Sabahattin Çağın
*“THE LAST LEAVES OF A DIARY” AS AN EXAMPLE OF SELF-CENSOR
ÖZ: Servet-i Fünun romanının kurucusu Halit Ziya Uşaklıgil, yazı faaliyetine İzmir’de başlamıştır. Bu ilk döneminde yazar, biri yarım olmak üzere beş uzun hikâye yazmıştır. Bunların birincisi olan Bir Muhtıranın Son Yaprakları, önce İzmir’de çıkan Hizmet gazetesinde tefrika edilmiş, sonra da kitap haline getiril-miştir. Kırk Yıl adlı hatırattan öğrendiğimize göre, İstanbul’da bulunan Abdülhalim Memduh bu hikâyenin ülkeyi çok kötü gösterdiğini, bu yüzden başının belaya girebileceğini ihtar eden bir mektup yazar. Bunun üzerine Halit Ziya eseri kitap haline getirirken çeşitli değişiklikler yapar. Bunların bir kısmı estetik gayeyle yapılan değişiklikler ve ilavelerdir. Büyük bir kısmı ise arkadaşının uyarısı üze-rine eserden çıkarılan bölümlerdir ve atılan bu parçalar hikâyenin yaklaşık beşte biri kadardır.
Anahtar Kelimeler: Halit Ziya Uşaklıgil, Bir Muhtıranın Son Yaprakları, uzun hikâye, sansür, Servet-i Fünun Topluluğu.
ABSTRACT: The founder of Servet-i Fünun (Treasure of Sciences) novel, Halit Ziya Uşaklıgil, started his literary activities in İzmir. During this period he wrote five long stories including an unfinished one. The first story titled Bir Muhtıranın Son Yaprakları (The Last Leaves of a Diary) was published as a serial in a local İzmir journal called Hizmet (Service). Later on, it was also published in book form. As mentioned in Halit Ziya’s memoirs Kırk Yıl (Fourty Years),
Abdülha-Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 13, Nisan 2016, s. 7-21.
lim Memduh, who lives in İstanbul, wrote a letter to the author and expressed his concerns about the negative representation of the country in his story given the possible consequences. After this letter, Halit Ziya changed his story a little, while he was preparing it for publication in book form. Some of these changes and additions were the results of the author’s artistic concerns but most of them were the parts which he removed due to his friend’s warnings in the letter. The removed parts amounted to nearly twenty percent of the initial text.
Keywords: Halit Ziya Uşaklıgil, Bir Muhtıranın Son Yaprakları (The Last Leaves of a Diary), long story, censorship, Servet-i Fünun Movement
...
Genel olarak II. Abdülhamit, özel olarak da Servet-i Fünun dönemiyle birlikte anı-lan en önemli hususlardan biri sansürdür. Bu devirde yaşamış yazarların ve yayıncıların hatıralarına bakıldığında onların sansürden haylifazla şikâyet ettikleri görülür. Ancak bu dönemdeki sansürü sadece devlet sansürü olarak görmemek gerekir. Bu anlamda Servet-i Fünun döneminde üç çeşit sansürden söz etmek mümkündür:
1. Genel olarak devletin uyguladığı sansür. 2. Dergi yönetiminin eserlere uyguladığı sansür.
3. Yazar ve şairlerin kendi eserlerine uyguladıkları sansür.
Aşağıda vereceğimiz örneklerden de anlaşılacaktır ki bunların ikincisi kısmen, üçüncüsü ise tamamen birinci maddeden, yani devletin uyguladığı sansürden kay-naklanmaktadır.
Genel sansürden en fazla şikâyet eden Servet-i Fünun yazarlarından biri olan Hü-seyin Cahit Yalçın, hatıralarında konuyla ilgili pek çok hadiseye temas eder. Sözgelimi arkadaşları Mehmet Rauf, Hasan ve Cavit’in bir araya gelerek kendi başlarına bir dergi çıkarmaya karar verdiklerini belirten Hüseyin Cahit, Yeni Mecmua adını verecekleri bu derginin çıkmadan önceki hazırlık safhasını uzun uzun anlatır. Hatta dergi çıkmadan iki gün önce Sabah gazetesinde, derginin çıkarılacağı bile duyurulur. Dergi Avrupaî tarzda düzenlenmiştir ve Hüseyin Cahit dergi için, “Bana öyle geliyor ki, o tarihten sonra bugüne değin bu kusursuzlukta bir dergi daha çıkarılmamıştır” der. Ama dergi çıkmaz.1 Saray’dan gelen bir ferman, derginin çıkmaması için yeterlidir. Bir jurnal
yüzünden derginin sadece çıkışının engellenmesi onu çıkaranları sevindirmiştir bile:2
“Şükretmeliyiz ki bu kadarla iktifa etmişlerdi. Bizi tevkif, nefy edebilirlerdi. Besbelli aleyhimizdeki jurnal şiddetli olmayacak ki isticvaba lüzum görmemişlerdi.”
1 Yalçın, “Servetifünun”, Edebî Hatıralar, s. 80.
Hüseyin Cahit’ten öğrendiğimize göre bazı dizgi yanlışları bile bu dönemde ga-zetelerin kapatılmasına sebep olmaktadır. Sözgelimi İkdam gazetesi II. Abdülhamit’in “cülus gününe tesadüf eden 19 Ağustos’ta yapılan şenlikler”den söz ederken “leyle-i mes’ude” ibaresi, “ayın” harfinin düşmesiyle “leyle-i mesude” şeklinde çıkmıştır. Böylece “mesut gece” denilecekken “kara gece” anlamı söz konusu olmuş ve gazete kapatılmıştır. Yine Sabah gazetesinde “Şevketlü Gazi Abdülhamid Han-ı Sani” iba-resindeki “şevketlü” kelimesindeki “l” harfi düşmüş ve “şevketlü” kelimesi “şu kötü” halini almış ve gazete kapatılmıştır.3
Hüseyin Cahit, sansürün kendi sanat hayatına etkilerinden de bahseder. Sözgelimi Maupassant’ın Kalbimiz ve Pierre Loti’nin İzlanda Balıkçısı adlı eserlerini tercüme eden Hüseyin Cahit, sansürün yaptığı düzeltmeler yüzünden birincisinde anlamın değiştiğini, ikincisinin de edebî değerini kaybettiğini söyler ve bu yüzden ikincisine mütercim olarak adını koymadığını, Lamartine’den çevirmeye başladığı Graziella’nın tercümesini ise aynı sebepler yüzünden yarıda bıraktığını belirtir.4
Mehmet Rauf da anılarındaki bir bölümde sansürden şikâyet eder.Kendileri için bir “kâbus” olarak nitelediği sansürü şöyle anlatılır:
Bî-aman, kırmızı mürekkepli kalem hemen daima her sütunda zâlimane hasarat îkâ etmiş, yukarıda söylediğim gibi, en ruhlu noktaları hunhar bir cellatlıkla tahrip etmiş bulunurdu.5
Halit Ziya’nın da gerek İzmir yıllarında gerekse Servet-i Fünun topluluğu men-subuyken, eserlerinin sansüre uğradığı bilinmektedir. Bunlardan İzmir’deki Hizmet gazetesinde yayımlanan ilk romanı Sefile’nin kitap olarak yayımlanması için Encümen-i Teftiş ve Muayene Encümeni’ne yaptığı müracaat sonucunda “Şerair-i İslamiyeye mugayereti hasebiyle bu romanın tab’ı katiyen gayr-ı caiz olduğu” cevabını almış ve, eserin kitap olarak basılması 2000’li yıllara kadar gecikmiştir.6 Diğer taraftan Halit
Ziya’nın Kırık Hayatlar adlı romanının başında yer alan “Bir Hikâyenin Hikâyesi” adlı giriş, eserinin tefrikası esnasında uğradığı sansürü hikâye eder.7
Her üç yazar da hatıralarında Hıfzı Bey adlı bir sansür memurundan söz ederler. Bunlardan Hüseyin Cahit ve Mehmet Rauf, Hıfzı Bey’den tamamen olumsuz şekilde söz ederler:
3 a.g.e., s. 102-103.
4 Yalçın, “Sabah Gazetesinde”, Edebî Hatıralar, s. 107.
5 Mehmet Rauf, “Servet-i Fünun’da Sansür”, Mehmet Rauf’un Anıları, s. 111-117.
6 Uşaklıgil, Kırk Yıl, haz. Nur Özmel Akın, İstanbul, 2008. Halit Ziya bu süreci hem Nemide’nin
önsö-zünde hem de Kırk Yıl’da uzun uzun anlatır. Sefile’nin yeni yazıyla ilk basımı (İstanbul, 2006) Ömer Faruk Huyugüzel tarafından hazırlanmış, Özgür Yayınevi’nce basılmıştır..
O devrede sansür, Hıfzı Bey nâmında zahiren tatlı, kara sakallı bir adamdı. Ara sıra matbaaya uğrayıp muharrirlerle beş on satır konuştuğu olurdu. Mübahaselerinde latif bir adam olan Hıfzı Bey vazifesinde bilakis gayet haşindi. Dokunaklı tek bir kelime kaçırmaz, Saray’ın şiddetinden korkuyu hayatına sindirmiş olan kırmızı kalemle cellatlığı yalnız dokunaklı şeylere inhisar etmez, bazen rastgele denilecek şuursuz bir kıtal yapmaktan çekinmezdi. Böyle çıkardığı veya tehir ettiği, yani kuşkulandığı şeyleri tekrar asla kabul ettiremezdik. Sual veya tehir işaretiyle damgaladığı yazılar için ara sıra Ahmet İhsan Bey veya biz rica için kendisine gittiğimiz olurdu. Fakat o, ne söylesek, ne yapsak câmid ve sengîn kalırdı.8
Buna karşılık Halit Ziya’nın Hıfzı Bey’e yaklaşımının biraz daha yumuşak olduğu, bazı yönlerden onu mazur gördüğü anlaşılmaktadır:
...Hıfzı Bey pek alenî itiraf etmezdi, amma her haliyle, hatta bazen matbaaya geldikçe ihtiyat dairesinde sarf edilmekle beraber mütemayil olduğu saklanamayan hissiyatıyla bizlere bir dosttu. Hele vazifesinin icrasında adeta mesuliyeti üzerine alabileceğini gös-teren cesaretleri oldu. Eğer Hıfzı Bey memuriyet icabatını bir de yeni hareket-i edebiyeye karşı muhalif hissiyatla birleştirecek bir tıynette olsaydı Edebiyat-ı Cedide daha kundakta iken defnolunur ve muhalefet için büyük bir bayram günü doğardı. Sonraları matbuat ve alelumum neşriyat üzerinde, belki hassaten Edebiyat-ı Cedide zümresi hakkında vehmin nazarı öyle kesin oldu ve muayene memurları öyle şedit azarlarla vaziferini icrada mü-samaha kabul etmeyen bir şiddete icbar edildi ki, bütün dostane temayüllerine rağmen bu dost memurda da kırmızı mürekkebin mebzuliyetle akmaya başadığına dikkat ettik.9
Halid Ziya, Servet-i Fünun’un çıkışında, karşısına çıkabilecek olumsuzlukları gö-ğüslemede “her manasıyla şarkın sadık bir üftadesi” olmasına rağmen Veled Çelebi’nin adını da zikreder:10 “Veled Çelebi Edebiyat-ı Cedîde’nin tazyik eden bir pençesi değil,
düşmekten sendelenmekten vikaye eden bir eli oldu.” Veled Çelebi hakkındaki benzer görüşler Hüseyin Cahit’in hatıralarında da görülür.11
Servet-i Fünun döneminde görülen bir sansür tipi de dergi yönetiminin uyguladığı sansürdür ki, burada genel olarak öne çıkan isim Tevfik Fikret’tir. Bilindiği gibi,
Recai-8 Mehmet Rauf, Mehmet Rauf’un Anıları, s. 112-113. Benzer ifadeler Ahmet İhsan (Tokgöz) ve Hüseyin
Cahit Yalçın’da da görülür: “Hıfzı Bey, matbuatın en önemli simalarından idi. Gazetecilerin canı onun elinde idi. Son derece şiddeti ve Saray’a mensubiyeti ile tanınmıştı. Belki hususi ahlak itibarile iyi bir adamdı. Belki alelade, pek tabii bir resmî vazife ifa eder gibi bu sansörlük işini görüyordu. Fakat Saray’ın vicdanlar üzerindeki hakimiyetini bizim nazarımızda temsil eden bu zat, bizce dünyanın en nefret edilecek, en kötü adamı idi. Vazifesini hakikaten zalimane, herhalde padişaha karşı gayet sadıkane ifa ederdi. Sütun sütun yazılar çizerdi. En ufak kelimeyi bile gözden kaçırmaz, gece sabahlara kadar bu işle uğraşırdı.” Yalçın, Edebî Hatıralar, s. 105-106.
9 Uşaklıgil, Kırk Yıl, s. 664-665. 10 a.g.e., s. 665-666.
zade Mahmut Ekrem, öğrencisi Tevfik Fikret’i yanına alarak yine Mekteb-i Mülkiye’den öğrencisi Ahmet İhsan’ın yanına gitmiş, ona, fennî bir dergi olarak yayımlanan Servet-i Fünun’u yenilikçi edebiyatçıların yayın organı bir dergiye dönüştürmeyi ve başına da Tevfik Fikret’i geçirmeyi teklif etmiştir. Ahmet İhsan bu teklife olumlu bakar ve Fikret derginin başına geçer.
Bütün arkadaşları Fikret’in titizliğinde hemfikirdirler. Gerek bu titizliği gerekse başka sebepler, bazı yazıların yayımlanmamasına, geç yayımlanmasına bazen de orasından burasından makaslanarak ve değiştirilerek yayımlanmasına yol açmıştır.
Hüseyin Cahit Yalçın, Tevfik Fikret’in dergiye gelen yazıları dikkatli bir şekil-de okuduğunu, özellikle yazıların imlası üzerinşekil-de titizlikle durduğunu ve onlarda tutarlılık aradığını, bunun dışında yazılara fazla karışmadığını söyler. Buna karşılık Mehmet Rauf da onun eserlerini dikkatle tashih ettiğini söyler, ancak derginin ilk dönemlerinde kendilerine karşı tavrının olduğunu, sonradan kendilerinin değerini anladığını belirtir:
Misal olarak benim kendisine ilk günlerde verdiğim halde uzun müddet hazmedemeyerek
Servet-i Fünun’a derc etmeyip nihayet mütevali ve mükerrer müracaatlarım üzerine güya
bade’t-tashih ve’l-ıslah neşre razı olduğu “Uzaktan” hikâyesinin sonradan nasılsa elime geçirip bugün hâlâ hıfzettiğim tashihli müsveddelerini gösterebilirim.
...
Evvela ehemmiyet vermediği bu gençlerin o kadar şâyân-ı ihmal olmadığını tashih mec-buriyetiyle eserlerini okuya okuya nihayette kendisi de tasdik ve takdir etti.12
Bu anlamda Fikret’in bilinen en önemli tasarrufu Ali Ekrem’in (Bolayır) “Şi-irimiz” adlı makalesidir. Bilindiği gibi Ali Ekrem bu yazısında başta Fikret olmak üzere Servet-i Fünun şiirini eleştiren bir yazı kaleme almış,13 Fikret de bu yazının
bazı yerlerini çıkararak, bazı yerlerini değiştirerek yayımlamıştır. Bunun üzerine Ali Ekrem, ağır bir mektup yazarak Ahmet Reşit (H. Nazım) ile birlikte Malumat dergisine geçer. Çok ilginçtir arkadaşlarının Malumat’a geçmelerinden hem Hüseyin Cahit hem de Mehmet Rauf anılarında söz ederler, ancak her ikisi de bu kırgınlığın ve ayrılışın sebebini bilmediklerini söylerler.
Servet-i Fünun’un çıktığı süre zarfında yazar ve şairlerinin yaklaşık haftada bir toplandıklarını ve eserlerini birbirlerine okuduklarını Hüseyin Cahit’in ve Ahmet İhsan Tokgöz’ün anılarından öğreniyoruz.14 Buradaki anlatımdan eserler üzerinde
karar verici konumda olanların Tevfik Fikret, Halit Ziya ve Cenap Şahabettin olduğu anlaşılmaktadır. Bunların Mehmet Rauf’u beğendikleri, ancak diline ve anlatımına
12 Mehmet Rauf, Mehmet Rauf’un Anıları, s. 73.
13 Bu konuda bkz. Uçman, Edebiyat-ı Cedîde’ye Dair: Ali Ekrem’den Rıza Tevfik’e Bir Mektup, 102 s.
dayanamadıklarını belirten H. Cahit, örnek olarak Rauf’un tombul bir kadın için kullandığı “Calibane nigeran şişman incir” ifadesini örnek olarak verir.
Hüseyin Cahit kendi hikâyelerinden bazılarının da (“Sukut”, “Fifi”) bazı ahlakî endişelerle bu üçlünün müdahalesine uğradığını ve onları değiştirmek zorunda kal-dığını belirtir.
Servet-i Fünun dönemindeki üçüncü sansür türü sanatkârların kendi kendilerine uyguladıkları sansürdür. Halit Ziya’nın henüz İzmir’de Hizmet gazetesini çıkarırken “Deli” adlı eserinin yayınını durdurduğu bilinmektedir.15 Yine “Dayda” adlı eserini
yayımlamaktan vazgeçtiği yazarın Kırk Yıl’ında anlatılmıştır. “Deli”, IV. Murad’ı çağ-rıştıracağı, “Dayda” ise içinde bir suikast eylemi söz konusu olduğu için bu eserlerin yayımından vazgeçilir.
Mehmet Rauf’un “Zehirlerim” adlı mensur şiirinin de ilginç bir hikâyesi vardır. Yazı ilk olarak Fikret tarafından okunur, çok beğenilir, ancak ona göre bu yazıyı sansüre göndermek bile çok risklidir:16 “Çok güzel, dedi. Fakat bunun sansüre vermeye bile
korkmalı. Maazallah bir ufak jurnalle topumuzu havaya uçururlar. Ne Mehmet Rauf kalır ne Tevfik Fikret, hatta ne de Servet-i Fünun.” Bunun üzerine yazının yayımından vazgeçilir. Daha sonra Hüseyin Cahit, yazıyı Encümen-i Teftiş ve Muayene Komisyonu üyesi Abdullah Zühtü’ye göstererek ondan düşüncesini sormuş o da “Eğer Rauf Bey bastırmaya korkmazsa ben izin veririm” der. Mehmet Rauf ve arkadaşları “ilk anda nasılsa bir cesaretle” yazıyı dizdirip bastırırlar, ancak kitabın yayın günü yaklaştıkça bir jurnal yapılacağı korkusunu yaşamaya başlarlar:
İşte bu tehlike bizi ürküterek kitap neşolunacağı zaman “Zehirlerim”in en coşkun tarafları kitaptan kesilerek bin beş yüz nüsha basılmış olan kitabın [bin] nüshası, yani ilk satılacak olan kısmı böyle nakıs tevzi’ olundu. Kalan beş yüz nüsha emin olduğumuz dostlara ve-rildiği gibi belki müsait bir zamana rast gelir ümidiyle saklandı. Ve filhakika Hürriyet’in ilanından sonra satıldı.17
Yazarın kendi kendine sansür uyguladığı eserlerden biri de aynı zamanda bu yazının konusunu oluşturan Bir Muhtıranın Son Yaprakları adlı uzun hikâyedir. Halit Ziya bu eserini önce Hizmet gazetesinde tefrika ettirmiş, daha sonra kitap haline getirmiştir.18
Bir Muhtıranın Son Yaprakları Halit Ziya’nın kitap olarak yayımlanan ilk eser-lerindendir. Hikâye, adından da anlaşılacağı gibi bir hatıra defteri şeklinde yazılmıştır
15 Halit Ziya hatıralarında bu eseri hiç yayına koymadığını söylemektedir. Ancak bu eser Hizmet’te sekiz
tefrika basıldıktan sonra yarıda kesilmiştir. Geniş bilgi için bkz. Sabahattin Çağın, “Halit Ziya’nın Yarım Kalmış Eseri: Deli”, Yeni Türk Edebiyatı, S. 4, Ekim 2011, s. 31-42.
16 Mehmet Rauf, Mehmet Rauf’un Anıları, s. 114-115.
17 a.g.e., s. 115.
ki bunun daha gelişmiş bir örneğini Halit Ziya, yine İzmir döneminde kaleme aldığı Bir Ölünün Defteri’nde verecektir. Eserin başkişisi Necip, içine kapanık bir gençtir. Kaleme devam etmekten bıkmış, babasının ticarethanesine gidip gelmektedir. Bir yandan annesini ve babasını kaybetmiş olması, bir yandan da kendini işe yaramaz hissetmesi bir süre sonra onu insanlardan uzaklaştırmaya başlamıştır:
İstifaf-ı hayat dedikleri hikmet-i mecnunane beni çoktan zehirlemiş, bende insanları hayata rabt eden emeli çoktan mahvetmişti.
Yekdiğerini takip eden muvaffakiyetsizliklerim bende nefret-i hayatı tezyid ediyordu. Ar-tık (bende) yalnız bir arzum (arzu) vardı. İnsanların arasından kaçmak, bir köye, tenha
bir mahalle gitmek, münzeviyane yaşamak! Her şeyi fena görüyor, insanların her halini
muaheze ediyordum: İşte beni çıldırtan hastalık o zaman başlamıştı.
...
Herkesi gücendirmeye, çocukluğumdan beri tanıdığım dostlarımı kendimden tağyire başladım. Bir taraftan da artık benden firar etmekte olan dostlarımı beni anlayıp mazur görmediklerimden dolayı muaheze ediyordum. Nihayet buraya geldim. Lakin heyhat!.. Hülya ettiğim istirahat benim için en mühlik, en müthiş bir zehir oldu.
Şimdi ne yapacağım? Bu tarz-ı hayat benim için devam edemez. Bu yalnızlık, bu sükûnet, bu meşguliyetsizlik beni berbat ediyor. Lakin şimdi tebdil-i hayat kabil mi? Ben hayattan o kadar uzağa kaçmışım ki avdeti muhal görüyorum.
Ne yapacağım?.. Ne yapmak mümkündür?..19
Görüldüğü gibi yıllar sonra Servet-i Fünun topluluğunun en önemli temalarından birini oluşturacak olan “kaçış teması”, Halit Ziya’nın daha ilk uzun hikâyesinde kendini göstermiştir. Bunun bir tesadüf olmadığı, yazarın daha sonra yine İzmir döneminde kale-me aldığı Heyhat adlı uzun hikâyesiyle Nemide ve Bir Ölünün Defteri adlı romanlarında da işlenmiş olmasından anlaşılmaktadır. Yine “Her şeyi fena görüyor, insanların her halini muaheze ediyordum: İşte beni çıldırtan hastalık o zaman başlamıştı” cümleleri de Servet-i Fünuncularda sıklıkla rastladığımız bir ruh halini ifade etmektedir.20 Bu 19 Bir Muhtıranın Son Yaprakları’ındaki alıntılarda bazı ifadelerin normal punto, bazılarının italik, bazılarının parantez içinde kalın punto, bazılarının da parantez içinde kalın punto ve altı çizili olarak dizildiği görüle-cektir. Bunlardan birincisi gazete ve kitapta ortak olan ve değişmeyen kısımları, ikincisi gazete tefrikasında olan, fakat kitaba geçerken çıkarılan bölümleri, üçüncüsü gazetede olmayan ve yazarın kitaba ilave ettiği kısımları, sonuncusu da gazeteden kitaba geçerken yazarın yaptığı değişiklikleri göstermektedir.
20 Sözgelimi bu ruh hâli Tevfik Fikret’in “Resim Yaparken”, “Süha ve Pervin” gibi birçok şiirinde
görül-mektedir:
a Mutlak o gün beğenmek için hasta, münfa’il,
a Bir başka çehre, giryeli bir çehre isterim...
a (“Resim Yaparken”)
onun çevresini “bedbaht” görme arzusudur. Hikâyenin başkişisi Necip, melankolik ruh haliyle Heyhat’taki Heyula’da ve Mai ve Siyah’taki Ahmet Cemil’de geliştirilerek devam edecektir. Necip adlarını saydığımız diğer roman karakterlerinde olduğu gibi, diğer insanlardan farklıdır ve onların eğlenceleri kendisini mutlu edememektedir:
...fakat insanların güzel, hayalperver, bedayi-nüma olmak üzere tahayyül ettikleri bu şeyler beni sıkmaktan başka bir şeye yaramıyor. (...) Velhasıl tabiata ziynet olan bütün eşyayı beğenmek, onların temaşasından mütelezziz olmak üzere saatlerce meşgul oldum, lakin insanların bunlara niçin hayran olduklarını anlayamadım.
Daha önce de belirttiğimiz gibi bu karakter, yıllar sonra eserler verecek diğer Servet-i Fünuncuların eserlerinde de kendini gösterecektir.21
Bir süre sonra aralarında iki yaş fark olan amcasının oğlu Necip’in yanına gelir. Amcasının oğlu onun bu halinden endişe etmekte ve intihar etmesinden korkmakta-dır. Bu yüzden onu ikna ederek İstanbul’a götürmek niyetindedir. Amcasının oğlu iş hayatında hayli başarılı olmuştur. Aslında Necip de kendisini onunla sık sık karşı-laştırmakta, onun gibi iş güç ve şöhret sahibi olamamaktan dolayı da işe yaramazlık duygusuna kapılmaktadır:
Amcazadem arzularının icrası için İstanbul’a gittiği zaman ben kaleme devam ediyordum. Üç ay sonra amcazademden gelen bir mektup kendisinin payitaht evrak-ı havadisinden birine muharrir olduğunu bildiriyordu. Ben o zaman kaleme devamdan bıkmış olduğum halde pederimin ticaretgâhına gidip geliyordum.
Ben (henüz) kendine bir meslek tayininden aciz; daha hayata başlamadan hayattan, ya-şamaktan müteneffirken amcazadem zekâveti, gayreti sayesinde arzularına müteveccihen süratle kat’-ı mürahil ediyor. Cüz’i bir zamanda âlî bir mektepte mühim bir muallimlik, mühim bir ceridede başmuharrirlik mevkilerini ihraz eyliyordu.
Sonunda amcasının oğlu, İstanbul’daki hayatı oradaki güzellikleri anlatarak ku-zenini ikna eder, ancak Necip humma hastalığına yakalanarak ilticagâhı olan bu evden ayrılamadan ölür. Hikâye muhtemelen Necip’in amcasının oğlu tarafından defterin sonuna ilave edilen şu satırlarla biter:
a Menâzırımda hazîn bir hayâl araştırırım.
a Denir ki hüzn ile ruhumda bir karâbet var;
a (“Süha ve Pervin”)
a Bu benzerlik üslupta da kendini göstermektedir. Bir Muhtıranın Son Yaprakları’nda görülen “tatlı bir
hüzün” ifadesi Fikret’te “telhî-i leziz” olarak daha aşırı şekilde görülecektir.
21 Sözgelimi Halit Ziya’yı “ilk ve son üstad” sayan Mehmet Rauf’un meşhur eseri Eylül’ün bezer
Heyhat!.. Ey zavallı çocuk!.. Yaşamayacakmışsın. Bir vakitler şiddetle arzu ederek hayatının son dakikalarında teb’id etmek istediğin ölüm, seni müthiş pençesine takarak son nazrası bir nigâh-ı tahassür olan gözlerinden sana aguş-ı telezzüzatını açan âlem-i hayatı setr etti!..
*
Halit Ziya ilk olarak Hizmet gazetesinde tefrika ettirdiği bu hikâyesini kitap ha-line getirirken bazı değişikliklere ve kısaltmalara gider.22 Yazar bir “sergüzeşt” olarak
nitelendirdiği bu süreci Kırk Yıl’da şöyle anlatır:
Bir Muhtıranın Son Yaprakları bitmek üzere iken bir gün İstanbul’dan Abdülhalim
Memduh’tan hemen acele ile karalanmış bir mektup aldım. Takriben bana: “Çıldırdın mı” diyordu, “Eğer intihar etmek istiyorsan beynine bir kurşun sıkmak daha kolaydır. Menfalarda mı sürüklenmek istiyorsun? Nedir o yazdıkların? Memleketi batırmışsın, hükûmeti batırmışsın, dünyayı batırmışsın...”
Bir defa da tefrika edilen parçaları tekrar okudum ve titredim. Abdülhalim Memduh’un tamamen hakkı vardı. Nasılsa teheyyücün gafletlerine kapılmış ve öyle şeyler yazmıştım ki eğer nazar-ı dikkate çarpsaydı muhakkak Trablusgarp’a kadar giderdim. Bir müstesna talihin lutfu ile bu satırlar bir dost gözünden başka gözlere tesadüf etmemişti. Bittabii kitap halinde intişar etmek için o parçalar sıkı bir tashihten geçti. Abdülhalim Memduh hakkında bende hasıl olan yüksek fikir bu ihtar-ı dostanesiyle teeyyüt etmiş oldu.23
Böylece yazarın kendisi tarafından uygulanan bu “sıkı bir tashih” sonucu yazarın tefrikadan kitaba geçişte eserinde büyük değişiklikler yaptığı görülmektedir. Bunlar sırasıyla yazarın kelime ve ek bazında yaptığı değişiklikler, kelime ve cümle bazında yapılan bazı ilaveler ve son olarak Abdülhalim Memduh’un uyarıları yüzünden çıka-rılan bölümlerdir.
a. Kelime ve ek bazında yapılan değişiklikler
24Bazı kaderin müthiş sillelerine, takat-fersa darbelerine hedef olunur, (...) Bazen kaderin müthiş sillelerine, takat-fersa darbelerine hedef olunur, (...) ...zira o şan kazanmak, şöhret olmak istediği halde (...)
22 Halit Ziya sadece bu eserinde değil, diğer üç uzun hikâyesinde de tefrikadan kitaba geçerken bazı deği-şikliklere gider. Ancak en büyük değişiklikler Bir Muhtıranın Son Yaprakları ve Heyhat’ta görülmektedir.
Heyhat’taki değişmelerin sebepleri ilk eserden farklı olduğu için, ayrı bir çalışmanın konusu olacaktır.
23 Uşaklıgil, Kırk Yıl, s. 326.
24 Bu bölümde değişikleri göstermek için vereceğimiz örneklerin ilki gazete tefrikasına, ikincisi ise kitaba ait olacaktır.
...zira o şan kazanmak, şöhret bulmak istediği halde (...)
Vücudumu o kadar yoruyor ki beynim muattal kalıyor; ben de bunu arzu ediyorum. Vücudum ol kadar yoruluyor ki beynim muattal kalıyor; ben de bunu arzu ediyorum. Artık yalnız bir arzum vardı.
Artık bende yalnız bir arzu vardı. ... bir meclubiyet hissettim. ... bir meclubiyet duydum.
Hayatın bazı çirkinlikleri, bazı sırları vardır ki gençleri tedhiş eder. Hayatın bazı çirkinlikleri, bazı sırları vardır ki şebabı tedhiş eder.
Buradaki örneklere bakıldığında ilk üçünde sözü daha güzel söyleme arzusunun öne çıktığı görülürken, dördüncü örnekte yalnızlık duygusunun okuyucuya daha şid-detli şekilde hissettirilmesi gayreti görülmektedir. Beşinci örnekte sanki sadeleştirme amacı varmış gibi görülmekle birlikte altıncı örnekte yazarın gençler yerine şebab kelimesini kullanması onun sadeleştirmeye gitmek gibi bir endişesinin olmadığını göstermektedir. Bu yüzden, bu son örneği bağlamı içinde değerlendirmenin daha doğru olacağı kanaatine vardık:
Sahrada yaşayan genç çobanların dudaklarını tezyin eden tebessüm, medeniyetin lü-zumundan ziyade malumat verdiği gençlerde zehirler, giryeler saçıyor: Hayatın bazı
çirkinlikleri, bazı sırları vardır ki gençleri (şebabı) tedhiş eder. Bunların erbab-ı şebabdan ihfası lazım gelir. Fakat heyhat. Gençler o kadar süratle ihtiyarlıyor ki. Şebab medeniyete kurban olmuş diyeceğim geliyor. (...)
Ardarda gelen cümlelere bakıldığında gazete tefrikasında ilk üç cümlede “genç-ler” kelimesinin üç defa tekrarlandığı görülüyor. Yazarın muhtemelen bu ardı ardına gelen üç cümlede aynı kelimenin (gençler) kullanılmasından rahatsızlık duyarak ikinci cümledeki “gençler”i, “şebab” şekline dönüştürdüğü ve böylece bu kelimelerin art arda kullanılmasından doğacak kakafoniden kurtulma yoluna gittiği düşünülebilir.
Bunların dışında iki değiştirme örneği var ki bunları yorumlamak hayli güç gö-rünmektedir. Bunların dizgi hatasından kaynaklanan örnekler olduğunu düşünüyoruz: Kendimi bütün bu bedayi’e, denize karışan sahralara, sahraların aguşuna atılan denizlere, suların içinde raks (aks) eden,
b. Kelime ve ek bazındaki ilaveler
Bu başlık altında göstereceğimiz örnekler gazete tefrikasında bulunmayan, buna karşılık kitaba ilave edilen kelime ve eklerdir. Bu örneklere bakıldığında yazarın amacının söyleyeceklerini pekiştirmek ve daha güzel söylemek olduğu anlaşılacaktır. Başka bir ifadeyle yazar bu örneklerde estetik endişeyle hareket etmektedir:
Burada(ki) hayatımın yegâne eğlenceleri bundan ibaret.
Fikirler, kelimeler dudakları(nın) arasından bir telatum-ı fevkaladeyle çıkıyordu. En evvel geçen bir (fakir) yazıcıydı.
... çiçeklerden kalkan rayihalarla memlû, (bâtî) bir hava istila etti. ... yeşilliğin içinde köyler arz-ı letafet eder.
... yeşilliğin içinde köyler ne kadar arz-ı hüsn ve letafet eder. Lakin, sen neden müştekisin
Lakin, sen Necip, sen neden müştekisin Biz, bu bir avuç toprağın biçare misafirleri, ... Biz, bu bir avuç toprağın bu biçare misafirleri,
c. Çıkarılan Bölümler
Bu kısımda yer alan değişiklikler anlaşılacağı gibi Abdülhalim Memduh’un uyarısı üzerine Halit Ziya tarafından bizzat çıkarılan bölümlerdir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Abdülhalim Memduh mektubunda yaklaşık olarak, “Eğer intihar etmek istiyorsan beynine bir kurşun sıkmak daha kolaydır. Menfalarda mı sürüklenmek istiyorsun? Nedir o yazdıkların? Memleketi batırmışsın, hükûmeti batırmışsın, dünyayı batırmışsın...” şeklinde bir uyarıda bulunmuş, Halit Ziya da tefrikayı yeniden okumuş, arkadaşını haklı bularak hikâyenin büyük bir kısmını otosansüre uğratmıştır.
Yazarı tarafından çıkarılan bölümlerin önemli bir kısmı eserin başkişisi Necip’in karamsarlığını, hayattan nefretini belirleyen cümlelerdir. Bu cümleler, Necip’in kendi-sini insanlara bağlayan emeli kaybeden, her şeyi kötü gören, insanların her durumunu eleştiren, hayattaki her şeyin boş olduğunu dile getiren bir ruh hali içinde olduğunu göstermektedir. Aşağıdaki parça çok sayıdaki benzer ifadelerin bir örneğidir:
Hayatın her şeyini çirkin, herkesi bedbaht görmek bende fena bir hastalık olmuş. Eğer insanların melali de saadetleri kadar vâhîyse hayatın zannettiğimden ziyade boş olduğuna kanaat edeceğim. Şüphesiz bütün bu melal-âmîz haller, bu manevi hastalıklar; yalnızlıktan, işsizlikten kuva-yı fikriye ve maddiyemin adem-i masrufiyetinden geliyor.
Bu ruh hâli Necip’i intihara meyilli bir duruma getirmiştir.25 Kendisi hayal
kırıklık-larından, karamsarlıklarından söz etmekle birlikte intihardan hiç söz etmez. Hikâyede intiharla ilgili sözlerin tamamı Necip’in amcasının oğluna aittir. Çünkü o Necip’in intihar etmesinden korkmakta ve intiharın aleyhinde birtakım sözler etmektedir:
Cemiyet-i beşeriye heyet-i umumiyesiyle fena ise siz iyi olamaz mısınız? İyi olduğunuz halde başkalarının fenalıklarını sizin çekmekliğinize ne mecburiyet var? Bir millet mah-volmuş! Teessüf ediniz, mersiyeler yazınız, ağlayınız? Fakat intihar etmek ne demek?.. Bu millet heyet-i umumiyesiyle fesad-ı ahlaka uğramış, idaresi mahvolmuş, sukut ediyor... Islah edebilir misin? Ederseniz durmayınız; fakat edemezseniz kendinizi intihara neden mecbur göresiniz?
Nefret-i hayat!.. İntihar!.. Ahenkli,mutantan kelimeler!..
İnsanlar arasında öteden beri başkalarının fenalıkları, kendilerinin felaketleri için hayattan nefret edenler bulunuyor. Bunlardan pek çoğu intihar edecek kadar hikmet-i müzminenin mağlubu oluyorlar. Bunların arasında büyük adamlar, büyük hakîmler var. Onlar hayatı tedkik etmişler, bütün çirkinliklerini reyü’l-ayn görmüşler, hayattan nefret etmişler. Hak-lıdırlar.
Fakat bu nefrete mağlup olmak, hayat fenadır diye yaşamaktan istinkaf etmek, bu en büyük cinnettir.
Hayat, fikrimce bir rüyadır. Eğer o rüya tatlı, ruhperver hayalatın semeresi olarak hasıl olmuşsa sürur-engîz , neşat-âver olur. Fakat fikriniz mahuf, yeis-âmîz hatıralarla meşgul, hissiyatınız melaller, hüzünler altında girye-rîz ise göreceğiniz rüyalar haşyet-nâk olur.
Görüldüğü gibi hikâyede intiharın aleyhinde olsa bile bu kavramın kullanılıyor olması sansür tarafından cezalandırılma korkusu uyandırmakta ve bu bölümler çıka-rılmaktadır. Bugünden bakıldığında bunun gibi, çok sayıda ifade var ki Halit Ziya’nın neden korkup bunları çıkardığına bir anlam verilememektedir. Bu durum devrin san-sürünün insanlar üzerinde uyandırmış olduğu endişeyle yakından ilgili olmalıdır. Sözgelimi şöhretin aleyhinde söylenmiş şu cümlelerin neden çıkarıldığı konusunda bir hüküm vermek oldukça zordur:
Mâhâzâ düşündüm ki böyle birkaç mecmua-yı eş’ar ile insanlar içinde temeyyüz etmek için hayatlarını zehirleyenler birkaç günlük iştihar için insanlarla pençeleşenler çoktur.
25 Nitekim yine kitabın atılan kısımlarından olan şu parça da Necip’in hayat hakkındaki düşüncelerini
göstermektedir: “Yaşamak! Yaşamak!.. Ne vâhî kelime!.. Bu insanlar niçin yaşıyor; bu hayattan maksat nedir? Harpler, terakkiler, keşifler, bütün bu esbab-ı medeniyet, bütün bu keşmekeş-i hayat nedir? Ne olacak? Niçin çalışılıyor? Bu adamlar niçin koşuyor?
a Yaşamak için!..
Bütün bu şairler, muharrirler, musikişinaslar, ressamlar, heykeltıraşlar, bütün bu büyük adamlar yalnız bir şeye vakf-ı hayat ediyorlar: Şan!
Zavallı mecnunlar!
Bilmiyorlar ki bu şan pek mahdut, pek fani bir hayalden ibaret kalacaktır. Hayır biliyorlar. Fakat harikulade bir his var ki onları hayatla uğraşmaya, insanların vermemek istediği şöhreti istihsal edebilmek için can-siperane pençeleşmeye sevk ediyor.
Kitaptan atılan şu bölüm ise hayli dikkat çekicidir: Hikâyenin hemen başında Necip, eğlenmek için penceresinin önünden geçen insanları izler ve onlarla ilgili yorumlar yapar:
Bunların ekserisinin kim olduklarını bildiğim için günlerinin ne yolda geçtiğini tahayyül edebileceğimi düşündüm, penceremin önünde bunlardan birine muntazıran oturdum. En evvel geçen bir (fakir) yazıcıydı.
Bu adam her sabah güneşin tulu’unu müteakip penceremin önünden geçer, akşam guruptan sonra avdet ederdi.
Bu adam altmış yaşlarında vardı, kırk beş senedir yazıcılık ediyordu. Bu adamın defterinin önünde geçirdiği hayatının boşluğunu düşündüm de kalbimde biraz merhamet duydum. Bu adam için hayat neydi? Akşamları yemekten sonra bir saat kadar gezmek, sonra derin bir uykuyla sabaha kadar uyumak, sabahleyin arasında hemen hiç bulunmadığı ailesine veda ederek akşama kadar sahifelerle cem’ler, tarhlar yazmak; işte o kadar!..
Bu adam bir tercüme-i hâl, bir kitab-ı hayat yazmak isteyeydi, yorulmayacaktı.
Lakin şu (Sonra) geçen (bir) şişman, kısa boylu, kırmızı yüzlü (bir) adam (idi ki) zavallı
yazıcı ile şayan-ı hayret bir tezat teşkil ediyor(du). Bu adam zengin bir tacir maiyetinde demin geçen yazıcı kadar (gibi) on on beş kişi, ailesinin zîr-i âtıfet-i serveti altında (ser-vetinde) geçinir birçok aile var. Güzel, vasî bir köşkte ikâmet ediyorlar.
Her gece bahçelerinde köyün en müntehab ailelerine mensup zevat içtima eder, musiki sedaları, kahkahalar etrafta tanin-endaz olur. Yarı geceye kadar eğlenirler. Sabahleyin erken kalkmak mecburiyetinde değildir, tulu’dan üç saat sonra kalkar, denize girer, mükeyyi-fatını kemal-i istirahatle ikmal eder, şehre gittiği zaman işlerini müheyya ve hazır bulur, akşama kadar maiyyetindeki adamlara emir vermekle vakit geçirir. Akşam dostlarıyla içtima ederek köye avdet eder, gezer, eğlenir, velhasıl hayat bunun için yapılmış, dünya
buna mahsusmuş gibi yaşar. Mesuttur. Lakin ne vâhî bir saadet!..
Parça uzun olmakla beraber meramımızı anlatmak bakımından gerekli olduğunu düşündüğümüz bir alıntıdır. Necip başlangıçta penceresinin önünden geçen bir yazı-cıdan; onun fakirliğinden, ailesiyle birlikte yaşadığı zorluklardan bahsediyor. Ancak tefrikada uzun uzun anlatılan ve italik harflerle gösterdiğimiz yazıcının hayatının
zorluklarını anlatan bölüm kitapta tamamen atılmış bunların yerine bir üst paragrafta yer alan yazıcı kelimesinin başına fakir sıfatı getirilerek “fakir yazıcı” şeklinde su-nulmuştur. Yani yazar burada fakir insanların yaşadığı zorlukları ortaya koymaktan kaçınmış, Abdülhalim Memduh’un “memleketi batırmışsın” uyarısına uygun hareket etmiştir. Diğer taraftan zengin bir tacirden bahsederken onun hayat şartlarının gü-zelliğinden, evindeki eğlencelerden, sabahları erken kalkmak mecburiyetinde olma-masından bahseder. Tacir akşam evine huzur içinde gelir. Yazar bunları söyledikten sonra tefrikada olan “gezer, eğlenir, velhasıl hayat bunun için yapılmış, dünya buna mahsusmuş gibi yaşar.” ifadesini çıkarır ve yerine “Mesuttur.” kelimesini koyar. Ancak Halit Ziya bununla kalmaz ve tefrikada arkadan gelen “Lakin ne vâhî bir saadet!..” cümlesini de çıkarır. Görüldüğü gibi tefrikada Necip, bu insanları seyrederken fakir insanların mutlu olmadığını, ama mutlu gibi görünen zengin insanların mutluluğunun da boş mutluluk olduğunu söyler. Kitapta bu durum tersine döner. Yani şu kalır geriye: Yazıcı fakirdir, tacir de mutludur. Yazar böyle yaparak durumu kurtarıyor, ama, aynı zamanda bir ustalık da gösteriyor. Söyleyeceklerini açıkça söylemek yerine zengin adamın zenginliklerini ve yapabildiklerini söylüyor ve buna karşılık fakir adamın bunların hiçbirine sahip olamadığını ve onun yaptığı hiçbir şeyi yapamadığını dolaylı olarak söyleme yoluna gidiyor. Bir yerde yorumu, karşılaştırma yapmayı okuyucuya bırakıyor. Yazar, bu karşılaştırma yapma isteğini de “Lakin şu (Sonra) geçen (bir) şişman, kısa boylu, kırmızı yüzlü (bir) adam (idi ki) zavallı yazıcı ile şayan-ı hayret bir tezat teşkil ediyor(du)” cümlesiyle dile getirmektedir.
Bütün bu tespitlerden sonra artık şu soru sorulabilir. Bu çıkarılan parçaların içinde gerçekten tehlikeli sayılabilecek hiçbir ifade yok muydu? Biz iki cümle tespit ettik:
“Düşünüyorum da beni eğlendirebilecek bir şey bulamıyorum. Hayat gözlerimde o kadar vâhî o kadar beyhude görünüyor ki artık mukaddimesinden hitamına kadar müthiş bir kâbus gibi insanların üzerine çöken bu rüyadan çıkmak istiyorum.”
...
“Bir hayatın bir maksadı olmazsa o hayatın ne ehemmiyeti kalır?”
Necip’in ağzından söylenen birinci cümlenin özellikle son kısmı “artık mukad-dimesinden hitamına kadar müthiş bir kâbus gibi insanların üzerine çöken bu rüyadan çıkmak istiyorum” ifadesi devri eleştirmeyi amaçlayan dolaylı bir ifade olarak algıla-nabilir endişesiyle çıkarılmış olabilir. İkinci cümle ise aslında Necip’in amcasının oğlu tarafından sarf edilen bir cümledir ve devri eleştirmekten ziyade Necip gibi hayata karamsar bakan gençlere verilmiş bir nasihat olarak ifade edilir, yani bağlamı içinde düşünüldüğünde bu cümlenin de devrini eleştiren bir cümle olmadığı görülecektir.
Halit Ziya, yazarlık hayatının daha başlangıcında kendi çıkardığı gazetede tef-rika halinde yayımladığı Bir Muhtıranın Son Yaprakları adlı eserini kitaplaştırırken
eserin neredeyse üçte birini makaslamıştır. Yazar bu eylemini kendisine yöneltilen bir zorlamadan ziyade bir arkadaşının uyarısı sonucu başına bir şey gelebilir endişesiyle yapmıştır. Halit Ziya sonraki yıllarda da kendisine yapılan uyarılar sonunda “Deli” adlı uzun hikâyesinin tefrikasını yarıda kesmiş,26 “Dayda”yı yayımlamaktan vazgeçmiştir.
Bu vazgeçişlerin bugünkü şartlarda incelendiğinde aslında hiç de sakıncalı ifadeler olmadığı kolaylıkla görülmektedir. Hatta Halit Ziya’nın bundan sonra yazdığı Bir İzdivacın Tarih-i Muaşakası adlı uzun hikâyesinin mutlu bir sonla bağlanmasını da bu endişeye bağlamak mümkündür.27 Bu açıdan devrin padişahı II. Abdülhamid için
söylenen “vehimli” sıfatının devrin aydınlarına da sirayet ettiğini söylemek mümkündür. KAYNAKLAR
Çağın, Sabahattin, “Halit Ziya’nın Yarım Kalmış Eseri: Deli”, Yeni Türk Edebiyatı, S. 4, Ekim 2011, s. 31-42.
Mehmet Rauf, “Servet-i Fünun’da Sansür”, Mehmet Rauf’un Anıları, haz. Rahim Tarım, İstanbul, 2001.
Tokgöz, Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım, İstanbul 1930.
Uçman, Abdullah, Edebiyat-ı Cedîde’ye Dair –Ali Ekrem’den Rıza Tevfik’e Bir Mektup–, 2. b., İstanbul, 2009.
(Uşaklıgil), Halit Ziya, Bir Muhtıranın Son Yaprakları, İstanbul, 1306/1888, 40 s. , Halit Ziya, Kırık Hayatlar, İstanbul, 1944.
Uşaklıgil, Halit Ziya, Kırk Yıl, haz. Nur Özmel Akın, İstanbul, 2008. (Yalçın), Hüseyin Cahit, “Servetifünun”, Edebî Hatıralar, İstanbul, 1935. , “Sabah Gazetesinde”, Ebedî Hatıralar, s. 107.
26 Halit Ziya Bu muydu adlı uzun hikâyesini tefrika ederken eserin aklî dengesini kaybetmiş bir kişisi için baştan sona “deli” kelimesini kullanırken, kitap haline getirirken o kelime yerine “bu”, “şahıs”, “herif” sıfatlarını kullanmış, bir yerde de kelimeyi tamamen kaldırmıştır.
27 Yazarın yazdığı uzun hikâyeler içinde mutlu sonla biten tek hikâye olması bakımından böyle bir
