ma mış lar
dır. Po lon ya hal kı nın Türk le re kar şı bes le di ği sem pa ti ro man da özel lik le vur gu la nır. Ro ma nın kah ra -ma nı Sa dık’ın Rus bir lik le ri nin yak laş tı ğı Var şo va’dan kaç -ma sı nı sağ la yan Bar toş, Po lon ya ve Kı rım ara sın da ki güç lü ta rihî ba ğı ha tır la tır ve Po lon ya lı la rın Kı rım Türk le ri ne duy du ğu min ne ti şu söz ler le ifa de eder: “(…) biz es ki dost la rı mı zı unut ma yız. Bi lir sin ya, teğ men, bi zim kral Jan Ka zi mir’e yar dım için si zin Sub han Ga zi ağa as ke riy le Kı rım’dan ta Prus ya’ya ka dar gel miş ti. (…) Ah ma tov ve Ka na top çöl le rin de si zin Kı rım lı la rın kı lıç la rı bi zim kı lıç lar la bir lik, Mosk vit si ni doğ ra dı lar. İs veç’e aç tı ğı mız sa vaş ta Mak sud Ge ray’ın et ti ği yar dı mı bi ze hiç bir Hris ti yan kra lı et me di.” (Yur du nu Kay be
-den Adam, s. 255) Sa vaş sı ra sın da ta rih ten kay nak la nan bir min net duy gu suy la uza nan yar dım eli son
de re ce an lam lı dır. Sa vaş in sanî bü tün de ğer le ri or ta dan kal dır mış gi bi dir. Ama vic da nı nın ya nı sı ra ta -rih bi lin ci ne de sa hip olan sı ra dan in san sa ye sin de ya zar in sanî de ğer le rin büs bü tün yok ol ma sı nın imkânsız lı ğı nı so mut ha le ge ti rir.
Ölüm ve Kor ku Gün le ri’nin dik kat çe ki ci bir sah ne si de Te re sa’nın an ne si def
-ne di lir ken kar şı mı za çı kar. Al man as ker le ri ta bu tu iyi ce ara yıp için de ölü den baş ka bir şey ol ma dı ğı na ka na at ge ti rin ce me zar lı ğa gi riş iz ni ve rir ve hep bir lik te ta bu tu se lam -lar -lar. Ya zar bu tav rı “öl çü lü ve sert” “Al man has sa si ye ti” ola rak ni te ler. Göz le ri ni kırp ma dan in san öl dü ren bu as ker ler bir Hı ris ti yan’ın ce na ze si kar şı sın da ken di le ri nin de bel ki in san, bel ki de onun la ay nı di nin men su bu ol duk la rı nı fark et miş ol ma lı dır. Ro man da “Al man has sa si ye ti”ni yan sı tan bir sah ne da ha var dır. Po lon ya Yer Al tı Teş ki la tı için ça lı şan Te re sa’nın gö re vi pro pa gan da ev ra kı nı be lir ti len yer le re tes lim et mek tir. Te re sa, bu ev rak la rı her za man kol tu ğu nun atın da ta şı dı ğı no ta def te ri nin say fa la rı ara sı na giz ler. Al man lar ta ra fın dan öl dü rü len ni şan lı sı Mi hal’in ce bin den Te re sa’nın res mi nin çık ma sı üze ri ne Te re sa ya ka la nır; sor gu la nır. Üs te lik o sı ra da teş ki la tın ev rak la rı ya nın da dır. An cak Te re sa bir mu ci ze ese ri kur tu lur. Çün kü mü zik def te -ri ni ka rış tı ran Al man su bay, ilk say fa lar da Be et ho ven’ın bes te le -riy le kar şı la şın ca mest olur. Az ön ce ki sert, ta viz siz as ke rin göz le ri nem le nir. Me lo di yi mı rıl da nır. Böy le lik le bir Al man bes te ci, Po lon ya lı bir genç kı zın ha ya tı nı kur tar mış olur. Düş ma nın elin de ken di mil le ti nin duy gu dün ya sı nı yan sı tan no ta la rı gör mek Al man su ba yı nın için -de ki öf ke yi, düş man lı ğı yok et ti ği gi bi va zi fe si ni ye ri ne ge tir me si ni -de en gel le miş tir.
Al man bir lik le ri nin çö zül me ye baş la ma sı üze ri ne Rus ya’dan al dık la rı ce sa ret le is yan işa re ti ve ren Yer Al tı Teş ki la tı nın ön der li ğin de Var şo va hal kı 1944 Ağus to su -nun ba şın da ayak la nır10. Bu ayak lan ma Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu ro ma nın da gün be gün an la tıl mış tır. Pen ce re le re, bal kon la ra Po lon ya bay rak la rı ası lır. Her ke sin elin -de si lah var dır. Ba ri kat lar ku ru lur. An cak Al man lar bü yük ça ba har car ve di re nir ler. Al man uçak la rı is ya nın so na er me me si ha lin de bom bar dı ma na baş la ya cak la rı nı be lir ten kâğıt lar atar lar. Ha va ya ya nık taş, tuğ la, çul ve et ko ku su ha kim dir. Ço cuk ağ la ma la rı, ka dın çığ lık la rı her yan da işi ti lir. Şe hir de yi ye cek ve su sı kın tı sı var dır. Var şo va ateş için de dir. Ümit le, inanç la sa va şan Var şo va lı la rın di re ni şi ba şa rı sız olur. Bü -tün ümit le ri ni bağ la dık la rı Rus ya’dan hiç bir yar dım gel mez. Biz Be ra ber Geç tik Bu
Yo lu ad lı ro man da Rus ya’dan bek le ni len yar dı mın gel me yi şi nin halk ta ya rat tı ğı in fi
-al bir Po lon ya lı nın fer yat la rın da di le ge lir:
“Ne den! Ne den! Ne den! Bu sa vaş ta dost de ğil mi yiz?” “Se nin Slav kar deş le rin Al man la -rın son in sa nı mı za ka dar öl dür me le ri ni bek li yor lar.” (Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu, s. 315)
Al man lar Var şo va’da ki ha ki mi yet le ri ni sür dü rür ler11. Var şo va’nın di re ni şi Ölüm
ve Kor ku Gün le ri’nin kah ra man la rın dan Pap laws ki için “ha ya tın gü neş li ya nı”; tes
lim ol mak ise “bu lut lu ve göl ge li” ta ra fı dır. Ya şa mın ken di si na sıl ba zen göl ge li, ba -10 Ge niş bil gi için bkz. Li dell Hart, II. Dün ya Sa va şı Ta ri hi 2, Cilt II, çev. Ke rim Bağ rı açık, Ya pı Kre di
Ya yın la rı, İs tan bul 1998, s. 616-619
11 Yer Al tı Giz li Teş ki la tı ken di le ri ni des tek le yen As ya la kap lı –Tür kis tan lej yo nu na men sup– bir as ke
rin sır tı na tek rar Al man üni for ma sı ge çi rip Po lon ya’nın elin de esir ol du ğu nu gös te ren bir bel ge ve re -rek ha ya tı nı kur ta rır. Bu da sa vaş sı ra sın da na dir gö rü len ve fa duy gu su nun bir ör ne ği dir.
zen gü neş liy se sa va şın da fark lı yüz le ri var dır:
“Ha yat iyi bir şey doğ ru su! Ama ha ya tın her ya nı da ay nı de ğil. Bir ya nı gün lük gü neş lik ol du ğu za man öte ki ya nı bu lut lu ve göl ge li olu yor. Sa vaş tık. Ümit le, inanç la sa vaş tık. Bu, öm rün gü neş li ya nıy dı be nim için. Şim di ise göl ge li ya nın da yım” “Göl ge li ya nın da ka lan lar için de ha yat bir gün gün lük gü neş lik olur el bet.” (Ölüm ve Kor ku Gün
-le ri, s.159)
b) Ukrayna ve Kırım
Cen giz Dağ cı ro man la rın da Uk ray na ve Kı rım Ya rı ma da sı’nın II. Dün ya Sa va -şı sı ra sın da ki du ru mu nu an la tır.
Kor kunç Yıl la r’ın kah ra ma nı Sa dık 1940 yı lın da Ode sa Or ta ku man dan mek te
bin den teğ men rüt be siy le me zun olur. 57. tü me nin 94. ta bu ru 2. bö lük ku man dan lı -ğı na ta yin edi lir. Ya ni Kı rım Tür kü Sa dık, dün ya yı id rak et ti ği an dan iti ba ren baş ta ai le si ni ve tüm hem şe ri le ri ni bas kı al tın da tit re ten, o nef ret et ti ği Rus la rın, Kı zıl or -du nun bir su ba yı dır ar tık. Düş man ola rak gör dü ğü bir mil le tin üni for ma sı üs tün de, on lar için sa vaş mak zo run da dır.
1941 yı lı na ge lin di ğin de Av ru pa’da tüm deh şe tiy le sü ren sa va şın Kı rım’da da yan kı bul ma ya baş la dı ğı nı gö rü rüz. Ak mes cit hal kı ga ze te ha ber le ri ile Av ru pa’da ki du ru mu ta kip eder. On lar bu ta rih te do lay lı da ol sa sa vaş tan et ki len miş ler dir. Çün kü Ak mes cit Rus as ker le riy le dol muş tur. Ta tar lar dan as ke re alı nan lar ise Ak mes cit dı şın da is tih dam edil mek te dir. As ker ka la ba lı ğı nı gö ren halk sa va şa ka tıl ma nın ka çı nıl -maz ol du ğu nu fark eder. Ak yar’da dam la ra ma ki ne li tü fek ler yer leş ti ri lir. Ay pet ri dağ la rın da, yay la la rın da top lar var dır. Bu ara da Rus laş tır ma po li ti ka sı iz le yen Ko -mü nist re jim bas kı yı art tır mış tır. Türk çe ga ze te isim le ri nin Rus ça ya dö nüş tü rül me si ve harf le rin de ğiş ti ril me si, hal kın “Kı zıl harf le ri” de di ği Kril al fa be si ni kul lan ma mec bu ri ye ti nin ge ti ril me si şid de ti ar tan bas kı nın so mut ör nek le ri dir. Yıl lar bo yun ca ma ruz ka lı nan sür gün ler den son ra bir de Ta tar ca’nın Rus harf le riy le yaz dı rıl ma sı Sa dık’ı alt üst eder. Si yeri Ne bi’nin, Ço ra Ba tır’ın Kril harf le riy le ya zıl dı ğı nı dü şün mek bi le is te mez. O, bir in san top lu lu ğu nu mil let se vi ye si ne yük sel ten de ğer ler için de dil bir li ği nin ilk sı ra yı al dı ğı nı id rak et miş bi linç li bir Türk tür. Ama ay nı top rak la rın evlâdı ol du ğu hal de fark lı dü şü nen ler de var dır. Ro man da Sa dık’ın ya kın ar ka -da şı Sü ley man bu gru bu tem sil eder. Üze ri ne giy di ği Rus üni for ma sı Sü ley man için gu rur ve si le si dir. Sü ley man sa de ce düş man üni for ma sı nı sır tı na ge çir mek le kal ma mış, Rus laş tır ma po li ti ka sı onun üze rin de et ki li ol muş, bey nin den TürkTa tar kim li -ği si lin miş tir. De -ğiş ti ri len al fa be bu ne den le onu ra hat sız et mez. Kı rım Ta tar la rı nı bir bir le ri ne bağ la yan kuv ve tin “va tan sev gi si ve li san” ol du ğu nu Sa dık sa de ce sa vun mak la kal maz; bu nu so mut laş tı rır, bir vak’a için de is pat lar. Sü ley man’ın “Ga ze -te ler Rus ça mı çı kı yor, Ta tar ca mı; onun için hep si bir. Di lin öne mi yok onun için. O yal nız emir bi lir” (Kor kunç Yıl lar, s. 39) de di ği Üs küt köy lü sü Ke rim va sı ta sıy la Sa
dık dil bir li ği nin gü cü nü is pat lar. O ge ce ki nö bet çi ler den bi ri dir Ke rim. Sa dık pa ro la yı ver me den Türk çe ko nu şa rak ka ran lık ta Ke rim’in ya nı na yak la şır. Pa ro la yı söy le me di ği hal de Ke rim onu vur ma mış tır. Ni çin or du di sip li ni ha ri cin de ha re ket et ti ği ni so ran Sü ley man’a ver di ği ce vap bir mil le te ait ko lek tif ta sav vu run o mil le te men sup fert le rin şu ur alt la rı na na sıl yer leş ti ği ni çar pı cı ola rak yan sıt mak ta dır: “Müs lü man ca ko nuş tu Sü ley man Ağa. Ateş ede mez dim ya!” (Kor kunç Yıl lar, s. 42) Ağız dan gayrı ih ti yarî çı kan bu söz ler tüm Kı rım Ta tar hal kı nı mil let se vi ye si ne yük sel -ten iki önem li de ğe ri işa ret et mek te dir: Dil ve din bir li ği.
Ay nı mil le te men sup şa hıs la rın II. Dün ya Sa va şı için de Rus laş tır ma po li ti ka sı na ba kış la rı bir bi rin den fark lı dır. An cak Sü ley man azın lı ğı Sa dık ve Ke rim ise ço ğun lu ğu tem sil eder ler. Bu fark lı lık sa de ce Rus laş tır ma po li ti ka sın da gö rül mez. Sa vaş Kı rım top rak la rı na si ra yet edin ce de ay nı mil le tin fert le ri ara sın da ki fark lı ta vır -lar yi ne or ta ya çı kar.
II. Dün ya Sa va şı Uk ray na ’sın da hem Bol şe vik hem Al man as ker le ri var dır. Bun -la rın ya nı sı ra Pet lü ra cı -lar12, Ban de ra cı lar13, Mah no lar14“hep Uk ray na’nın is tiklâli için” in san öl dür mek te dir ler. Or man lar Bol şe vik çe te ci le rin elin de dir. Al man as ker le ri or man la ra gi re me mek te, gi ren ler ise sağ çık ma mak ta dır. Bol şe vik çe te le ri de mir yol la rı nı bo zar, tren le ri de vi rir, köp rü le ri yı kar, Al man as kerî bir lik le ri nin ha ber leş me si ni en gel le mek için te le fon ve tel graf ir ti ba tı nı ke ser ler. Uk ray na’da ki si yasî kar -ga şa top lu ma da yan sı mış tır. Halk Al man lar ile Rus lar ara sın da iki ye bö lün müş tür. Hal kın bir kıs mı Al man lar dan kor kar ken Rus zul mün den usa nan lar on lar dan me det umar lar. Yur du nu Kay be den Adam’da Kur man lı Ap paz ad lı bir ih ti ya rın Tür kis tan Lej yo nu ha ya liy le Al man üni for ma sı giy miş Sa dık’a söy le di ği söz ler ge niş bir züm -re ta ra fın dan Al man la rın kur ta rı cı ola rak gö rül dük le ri ni yan sıt mak ta dır:
“Bu ci ğit le rin le cur du Rus’tan te miz le di niz.(…) Esi ri niz bo la yık.. Ku lu nuz bo la yık.. (…) Tek o gâvur Urus lar kel me sin ler. Urus lar kel me sin ler!”(Yur du nu Kay be den Adam, s. 103)
Sa dık üze rin de ki üni for ma ile iki haf ta izin li gel di ği mem le ke tin de bir kah ra -man gi bi kar şı la nır.
Cen giz Dağ cı, Bol şe vik zul mü al tın da in le yen, ata top ra ğın da kol hoz için ça lı şan, ken di top ra ğın da ye tiş tir di ği ürü nü hü kü me te tes lim et mek mec bu ri ye tin de bı ra kı lan, dinî ve ci be le ri ni giz li giz li ye ri ne ge tir me ye ça lı şan, Rus ça ko nuş ma ya zor la nan Kı rım Ta tar la rı nın Al man iş ga li sı ra sın da ki du ru mu nu en ge niş ola rak O Top
-rak lar Bi zim di’de an la tır. Bu ro man da mekân Çu kur ca’ dır. Kı rım ya rı ma da sı Al man
as ker le ri nin ka rargâhı dır. Halk, Al man la rı ken di le ri için kur ta rı cı zan ne der. Çu kur -12 Si mon Pet lu ra’nın li der li ğin de ba ğım sız Uk ray na için mü ca de le eden ler
13 Ste pan Ban de ra’nın li der li ğin de ki Uk ray na Mil li yet çi le ri Ör gü tü 14 Nes tor İva no viç Mah no’nun li der li ğin de ki ge ril la lar
ca’ya ge len Sim fe ro pol Al man ku man da nı mu avi ni Herr Ha upt man Schre iber’i bü -yük ümit ler le kar şı lar lar. Onun için ha zır la nan oda ya “ye şil bir bay rak” ve “me şin kap lı Kur’an” ko nu lur. An cak Schre iber ko nuş ma ya baş la yın ca ama cı nın sa de ce Rus la ra kar şı sa va şa cak pi yon lar bul mak ol du ğu gö rü lür. Ko nuş ma sı nın için de Al -manla rın dil, din, mal ser best li ği ta nı ya cak la rı şek lin de ifa de ler de var dır. Ama bu söz le rin is tis mar amaç lı ol du ğu bel li dir. As lın da hi tap et ti ği kit le yi kü çüm se mek te ve on la rın de ğer le ri ne say gı duy ma mak ta dır. Ko nuş ma sı ra sın da bas to nuy la ma sa nın or ta sın da du ran Kur’an’ı ke na ra it me si nin ya nı sı ra aşa ğı da ki alın tı lar da bu tes pi ti te yit edi ci ni te lik te dir:
“Si zin, (…) mil le ti niz de genç ve sağ lam, as ker ola bi le cek ve Bol şe vik ler le sa va şa bi le cek kim se ler, yüz le ri ne tik sin me den ba kı la bi le cek gü zel ve genç kız lar yok mu?” “Gi yi -mi niz bi çim siz; dil bil -mi yor su nuz; ih ti yar la rı nı zın ço ğu sa kal lı; kız la rı nız doğ du do ğa lı mak yaj ne dir, koz me tik ne dir bil mi yor lar.”15
Kı rım lı lar için de Al man la rın ger çek ni yet le ri ni fark ede me yen ler azım san ma ya -cak ka dar çok tur. Genç le rin bir kıs mı Al man or du su na gö nül lü as ker ola rak ya zı lır16. Al man ta ra fın da yer ala rak Bol şe vik zul mün den kur tul ma yı umar lar:
“Eğer Al man or du sun da gö nül lü as ker olur sam, üni for ma sı ho şu ma git ti ği için de ğil; ca -nım Al man kah ve si çek ti ği için de ğil; gö zü me mo nokl tak mak is te di ğim den de de ğil; Rus iti nin bir ke re da ha bu yur da ayak bas ma sı nı is te me di ğim için …” (O Top rak lar Bi
-zim di, s. 313)
Al man la rın ya nı sı ra Bol şe vik ler le bir lik te ha re ket eden Kı rım lı lar da var dır. Ay nı mil le tin fert le ri ni sa vaş iki ye böl müş tür. Al man saf la rın da yer alan lar ile Rus saf la rın da olan lar bir bir le ri ne düş man gö züy le ba kar. Cen giz Dağ cı bu düş man lı ğı Yur
-du nu Kay be den Adam ve O Top rak lar Bi zim di ad lı ro man la rın da çar pı cı sah ne ler le
göz ler önü ne se rer. O Top rak lar Bi zim di’de Al man lar la sa va şır ken ko lu nu kay be den Se lim esir kam pın da dır. Mem le ket li si ve ar tık Al man or du su men su bu Şev ket esir ler ara sın da onu gö rün ce kur tar mak için te şeb büs te bu lun mak bir ya na, mut lu olur. Şev ket’in sa vun ma me ka niz ma sı he men ha re ke te ge çer. Kar şı sın da ki nin ar ka da şı, kom şu su, mem le ket li si, ırk da şı, din da şı ol du ğu nu ha tı rı na ge tir mez. Rus üni for ma sı için -de ki Se lim, Al man üni for ma sı giy miş Şev ket’in gö zün -de düş man dır; esir dir:
“Ku cak la yıp göz le rin den mi öp me liy dim? Haa? Öy le mi? Öl dür me di ği me şük ret sin! Ya pa bi lir dim! Hem ya pıl ma sı ge re ken iş bey ni ne kur şun sık mak tı.(…) Acı dım. Kol suz ol du ğu için acı dım. Yok sa… O be ni esir al say dı acı ya cak mıy dı ba na? Sır tım da ki bu Al -man üni for ma sı ile onun eli ne geç sey dim acı ya cak mıy dı ba na? Kur ta ra cak mıy dı be ni? Sır tı na Al man üni for ma sı giy din di ye kur şu nu nu göm me ye cek miy di bey ni me? Şük ret
-15 Cen giz Dağ cı, O Top rak lar Bi zim di, Ötü ken Yay., İs tan bul, 1991, s. 306 (Alın tı lar bu bas kı dan dır.) 16 Al man or du su na gö nül lü ka tıl ma yan genç ler ise kı sa bir sü re son ra Al man ya’da ki ça lış ma kamp la rı
sin… Onun sır tın da hâlâ Rus üni for ma sı!.. (…) O sır tı na Rus üni for ma sı ge çir miş, sa va -şı yor; hem ken di ni hak lı sa nı yor. O, ne ka dar hak lıy sa ben de sır tı ma Al man üni for ma sı gi yip on la ra kar şı sa vaş mak ta en az onun ka dar hak lı yım. Onu mu kur ta ra yım? (…)”(O
Top rak lar Bi zim di, s. 324-325)
Ay nı ro man da Al man üni for ma sı gi yen hem şe ri si için bir Kı rım lı ’nın söy le di ği “Sır tı na Al man for ma sı ge çir dik ten son ra kork ma ya baş la dım ken di sin den. Ada mın yü zü ne tı pa tıp bir gâvur as ke ri gi bi ba kı yor.” (s. 340) söz le ri bu düş man lı ğın esir kam pın da ki ye ni lenye nen psi ko lo ji si nin et ki si ol ma dan da mev cu di ye ti ni işa ret et mek te dir. Sa vaş sı ra sın da ki bu tra jik bö lün me yi en çar pı cı yan sı tan, ya za rı hem Kor
kunç Yıl lar hem de Yur du nu Kay be den Adam’da tem sil eden Sa dık ile kar de şi Be
kir’in ken di le ri ni için de bul duk la rı fark lı ko num lar dır. Sa vaş, hem şe ri, kom şu, ar ka daş bir ya na; kar de şi kar deş le kar şı kar şı ya ge tir miş tir. Be kir dağ lar da dır; Bol şe vik -le re ka tıl mış, Al man la ra kar şı sa vaş mak ta dır. Sa dık ise Al man üni for ma sı giy miş tir. Bu te za dı ya zar şu cüm le ler le ifa de eder:
“Bu gün, bir oğ lun, sır tın da Al man üni for ma sı, göğ sün de ga ma lı haç. Öte ki dağ lar da, kal pa ğın da kı zıl yıl dız, te pe den tır na ğa mil le ti nin ka nı na bu lan mış. Bol şe vik ler le be ra -ber…”(Yur du nu Kay be den Adam, s. 117-118)
Kı rım’ın hem Rus ya hem Na zi ler için stra te jik açı dan bü yük öne mi var dır. Bu top rak la ra ha kim olan ön ce lik le Ka ra de niz’e ha kim ola cak tır. Hit ler’in ulaş mak is te -di ği Hin -dis tan’a uza nan yol, bu ra dan geç mek te -dir. Kı rım Türk le ri nin tra jik ka de ri bu nok ta da şe kil le nir. On lar ya Na zi le ri ya da Rus la rı des tek le ye cek ler dir. Kı rım Türk le ri nin ya şa dı ğı tra je di yi da ha da art tı ran du rum, sa va şan her iki ta raf ta da yer al ma la rı ve bir bir le riy le sa vaş mak zo run da kal ma la rı dır. Bu ne re den ba kı lır sa ba kıl sın ay nı za man da bir mil le tin ken di ne kar şı sa va şı dır. Her iki ta raf ta yer alan la rın da bek -len ti si ne ya zık ki ay nı dır. A’râf on lar için ka der dir.
c) Savaşın Sonu
1941’de Rus top rak la rı na gi ren Al man lar, Sta lin grad’da “dün ya ha ki mi ye ti nin bir ha yal ol du ğu nu” an la mış lar dır. Sta lin grad ye nil gi sin den son ra or du çö zül me ye baş lar, Al man or du su men sup la rı ümit siz, ya rı na gü ven duy gu su kal ma mış as ker ler ha li ne ge lir ler. “Meş hur al man di sip li ni” yok olur.
Al man üni for ma sı giy di ri len Türk le rin tem sil ci si Sa dık bir li ğiy le sevk edil di ği Var şo va’nın Rus la rın eli ne geç me si üze ri ne sev gi li si Mar ya ile bir lik te fevkâla de zor bir yol cu luk ya pa rak Rus la rın eli ne düş me me ye ça lı şır. Yol lar Rus as ker le ri, tank lar, Al man lar çe kil dik ten son ra ev le ri ne dön mek is te yen ler ya da Bol şe vik ler den ka çan lar la do lu dur. Halk ger çek du ru mun ne ol du ğun dan, ki min mağlûp, ki min ga lip bu lun du ğun dan ha ber siz dir. Var şo va’dan çı kıp San do mi erz’e ula şan Sa dık bu ra da ye
ni den Al man as ker le ri ile kar şı la şın ca ça re siz ce Al man ku man dan lı ğı na gi de rek bö -lü ğün den ay rı düş müş ya ra lı bir Al man as ke ri ol du ğu nu bil di rir; bir ke re da ha Al man üni for ma sı gi yer. Vi ya na’ya gön de ri lir. Vi ya na’da da Ku zey İtal ya’da ki Rus Hür ri yet Or du su kı ta la rı na ka tıl ma sı em re di lir. Kı zıl or du nun yak laş tı ğı Vi ya na’dan he -men uzak laş mak is te yen Sa dık 23 Ni san 1945 sa ba hı Mar ya ile bu şe hir den ay rı lır. Yol da Ame ri kan uçak la rı nın sal dı rı sı na uğ ra ma la rı na rağ men ya ra bi le al ma dan İnns bruck’a ula şır lar. Al man ya’nın sa va şı kay bet ti ği ar tık bel li dir Bu ne den le Sa dık, Al man ku man dan lı ğı em rin de ki Rus kı ta la rı na ka tıl mak ye ri ne İnns bruck’ta bek le me -yi ter cih eder. Al man lar bü tün iş çi ve esir kamp la rı nı da ğıt mış lar dır. So kak lar iş siz in san lar la do lu dur. Bir kı sım in san Ame ri ka’ya tes lim ol ma ça ba sı için de dir. Bol şe -vik ler den kor kan la rın ter ci hi ise İs viç re dir. Her kes ken di ba şı nın der di ne düş müş tür. Mar ya ile Sa dık, İs viç re sı nı rı na ulaş mak ama cıy la 4 Ma yıs 1945’te İnns bruck’tan tre ne bi ner ler. Ama tren Ame ri kan uçak la rı nın sal dı rı sı na uğ rar. Bu sal dı rı da ya ra la -nan Mar ya dün ya “harp siz, kan sız, ateş siz ve ıs tı rap sız bir ha ya ta baş lar ken” sa va şın son kur ban la rın dan bi ri olur.
II. Dün ya Sa va şı ’nı baş la tan ve sa vaş sı ra sın da ge niş top rak lar is ti la eden Al -man ya bu sa va şın ye ni len ta ra fı olur. Cen giz Dağ cı Al -man ya’nın ye nil me se be bi ni
Yur du nu Kay be den Adam ro ma nın da şu cüm le ler le açık lar:
“Al man ya bu har bi Sta lin grad’da kay bet me di. Al man ya, Rus ya’ya kar şı ka zan dı ğı za fe ri; Uk ray na, Be lo rus ya kamp la rın da, Var şo va so kak la rın da el den ka çır dı. Al man ya, ga li bi ye ti ni SS hü cum kı ta la rı nın öl dür dü ğü in san lar la bir lik te, şe hir ke nar la rın da çu kur la ra göm dü. Al man ya, za fer ler le baş la dı ğı Rus ya se fe ri ni, Uk ray na’da, Kı rım’da, Kaf kas -ya’da Rus-Bol şe vik zul mü al tın da ki le rin inil ti le ri ni duy ma mak la, ken di si ne, im dat di ye uza nan mil yon lar ca eli gör me mek le, yal nız gör me mek le de de ğil, üs te lik düş man eli et -mek le, mağ lup bi tir di.” (Yur du nu Kay be den Adam, s. 195)
2. AÇ LIK VE ESİR LİK ÇEV RE Sİ
Cen giz Dağ cı 9 Ağus tos 1941 öğ le sa at le rin de Bug neh ri kı yı sın da Al man la ra esir düş müş tür. İki gün son ra yak la şık iki yüz esir le bir lik te Ki ro vog rad kam pı na gö -tü rül müş bu ra da iki ay kal mış tır. Ka sım ayı nın ilk haf ta sın da Ki ro vog rad’dan Uman’a nak le di len “aç” ve “ya rı çıp lak” “bin ler ce esir” ara sın da Cen giz Dağ cı da var dır. “Si lah lı Al man as ker le ri”nin eş li ğin de “kar ve kar la ka rı şık yağ mur için de” na kil ger çek le şir. Cen giz Dağ cı’nın ro man la rın da esir le rin kat et ti ği yo lu, biz zat ya -za rın ken di si geç miş tir. Bu acı tec rü be için ha tı ra ki ta bın da şöy le der:
“Tan rı’nın ya rat mış ol du ğu in sa noğ lu nun ne den li al ça la bi le ce ği ni, ken di si gi bi baş ka bir in sa nın göz ya şın dan, can çe ki şi şin den ve ölü mün den, ne den li zevk alıp hoş la na bi le ce -ği ni kör pe ya şım day ken geç ti -ğim o yol da an la dım.” (Ha tı ra lar da Cen giz Dağ cı, s. 109)
Kor kunç Yıl lar ’da ki Sa dık ve Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu’n da ki İz ma il Tav lı,
Bug neh ri kı yı sın da “göz le ri kan lı, kaş la rı ça tık, sert ba kış lı” bir Al man as ke ri ta ra -fın dan esir alı nır lar. Kah ra man la rın ön ce cep le ri bo şal tı lır. Ai le fo toğ raf la rı dı şın da ka lan la ra el ko nu lur. Fo toğ raf la rın ia de si ni ateş or ta sın da in sanî bir dav ra nış ola rak yo rum la mak müm kün se de fo toğ ra fın tü tün ke se si, ça kı, pa ra gi bi cep ten çı kan di ğer eş ya lar la ay nı de ğe ri ta şı ma dı ğı nı unut ma mak ge re kir.
Sa dık esir li ğin ilk ge ce si ni ka ran lık bir ahır da ge çi rir. Al man la rın Rus su bay la -rı na ön ce çu kur kaz dı -rıp son ra bu çu ku run ba şın da on la -rı te ker te ker öl dür me le ri ne şa hit olur. Sa dık, Türk ol du ğu nu söy le di ği için öl dü rül mek ten kur tul muş tur. İlk gün ler ona odun kır dı rır, te miz lik yap tı rır lar. Sırf Türk ol du ğu için te ne ke ku tu nun için de çor ba ve rir ler. An cak Sa dık Türk lü ğü nü “ucu za sat tı ğı nı” dü şü ne rek çor ba yı iç me yin ce şid det li bir şe kil de da yak yer. Ahı ra ka pa tı lır. Ahır o ka dar do lu dur ki içer -de ki bü tün esir ler ayak ta dır lar.
Bu esir kam pın da gün ler dir aç olan beş yüz esi re Al man lar kam yon la ge tir dik le -ri ek mek le -ri fır la ta rak on la rın bir bir le -ri ne sal dır ma sı nı bü yük bir zevk le sey re der ler:
“Al man elin de tut tu ğu ek me ği esir ka la ba lı ğı nın içi ne fır lat tı. Bir den, bin el ek me ğe uzan dı; beş yüz gö ğüs ten ay nı ga rip inil ti çık tı. Çek tik le ri me şak kat ten eri miş beş yüz esir yü zü vah şi le şip kor kunç laş tı. Ağız la rı kö pük için de, çıl dır mış gi bi, bo ğaz bo ğa za gel di ler, bir bir le ri ni tır mık la yıp, diş le yip kan için de bı rak tı lar. Kar şı da ki Al man lar, ek mek le ri esir ka la ba lı ğı nın içi ne fır lat tık tan son ra kah ka ha lar ata rak ge ri çe kil di ler.”(Kor
-kunç Yıl lar, s. 97)
Bir ta raf ta aç, pe ri şan, uy ku suz, ya rı çıp lak, vü cut la rı pis lik için de, kor kan, ha -ka re te uğ ra yan, da yak yi yen esir le rin ça re siz li ği; di ğer ta raf ta on la rın ça re siz li ği ni gör dük çe bun dan bü yük haz du yan, ezi len kar şı sın da gü cün do ru ğu na ula şan, şart la -rı da ha da zor laş tır mak için hiç bir fır sa tı ka çır ma yan za lim as ker ler… Cen giz Dağ cı sa vaş için de ezi len-ezen, mağlûp-ga lip te za dı nı ver me de çok ba şa rı lı dır. Sa va şın bu iki ay rı gö rü nü şü nü, esir ve müs te bit le rin (özel lik le esir le rin) psi ko lo jik du rum la rı nı da göz önün de bu lun du ra rak ve rir.
Ade ta “şid det ve zu lüm” ter bi ye si gör müş olan Al man as ker le ri, esir le ri Ki ro vog -rad’a nak le der ler. Bu na kil, bir baş ka psi ko lo jik iş ken ce dir. Esir ler şeh rin ke na rın da kam yon lar dan in di ri lip esir kam pı na ka dar yü rü tü lür ler. Amaç on la rı hal ka teş hir et -mek tir. Cen giz Dağ cı Ki ro vog rad kam pı na gö tü rü len esir le rin ya şa dık la rı nı ve bu kamp ta ki in san lık dı şı şart la rı Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu ad lı ro ma nın da da an la tır. Esir ler, Ki ro vog rad esir kam pın da yi ne aç bı ra kı lır lar. Kor kunç Yıl lar’ın Sa dık’ı ve Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu’nun İz ma il Tav lı’sı, güç lü nün kar şı sın da aciz in sa nın ezil me si ni, ça re siz li ği ni öze lik le bu kamp ta çok yo ğun ola rak ya şar lar. Sa dık’ın pos tal la rı sağ lam ve ye ni dir. Bu pos tal la rı göz le ri ne kes ti ren Ro man ya lı la ra kar şı ko ya -bil miş tir. An cak si lah lı Al man su ba yı na di ren me si müm kün ol maz. Sa dık an cak o gün esa ret için de ha yat ta kal mak adı na mü ca de le et me ye mec bur ol du ğu nu an lar. İz
ma il de şa hit ol du ğu ve ma ruz kal dı ğı in san lık dı şı dav ra nış lar kar şı sın da Al man as -ker le ri nin “Tan rı ta ra fın dan ya ra tıl mış in san ol duk la rın dan” kuş ku duy du ğu nu ifa de eder (s. 163). Her iki kah ra man ce set ler için çu kur ka zan esir ler ara sın da dır lar. Cep he ye dö nüp sa vaş mak, si la ha si lah la mu ka be le et mek esir kam pın da ki si lah lı güç ler le ve öl me mek için et ra fın da ki her ke si ko lay lık la ölü me gön de re bi le cek, in sanî duy gu la rın hep sin den sıy rıl mış di ğer esir ler le mü ca de le et mek ten her hal de çok da ha ko lay ve adil dir. Sa dık ve İz ma il’in için de bu lun du ğu ko şul lar, II. Dün ya sa va şı sı ra sın -da esir düş me nin -da ya nıl maz acı sı nı göz ler önü ne se rer.
Sa dık’ın iki gün son ra sevk edil di ği top la ma kam pın da şart lar çok da ha ağır dır. Et ra fı di ken li tel ler le çev ri li kır mı zı ker piç ya pı la rın or ta sın da ki mey dan da ade ta mah şer ka la ba lı ğı var dır. Esir ler göm lek ya da pan to lon lar da ki bit le ri ez mek le ya da avuç la yıp ye re at mak la meş gul dür ler. Ba zı esir ler yer de ha re ket siz yat mak ta dır. Böy -le vü cut la rın ölü ol duk la rı an cak kok ma ya baş la yın ca an la şı lır. Kas ka tı ce set -le ri odun mi sa li bir du va rın ya nı na yı ğar lar.
Kamp ta aç lık tan, su suz luk tan, has ta lık tan her gün “yüz den faz la” esir öl mek te dir. Bir haf ta bo yun ca hiç bir şey ye me yen Sa dık aç lı ğın his set tir dik le ri ni şu cüm le -ler le an la tır:
“Aç lık bü tün vü cu du ma, ilik le ri me si ni yor, bey ni me ka dar yük se li yor. Göz le ri min önü ne ek mek, bir di lim köy ek me ği ge li yor ve sa at ler ce git mi yor. Ba zen avuç la rı mın için de ek -mek gö rür gi bi olu yor, el le ri mi ağ zı ma gö tü rüp ısır mak is ti yo rum.” (Kor kunç Yı lar, s. 113)
Al man as ker le ri aç lık tan öl mek üze re olan esir ler le alay et mek ten ge ri dur maz -lar. Ye mek ve ri le ce ği du yu ru lur ama iki gün bo yun ca mü zik -caz, foks trot, tan go-din le ti lir. Üçün cü gün ise her esi re el li gram “taş lı, sa man lı, ker piç gi bi” ek mek ve çor ba na mı na ya rım lit re “ye şil bir su” ve ri lir. Bu ha zin sah ne yi Cen giz Dağ cı şöy le an la tır:
“Kuy ruk ol muş bek ler ken, mut fak tan çı kan esir le rin, ek mek le ri ni kor kuy la, bir ço ğu du -var la rın ya nı na gi dip ar ka daş la rı na ar ka la rı nı dö ne rek giz li giz li ye dik le ri ne dik kat et tim. Esir le rin ço ğu, çor ba la rı nı boş kon ser ve ku tu la rın da içi yor; ku tu suz lar sa, çor ba la rı nı şap ka la rı na dol du ru yor, içip bi tir dik ten son ra, uzun za man, şap ka la rı ağız la rın da do la şı yor lar dı. Ayak ta sı ra bek le ye me ye cek ka dar has ta, hal siz olan lar sa, açıl mış ağız la rı, iri -leş miş göz le riy le çor ba içen le re ses siz ce ba kı yor lar dı.” (Kor kunç Yıl lar, s.113)
Esir ler bir çar şı oluş tur muş lar dır; ken di ara la rın da ta kas usu lü ile alış ve riş ya par lar. Ya rım si ga ra, ta rak, tı raş bı ça ğı, ku şak, yü zük ta kas için kul la nı lan eş ya lar -dan dır. En çok ara nı lan, boş kon ser ve ku tu su dur. Her kes ken di acı sıy la meş gul dür. Bir bir le riy le ko nuş maz lar bi le. Ak şam olun ca uyu ya cak yer bul mak baş lı ba şı na bir me se le dir. Oda lar, ka pı ağ zı na ka dar do lu dur. Ka pa lı mekâna gi re bil mek için esir ler bir bir le riy le bo ğu şur. Tu va let çu kur la rı nın çev re sin de da hi ya ta cak yer bul mak zor dur. Sa dık, hem şe ri le ri ile kar şı la şın ca du var di bi ne sı ğın ma imkânı bu lan şans lı lar -dan bi ri olur.
Al man lar sağ lam lar ara sın dan seç tik le ri esir le ri Ki ro vog rad’dan Uman’a nak le der ler. Esir ler bu ha be ri duy duk la rın da köy ler de ça lış tı rı la cak la rı nı zan ne dip ka fi le -ye ka tıl ma nın mü ca de le si ni ve rir ler. Oy sa bu na kil, Uman yo lun da müm kün ol du ğu ka dar esi rin te lef ol ma sı için dir. Esir ka fi le si hiç din len me den, ka rın la rı nı do yur ma -dan, hız lı bir tem poy la yü rü mek mec bu ri ye tin de dir. Ka fi le nin ge ri sin de ka lan, ye re çö küp elin de ki ek me ği ye me ğe ça lı şan esir ler he men öl dü rü lür ler. Ba zen de Al man -lar kah ka ha ata rak yay lım ate şi açar -lar. Kat li amın bir baş ka yo lu, bos tan la ra da lan bir kaç esi re ses çı kar ma yıp bun dan ce sa ret le ne rek on la rı ta kip eden ler olun ca hep si ni kur şun la mak tır. Esir ler ge ce le yin kam yon far la rı nın ışı ğı ile gök gü rül tü le ri ve yıl dı rım lar la ka rı şık müt hiş bir yağ mur al tın da, ça mur için de uyur lar. Esir le rin pe ri şan lı ğı nı gö ren Uk ray na lı ka dın lar en azın dan ek mek ver mek is te dik le rin de Al man kur -şun la rı na he def olur lar. Bun lar ara sın da en tüy ler ür per ti ci ola nı, ha mi le bir ka dı nın öl dü rü lü şü dür. Bu kor kunç esir sev ki ya tı nın asıl ama cı müm kün ol du ğu ka dar çok esi rin te lef ol ma sı dır17.
So nun da ge ri ye ka lan az sa yı da ki esir Uman kam pı na ula şır. “Ak si su rat lı Al -man as ker le ri” tü fek le ri nin dip çik le riy le vu ra rak ayak ta ka lan la rı “sağ lam lar”, ye re dü şen le ri ise “za yıf lar” gru bu na ayı rır. He nüz yir mi üç ya şın da olan Sa dık, za yıf la -rın ara sın da dır. Pen ce re siz, küf ko ku lu bir ba ra ka da bu lur ken di si ni. Uman kam pı nın “ta li mat na me si” şöy le dir:
“1. Her esir, gün de el li gram ek mek, ya rım lit re su ve ya rım lit re “çor ba” ala cak. 2. Kam -pın tel le ri ne beş met re den faz la yak la şıl ma ya cak. Tel le re yak la şan esir le re ku le ler de ki Al man as ker le ri ateş ede cek ler. 3. Ak şam sa at ye di den son ra ba ra ka lar da ko nu şul ma ya cak. Ses du yu lan ba ra ka lar da ge ne ku le ler de ki Al man as ker le ri ateş ede cek ler. 4. Ka ran lık ta ateş yak mak, si ga ra iç mek ya sak tır. Em re uy ma yan la ra ku le ler de ki Al man as ker le -ri ateş ede cek ler.” (Kor kunç Yıl lar, s.132-133)18
Bu esir kam pın da da so ğuk, aç lık, pis lik, bit, has ta lık, aşa ğı lan ma ve iş ken ce var dır. Ya hu di ler bu ra da da ya şa nan felâke tin so rum lu su ola rak gö rü lür ve linç edi lir ler. Al man lar la an la şan ba zı Ya hu di esir ler ha yat ta ka la bil mek için ya ken di din -daş la rı nı ya da sün net li gör dük le ri tüm esir le ri ih bar eder ler. Sün net li ol du ğu fark edi len esir, Ya hu di sa nı la rak öl dü rü lür. Ölü le rin kı ya fet le ri di ri ler ta ra fın dan pay la şı lır. Hat ta can çe ki şen bir esir var sa gö zü nün içi ne ba ka ba ka can ver me si ni bek le yen -ler ve ya ba şu cun da kı ya fe ti için bo ğu şan lar var dır. Gö rül dü ğü gi bi şart la rın ağır lı ğı 17 Yur du nu Kay be den Adam’da da yi ne bir esir sev ki ya tı sah ne si var dır. Bu se fer Sa dık ku man dan ko nu
-mun da dır. İki yıl ön ce esir kamp la rın da ölü le rin ara sın da ya tan, iş ken ce gö ren, aç, çıp lak bir hal de yüz ler ce ki lo met re yol yü rü yen Sa dık, Tür kis tan lej yo nun da esir sev ki ya tıy la gö rev len di ril miş tir. Ha -va şart la rı ön ce kin den çok da ha ağır dır. Kar, fır tı na ya çe vir miş tir. Sa dık el ele yü rü me le ri ni em ret ti ği esir ler için den çok az za yi at ve re rek iki gün de on la rı tes lim et me yi ba şa rır. Bu ba şa rı sın dan ötü rü teb -rik edil me yi bek ler ken um ma dı ğı bir tep ki gö rür, azar işi tir. Bu ka dar esi ri sağ sa lim ge tir di ği için SS hü cum kı ta sı ko mu ta nı nı öf ke len dir miş tir.
ve ha yat ta ka la bil me mü ca de le si esir ler de ki in sanî duy gu la rı or ta dan kal dır mış tır. Cen giz Dağ cı, si lah sız esir le rin öl dü rül me sah ne le ri ne sık lık la yer ve rir. Bu sah -ne ler de za man za man rol ler de ği şir. Esir alan ta raf ba zen Al man lar, ba zen Rus lar; esir ko nu mun da olan lar da onla rın ha sım la rı dır. Kor kunç Yıl lar’da Rus as ker le ri, esir al dık la rı Po lon ya lı la rı vah şi ce bir haz ile öl dür me ye gö tü rür ler. Oy sa bu esir ler yar gı lan ma mış ve ölüm le ce za lan dı rı la cak bir suç iş le dik le ri “he nüz” tes pit edil me miş tir. Ama düş ma nı ele ge çir me nin veh met ti ği kuv vet, esir le rin suç la rı nın olup ol ma dı -ğı ger çe ği ni önem siz kıl mış tır. “Mu zaf fer” Rus as ker le ri nin du dak la rın dan dö kü len “Az mı ge bert tik bun lar dan?.. Ka ba hat mi so ru yor su nuz…” (s. 53) cüm le le ri öl çü -süz kuv ve tin ada le ti or ta dan kal dır ma sı nı çar pı cı şe kil de yan sı tır. Yur du nu Kay be den
Adam’da Al man la rın iş le di ği bir ci na yet Tür kis tan lej yo nu su bay la rın dan Akın’ın şa
-hit li ğin de an la tı lır:
“Biz ölü le ri çu ku ra atı yor duk… Öte de Al man lar, iş le ri ni bi tir miş si ga ra içi yor lar dı. Bi na nın ge ri si ne, sü rük le ye sü rük le ye bir in san ge ti ril di. Za yıf, ufak te fek bi ri. O da öl dü rü le cek ler den miş. O da öl dü rül me liy miş. Adam, şim di göz le ri mim önü ne ge li yor. Ana -sı nı kay bet miş bir ço cuk gi bi, in ce se siy le ga rip ga rip ağ lı yor du. Ne acı na cak bir mah-lûktu! Ona han gi el kal kar, in san eli onu na sıl öl dü rür dü! Ama öl dür dü ler… Hans, onu göz le ri min önün de öl dür dü… Za val lı adam yal nız son da ki ka la rın da ağ la ma dı. Kir li avuç la rıy la göz le ri nin ya şı nı, ya nak la rı nın ıs lak lı ğı nı sil di, ya vaş ya vaş yü rü dü, çu ku run ke na rın da diz çök tü. Ama Hans, aya ğa kalk! di ye em ret ti. (…) Sır tın dan es va bı nı al dı. Esir, çı rıl çıp lak ol muş, çu ku run ke na rın da tek rar çö ker ken Hans, sol eliy le saç la rın dan tu tup sağ elin de ki ta ban ca sı nın nam lu su nu ağ zı na sok tu ve ateş et ti. (…) Ada mı öl dü rür -ken ses siz ve su rat sız dı. Dir sek le ri ne ka dar sı va lı be yaz, tüy süz kol la rı na esi rin ağ zın dan kı zıl kan lar fış kır dı ğı za man gül dü bi le. Ayak la rı nın ya nın da ya tan es va ba el le ri ni sil di, son ra ce bin den si ga ra ku tu su nu çı ka rıp bir si ga ra yak tı, ge ne gü le rek, es vap la rı kol tu ğu -nun al tı na sı kış tı rıp kam pın yo lu nu tut tu.” (Yur du nu Kay be den Adam, s. 67-68)
Akın’ın bey ni, si nir le ri, kal bi ve vic da nıy la ak tar dı ğı bu ci na yet Cen giz Dağ -cı’nın ro man la rın da ki tüy ler ür per ti ci ve tam an la mıy la oku ra “sö zün bit ti ği nok ta” de dir ten, vic da nın, in sa fın, yü re ğin, ak lın ka bu lü ne sığ ma sı müm kün ol ma yan sah ne ler den bi ri dir. Ken di si de in san cin sin den olan bu “ka ti lin” na sıl bir ruh ha li için de bu lun du ğu nu, sa va şın onun tem sil et ti ği ruh lar ta ra fın dan na sıl al gı lan dı ğı nı açık -la mak şüp he siz psi ko lo ji sa ha sı nın işi dir.
O Top rak lar Bi zim di ro ma nın da Ste phan Na goy ko ad lı Rus as ke ri19el le ri ha -va da tes lim ol muş bir Al man as ke ri ni kur şun lar. Ro ma nın aslî kah ra ma nı Se lim’in ko mu tan lı ğa tes lim et ti ği Al man as ke ri de Rus lar ta ra fın dan sor gu suz su al siz öl dü rü -lür. Kı rım Tür kü Se lim’in esi re yak la şı mı son de re ce in sanîdir. Ar ka daş la rı nın esi ri “yam yam” ola rak va sıf lan dır ma sı na kar şın Se lim düş man da ol sa in san ca mu ame le et mek ten ya na dır. An cak Se lim’in ferdî ça ba sı so nuç ver mez. Rus la rın da esir le re Al -19 Step han Na goy ka ateş hat tı nın için de ka çan ine ği nin pe şi ne düş müş yaş lı bir ka dı na da –ka dı nın bü
man lar dan fark lı dav ran ma dık la rı or ta da dır. İn sanî duy gu lar ve ada let Rus saf la rın da da Al man saf la rın da da kay bol muş tur. Esir le rin sor gu suz su al siz öl dü rül me le ri nin hem bir sa vaş su çu hem de in san lık dı şı bir dav ra nış ol du ğu nu dü şün mez ler bi le. Bu sah ne ler, sa vaş sı ra sın da su yü zü ne çık ma imkânı bu lan kalp ler de ki za lim li ği teş hir et mek te dir. Sa vaş eği ti min, di nin, fel se fe nin, sa na tın şe kil ver di ği in sa na ait tüm duy -gu la rı bir an da yok ede rek bu nun ye ri ne il kel dür tü le ri ve vah şet duy -gu su nu or ta ya çı kar mış tır.
Cen giz Dağ cı hem esir alan hem de esir olan la rın in san ol mak tan na sıl çık tık la rı nı son de re ce çar pı cı ve ha fı za lar dan si lin me si müm kün ol ma yan sah ne ler le an la tır. Za ten sa va şın bi za ti hi ken di si sa vun ma sa vaş la rı nı ha riç bı rak mak kay dıy la in san lık dı şı de ğil mi dir? İş te ya zar cep he den zi ya de cep he ge ri si ola rak ni te le ye bi le -ce ği miz esir kamp la rın da ya şa nan la rı ve re rek bu in san lık dı şı du ru mu teş hir eder. Bu teş hi rin ar ka sın da ise el bet te sa va şa kar şı pro tes to var dır.
Cen giz Dağ cı’nın ken di si nin de II. Dün ya Sa va şı sı ra sın da Al man la ra esir düş tü ğü ve ro man la rın da an lat tı ğı Ki ro vog rad esir kam pın da kal dı ğı göz önün de bu lun -du rul -du ğun da esir kamp la rı ve esir le rin ma ruz kal dık la rı in san lık dı şı şart lar ay rı bir an lam ka zan mak ta dır. Cen giz Dağ cı Ha tı ra lar da Cen giz Dağ cı ad lı ki tap ta “Al man -la rın biz le re kar şı in san dı şı dav ra nış -la rı nın se be bi ney di?” (s. 110) so ru su nu sor muş ve bu so ru yu ce vap sız bı rak mış tır. Unu tul ma ma lı dır ki II. Dün ya Sa va şı’nın özel li -ği, ön ce ki sa vaş lar dan far kı bir ide olo jik sa vaş ol ma sı dır. II. Dün ya Sa va şı si vil le ri de içi ne çe ken bir sa vaş tır. Ve da ha ön ce ki sa vaş lar da gö rü len “sa va şan as ker kim li -ğin den” fark lı bir as ker kim li ği or ta ya çı kar mış tır. İn san lı ğın ta nık ol du ğu en bü yük kat li am la rın fi kir ler ve ide olo ji ler için ya pıl dı ğı nı unut ma mak ge re kir. Ken di si de in san cin si ne men sup as ker le rin bu ro man lar da an la tı lan de re ce de acı ma sız ola bil me le ri için bu acı ma sız lı ğı meş ru laş tı ran bir ide olo ji ye, bir dün ya gö rü şü ne sa hip ol ma -la rı ge re kir. Bu ne den le ro man -lar da yan sı tı -lan acı ma sız Al man ya da Rus as ker le ri kar şı la rın da ken di le ri gi bi bir in san gör mek ye ri ne Ko mü nizm ve ya Na ziz min tem -sil ci le ri ni gör müş ler dir20.
3. SİS Lİ ÇEV RE: TÜRK ASIL LI RUS AS KER LE Rİ NİN Pİ YON OLA RAK KUL LA NIL MA SI
II. Dün ya Sa va şı sı ra sın da tüm Türk asıl lı Rus as ker le ri gi bi Kı rım Türk le ri de hem Rus lar hem de esir düş tük le ri Al man lar ta ra fın dan pi yon ola rak kul la nıl mış lar dır. 20 II. Dün ya Sa va şı’n da çiğ ne nen in san hak la rı do la yı sıy la da ha ön ce ha zır lan mış olan Ce nev re Söz leş
-me le ri nin ta dil ve ıslâha muh taç ol du ğu or ta ya çık mış ve 9 Ara lık 1949’da bu gün kü sa vaş hu ku ku nun te mel le ri ni teş kil eden son söz leş me bü tün dün ya dev let le ri ta ra fın dan im za lan mış tır. Bkz. Ze ki Me -sud Al san, “1949 Ce nev re Söz leş me le ri”, http://der gi ler.an ka ra.edu.tr//der gi ler/38/248/2251/pdf
Kor kunç Yıl la r’ın Sa dık’ı da ha gir di ği ilk çar pış ma da Rus la rın ken di le ri ni göz
gö re gö re ate şin içi ne at tık la rı nı gö rür. Or du si ya si ko mi ser le rin den İvan Şiş kof onu kar şı sın da sağ gö rün ce “Se ni o tank la rın la Al man la ra kar şı boş ye re sür dü ler” (s. 53) de miş tir. Sa dık, ken di si nin ve ar ka daş la rı nın düş man top la rı na kar şı sü rül dük le ri ni bu cüm le yi du yun ca an lar. Sü ley man ve ar ka daş la rı da Kras no ye sa vun ma sın da Rus la rın pi yon ola rak kul lan dık la rı Türk as ker le ri dir. Ko mi ser Şiş kof bu ger çe ği de şöy -le ifa de eder:
“Mak sat düş ma nın bü tün ate şi ni Sü ley man’ın üze rin de top la mak ve böy le lik le bi zim pi ya de bö lük le ri ne or ma nın önün de ki yük sek lik le ri zapt et mek fır sa tı nı ver mek. Sü ley man’ın top la rıy la or ma nın için de ki düş man top la rı ara sın da ateş dü el lo su ya rım sa at ka -dar sü rer se işi miz ta mam.” (Kor kunç Yıl lar, s. 59)
Al man lar Sü ley man’ın as ker le ri ni top ate şi ne tu tun ca or man bir ya nar dağ ha li -ne ge lir. Sü ley man ve ar ka daş la rı ma kas ate şi -ne alın mış tır. Bu ma kas ate şi sah -ne si
Biz Be ra ber Geç tik Bu Yo lu ad lı ro man da da var dır. Rus ko mu tan lar dür bün le Sü ley
-man ve ma iye tin de ki Türk le rin yok oluş la rı nı sey re der ler. Kras no ye sa vun ma sın da Sü ley man ölür. Sü ley man’ı öl dü ren Al man lar de ğil, ken di bir li ğin de ki Rus as ker le -ri dir. Al man la rın ilk ate şin de Türk kö ken li as ker ler öl müş, sal dı rı bi raz ha fif le yin ce Sü ley man ar ka daş la rı nın ce set le ri ni bir ara ya top la mış tır. Bu sı ra da sol ka nat ta ki Rus lar baş kal dı rıp Sü ley man’ı ate şe tut muş lar dır. Sü ley man ve ma iye tin de ki Türk le -ri kur tar mak için Sa dık ve Kı rım top ra ğın da do ğan G-ri şa can la rı nı teh li ke ye atar lar. Rus ko mu tan ise ate şe atı lan bu iki ce sur in san ile alay eder ce si ne “Al Sa dık, si ze lâzım olur.” (Kor kunç Yıl lar, s. 62) di ye rek on la ra ra kı uza tır.
Rus lar da ha bir kaç yıl ön ce sür gü ne gön de re rek, se bep siz hap se ata rak par ça la -ma ya, sin dir me ye ça lış tık la rı Türk le ri II. Dün ya Sa va şı sı ra sın da ön saf la ra sü re rek, kur tul ma nın imkânsız ol du ğu yer le re sevk ede rek kur ban et mek te dir ler. Bu ger çe ği fark eden bir Ka zan lı Ta tar’ın öl me den ön ce söy le di ği söz ler Sa dık üze rin de uya rı cı bir et ki ya par:
“Ben Ka zan lı yım… Ta ta rım… Ka zan’da oku dum, dok tor ol dum… Su ver, kar daş… 1935’te be ni, ca nım dan çok sev di ğim ço cu ğum dan ve ka rım dan ayı rıp gö tür dü ler… Hap se at tı lar…Ni çin? Bil mi yo rum. Al tı yıl G.P.U. zin dan la rın da çü rü düm. İki ay ön ce ha pis ha ne den alıp bu ra ya ge tir di ler. İki Al man kur şu nu kar nı mı del di. Bi li rim, dok tor fay da et mez, kar daş. Din le be ni!.. Sen harp et me..” (Kor kunç Yıl lar, s. 71)
Kı rım Türk le ri sa de ce Rus lar ta ra fın dan de ğil Al man lar ta ra fın dan da pi yon ola -rak kul la nıl mış tır. Al man la rın Rus or du su için den esir al dık la rı Türk asıl lı as ker ler le oluş tur duk la rı Tür kis tan Lej yo nu, II. Dün ya Sa va şı sı ra sın da göz den çı ka rı lan Türk ler için bir baş ka ka der olur. Al man lar, kar şı ta raf ta ki mem nu ni yet siz le ri ken di ta raf -la rı na çek me nin yo lu nu, on -la rı ba ğım sız Tür kis tan ha ya liy le kan dır mak ta bu lur -lar.
-pın dan son ra Al man ca sus kam pı na ge ti ri lir ler. Bu ra da pa ra nın ca zi be si kar şı sın da da ya na ma ya rak Al man ca su su ol ma yı ka bul eden Rus lar var dır. Pa ra ya as la de ğer ver me yen ve sa de ce Rus is ti la sı al tın da ki ata top rak la rı nı dü şü nen Sa dık’ı ve İz ma il’i, va ta nın dan baş ka hiç bir gü cün ate şe at ma sı müm kün de ğil dir. Bu nu an la yan Al -man lar onu Türk ler den olu şan Tür kis tan Lej yo nu na gön de rir ler. Sa dık bun dan son ra Al man üni for ma sı gi ye rek, bü yük Tür kis tan ha ya li için Rus la ra kar şı sa va şa cak tır. 1942 ba ha rın da Sa dık, İz ma il ve on lar gi bi yüz ler ce Türk asıl lı esir, Tür kis tan Lej -yo nu için de ay nı ha ya li pay la şa rak bir ara ya gel miş tir.
Men su bu ol du ğu ül ke nin or du su na kar şı, kar şı sa fa ge çe rek, düş man üni for ma -sı ile sa vaş mak han gi ko şul lar da müm kün dür? İlk ba kış ta ül ke ye iha net gi bi gö rü nen bu du rum çok özel şart lar da ma kul ve hat ta hak lı bir ne de ne da ya na bi lir. İş te Cen giz Dağ cı ve sa de ce Ta tar de ğil, Öz bek, Ka zak, Kır gız, Aze ri vb. bü tün Rus iş ga li al tın da bu lu nan Türk ler bu çok özel şart lar la ha re ket et miş ler dir. On lar, ken di top rak la rın da par ya dır lar. 1917 ih ti la lin den son ra de ği şen şart lar doğ rul tu sun da Rus la rın ge -tir di ği kol hoz sis te mi ve ko min ha yat on la rın ata top rak la rın da ken di üret tik le ri ni dev le te tes lim et me mec bu ri ye ti ge tir miş tir21. Bu du ru ma iti raz eden ya da ede bi le -cek bü tün ay dın lar sür gün ve ya ölüm le kar şı kar şı ya kal mış lar dır. Bu esir mil let ler, II. Dün ya Sa va şı sı ra sın da el le rin den tüm in sanî hak la rı nı alan Rus lar için sa vaş mak zo run da kal mış lar, esir kamp la rın da en ağır şart la ra gö ğüs ger miş ler dir. Al man esa -re tin den kur tul ma nın yo lu ya Al man lar he sa bı na ca sus luk yap ma yı ya da Rus la ra kar şı sa vaş ma yı ka bul et mek tir. Sa dık ve İz ma il bu nok ta da ca sus lu ğu red de de rek as -lın da va ta na iha ne ti de red det miş ler dir22. Her iki si de Tür kis tan lej yo nu na gir me yi ka bul eder ken iha net de ğil, Rus la rın par ya sı olan mil le ti ni ye ni den aya ğa kal dır mak dü şün ce sin de dir. Tür kis tan lej yo nu nu ma ce ra sı nı en ge niş ola rak an lat tı ğı ro ma na Cen giz Dağ cı’ nın Yur du nu Kay be den Adam adı nı ver me si bu ter ci hi izah et me si ba kı mın dan son de re ce an lam lı dır. Bu ro man da ge çen aşa ğı da ki cüm le ler düş man üni -for ma sı giy me se be bi nin açık lan ma sı ba kı mın dan önem li dir:
“Her mil let hak la rı nı el de et mek için dö vü şür; kan dö ke rek hak kı nı alır ken, biz ne den ay nı yol dan yü rü me ye cek tik!” (Yur du nu Kay be den Adam, s.11) “Tür kis ta nı mız dan bah se di yor lar dı, bi zim is tik ba li mi zi ile ri sü rü yor lar dı. Böy le ko nu şun ca, on la rı fe na bu la bi -lir miy dik?” (Yur du nu Kay be den Adam, s. 40)
Tür kis tan lej yo nun da ki as ker le rin üni for ma la rı nın kol yen le ri ne üç be yaz Se mer -kand ca mii, çev re si ne de “Al lah bi zim le dir” cüm le si iş len miş tir. Bu ca mi le ri “Al lah’a sö ven Rus gâvu run dan kur tar mak” tek amaç tır ar tık. On lar için iki mu kad des ke li me var dır: “Tür kis tan ve is tiklâl”. Bö lük ku man dan la rı Türk asıl lı, ta kım ku man dan la rı 21 Bol şe vik ih ti la li ön ce si Kı rım’ın du ru mu için bkz. Ak des Ni met Ku rat, Rus ya Ta ri hi, Türk Ta rih Ku
-ru mu Yay., An ka ra, 1999
22 Kı rım Tür kü Sa dık va ta na iha ne ti red de der ken Rus ge ne ral le rin as ker le riy le bir lik te düş man ta ra fı na
