Sa ba hat tin Çağın
**MEHMET AKİF ERSOY IN VIEW OF INTELLECTUAL TRENDS
ABSTRACT
During some periods of Turkish literature, we can see that the relation between literature and politics gets strong. This excels especially during periods when social problems increase. One of the periods that this relation is perceived at the highest level is the Second Constitutionalist Period which covers the last years of the Ottoman Empire. During this period, the intellectual trends, generated in order to prevent the collapse, and literary concepts were almost mingled. Among them, the relation between Pan-Islamism and the poet Mehmet Akif is similar. In his works, we can both see the impressions of Pan-Islamism and other intellectual trends of the era in different forms.
Keywords: Mehmet Akif Ersoy, Pan-Islamism, intellectual trends, Second
Constitutionalist Period.
ÖZET
Türk Ede bi ya tı’nın bel li dö nem le rin de ede bi yat ve si ya set iliş ki si nin güç len di -ği gö rül mek te dir. Bu du rum özel lik le sos yal prob lem le rin art tı ğı dö nem ler de en üst se vi ye ye çı kar. Bu iliş ki nin en güç lü şe kil de his se dil di ği dö nem ler den bi ri Os man lı Dev le ti’nin son yıl la rı nı içi ne alan II. Meş ru ti yet dö ne mi dir. Bu dö nem de yı kı lı şın önü ne geç mek için or ta ya çı kan fi kir akım la rıy la ede bi yat an la -* Fi kir akım la rı-ede bi yat iliş ki si üze ri ne ge liş tir di ği miz pro je nin il ki olan “Fi kir Akım la rı Kar şı sın da
Ömer Sey fet tin” ad lı ma ka le miz Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’e Ar ma ğa n (İz mir: 2010, s. 223-234) ad lı ça lış ma da yer al mış tı.
** Yrd. Doç. Dr., Do kuz Ey lül Üni ver si te si Bu ca Eği tim Fa kül te si.
yış la rı ade ta iç içe geç miş tir. Bun lar ara sın da yer alan İs lâm cı lık ile şa ir Meh met Akif’in iliş ki si de böy le dir. Akif’in eser le rin de bir yan dan İs lâm cı lı ğın iz le ri gö rü lür ken di ğer yan dan dev rin di ğer fi kir akım la rı da bu eser ler de de ği şik şe -kil ler de yer al mış lar dır.
Anah tar Ke li me ler: Meh met Akif Er soy, İs lâm cı lık, fi kir akım la rı, II. Meş ru
-ti yet
...
Os man lı Dev le ti’nin Ba tı kar şı sın da ki as kerî ve eko no mik gü cü nü kay bet me si, ar dın dan gir di ği sa vaş lar da ye nil gi ye uğ ra ma sı elin de ki top rak la rın önem li bir kıs mı nı kay bet me si ne yol aç mış tır. Bu du rum dan kur tul mak ama cıy la dev let, as kerî ve di ğer ba zı alan lar da ye ni leş me fa ali yet le ri ne gi riş miş tir. An cak bu ye ni leş me ha re ket -le ri Os man lı Dev -le ti’nin Ba tı kar şı sın da ki du ru mu nu de ğiş tir me yin ce, bu de fa fi kir akım la rı çer çe ve sin de ba zı tek lif le rin or ta ya atıl dı ğı gö rül müş tür. Bun lar dan bi rin ci si olan Os man lı cı lık, biz zat Os man lı Dev le ti’ni yö ne ten le rin or ta ya koy du ğu ve yön len dir di ği bir fi kir akı mı dır. Amaç, dı şa kar şı güç süz olan dev le tin hiç ol maz sa içe ri de güç lü ol ma sı nı sağ la mak, ay rı lık çı ha re ket le rin önü nü kes mek tir. Bun dan son ra ki ler ise II. Meş ru ti yet dö ne min de or ta ya çı kan da ha si vil di ye bi le ce ği miz fi kir akım -la rı dır:
2. İs lâm cı lık 3. Ba tı cı lık 4. Türk çü lük
5. Adem-i Mer ke zi yet ve Te şeb büs-i Şahsî 6. Sos ya lizm
Son iki akım çok et ki li ol ma mak la bir lik te son ra ki dö nem ler de Tür ki ye’de et ki -li ola cak Li be ra -lizm ve Mark sizm gi bi gö rüş le re kay nak lık et miş tir.
II. Meş ru ti yet dö ne mi nin say dı ğı mız bu fi kir akım la rı şöy le ve ya böy le dö ne min ede bi yat çı la rı nı da et ki le miş ve bu fi kir akım la rı na ait gö rüş ler olum lu ya da olum -suz şe kil ler de edebî eser le re yan sı mış tır.
Bu dö ne min fi kir akım la rı kar şı sın da ka yıt sız ka la ma yan sa nat çı la rın dan bi ri de dö ne min us ta ka lem le rin den bi ri olan Meh met Akif’tir. Akif, ge rek ma ka le le rin de ge rek se şi ir le rin de dö ne min fi kir akım la rı na yer ver miş ve bu akım lar kar şı sın da olum lu ya da olum suz bir ta vır ser gi le miş tir. Bu ya zı mız da da ha çok ya za rın şi ir le rin den yo la çı ka rak ve za man za man bu ra da ki gö rüş le ri ni ma ka le le riy le des tek le ye -rek onun dö ne min de ki fi kir akım la rı kar şı sın da ki tav rı nı or ta ya koy ma ya ça lı şa ca ğız.
İs lâm cı lık
Bi lin di ği gi bi Meh met Akif, İs lâm cı lık adı ve ri len fi kir akı mı nın tem sil ci le rin den bi ri dir ve bu akım la en faz la öz deş leş miş şah si yet ler den bi ri dir. Yi ne bi lin di ği gi bi II. Meş ru ti yet yıl la rın da İslâm cı lık kav ra mı, biz zat bu akı mın men su bu olan ki şi ler ta ra fın dan kul la nıl ma mış, da ha son ra ki yıl lar da or ta ya çı kan Türk çü lük ad lan dır ma sın dan yo la çı kı la rak ya pı lan bir isim len dir me ol muş tur. Bu akım si yasî ve eko -no mik an lam da İslâm dün ya sı nın bir li ği ni sa vu nur:
... Da ha çok fikrî ve si yasî ya zı lar da sa vu nu lan İslâm cı lı ğı bu dö nem de ede bi yat ta Meh -med Akif tem sil eder. Sa fa hat’ın ikin ci ki ta bı olan Sü ley ma ni ye Kür sü sü’nden iti ba ren Meh met Akif’in şi iri İslâm cı lık an la yı şı nı en ge niş bi çim de ifa de eden bir edebî me tin dir. Yer yü zü nü imar edip dü ze ne ka vuş tur mak üze re ya ra tı lan in sa noğ lu na bu te mel gö re vi ni ha tır la tan şa ir, Ba tı’nın ulaş tı ğı ilim ve tek ni ği el de et me nin İslâm ir fa nı nın bir ge re ği ol -du ğu nu vur gu lar. Ay rı ca Ba tı’nın sa kat me de ni yet an la yı şı, Müs lü man la ra ya pı lan zu lüm, bu nun kar şı sın da bü tün İslâm dün ya sı nın bir leş me si ge rek ti ği üze rin de ıs rar la du rur. Bu -nu ya par ken Akif’in en önem li özel li ği otok ri tik dav ra nış tar zı dır. Bu ba kım dan Sa fa hat, İslâm dün ya sı nın bir Müs lü man şa ir ta ra fın dan ya pıl mış en ağır ten kit le ri ni ih ti va eder. Akif’in ‘Doğ ru dan doğ ru ya Ku ran’dan alıp ilhâmı / As rın idrâki ne söy let me li yiz İslâm’ı’ mıs ra la rı onun İslâm cı lık an la yı şı nın öze ti dir. (Okay: 2005, 234-235).
Meh met Akif, Müs lü man la rın bir li ği nin sağ lan ma sın dan ön ce İslâm dün ya sın -da ba zı hu sus la rın dü zel til me si ge rek ti ği ni dü şün mek te dir: Söz ge li mi, şi ir le rin de en faz la ya kın dı ğı hu sus, İslâm dün ya sı nın içi ne düş tü ğü tem bel lik ve mis kin lik tir. Özel lik le ka der ve te vek kül kav ram la rı nın yan lış an la şıl ma sı yü zün den Müs lü man la rın ça lış ma yı terk ede rek, her şe yi ka de re bı rak ma la rı, bü tün bek len ti le ri ni te vek -kül yo luy la ger çek leş tir mek is te me le ri Akif’in sık sık eleş tir di ği bir du rum dur:
Do nan ma, or du yü rür ken mu zaf fe ren ile ri, Üzen gi öp me ğe has ret ti Gar bın el çi le ri! O ih tişâmı elin den ni çin bı rak tın da Bu gün ya tıp du ru yor sun ayak lar al tın da? “Ka der miş!” Öy le mi? Hâşâ, bu söz de ğil doğ ru. Belânı is te din, Al lah da ver di... doğ ru su bu. Ta lep na sıl sa, ta biî ne ti ce öy le çı kar, Me şiy ye tin sa na zul met mek ih ti ma li mi var. “Ça lış” de dik çe şe ri at ça lış ma dın dur dun, Onun hesâbı na bir çok hurâfe uy dur dun! So nun da bir de “te vek kül” so kuş tu rup ara ya, Za val lı dîni çe vir din onun la mas ka ra ya! Bı rak ça lış ma yı, em ret otur du ğun yer den, Yo rul ma, öy le ya, Mevlâ ecîr-i hâsın iken! Ya zıp sa bah le yin ev den çı kar ken iş le ri ni; Bi rer bi rer oku tekmîl edin ce def te ri ni; Bü tün o iş le ri Rab bim gö rür: vazîfe si dir...
Yü kün ha fif le di... Sen şim di doğ ru kah ve ye gir! Ço luk ço cuk sü rü nür müş so nun da aç ka la rak... Hudâ vekîl-i umûrun de ğil mi? Key fi ne bak!
(Fa tih Kür sü sün de, 63)
Akif’in “İn san” şi iri ve da ha son ra ka le me al dı ğı pek çok şii rin de, in sa nın ken -di ni de ğer siz bir var lık ola rak gör me si ne kar şı çık tı ğı açık ça gö rü lür. Bu tip şi ir ler, ba zen do lay lı ba zen de doğ ru dan Akif’in ta sav vuf kar şı sın da ki tav rı nı da gös ter mek te dir. Akif, ta sav vuf dü şün ce si nin dün ya ha ya tı na önem ver me me si yü zün den in san -la rın mis kin leş tir di ği ne, bu dü şün ce nin on -la rı tem bel li ğe sevk et ti ği ne inan mak ta ve bu gö rü şü nü çe şit li eser le rin de di le ge tir mek te dir. Söz ge li mi Asım’da Kö se İmam, şa ir ler den söz eder ken ta sav vu fun Türk mil le ti ni uyu şuk lu ğa sevk eden bir dü şün ce ol du ğu nu söy ler. As lın da Akif’in ta sav vuf hak kın da ki bu dü şün ce le ri nin te me lin de, Os man lı Dev le ti’nin son dö nem le rin de tek ke le rin içi ne düş tü ğü du ru mun da yat tı ğı -nı söy le ye bi li riz:
Sür dü ler Türk’e “ta sav vuf” di ye ol gun şı ra yı; Mut ta sıl şim di “hakîkat” ku su yor Sıt kı Da yı! Bu ci han boş, ya lı nız bir ra kı hak, bir de şarâp; Kıb le: Tezgâh ba şı, meyhâne ci oğ lan: mihrâp. Git o “dîvân” mı ne ka rın ağ rı sı dır, aç da onu, Kok la bir ker re, ko kar mis gi bi “San dık bur nu”!
(Asım, 27-28)
Meh met Akif, bu yüz den Müs lü man la ra sü rek li ola rak ça lış ma yı tel kin eder. Sü
ley ma ni ye Kür sü sünde ad lı ki ta bın da vai zin ağ zın dan ev ren de ki zer re ler den gök ci
-sim le ri ne ka dar her şe yin ha re ket ha lin de ol du ğu nu, bu yüz den in san la rın da sü rek li ola rak ça lış ma sı ge rek ti ği ni vur gu lar. Bu eser de İslâm dün ya sı nın ge ri kal ma se be bi -ni “Böy le gör dük de de miz den” ifa de siy le ce ha le te de bağ lar:
Çin’de, Man çur ya’da din bir gö re nek, baş ka de ğil. Müs lü man un su ru gâyet ge ri, gâyet ca hil.
Aca ba meyl-i teâli ne de mek on lar ca? “Böy le gör dük de de miz den!” se si mil yon lar ca Ka fa dan ay nı te hev vür le, ba kar sın çı kı yor! Arş-ı âmâli bu ses tâ te me lin den yı kı yor.
(Sü ley ma ni ye Kür sü sün de, 45-46)
İslâm dün ya sı nı bu şe kil de uzun uzun an la tan va iz, İslâm’ın saf hâli ni en iyi ya şa yan la rın Ja pon lar ol du ğu nu söy ler. Tek ek sik le ri “tev hit”tir. Bir Müs lü manda ol ma sı ge re ken doğ ru luk, ve fa, sa da kat, şef kat, za yıf la ra yar dım, aza ka na at, yar dım se ver lik, na mus, fe dakârlık, ça lış kan lık gi bi va sıf la ra sa hip tir ler. Ja pon la rın en önem -li özel -li ği Ba tı’nın on la ra sa de ce “fen niy le” gel miş ol ma sı dır:
Me de ni yet gi re bil miş ya lı nız fen niy le… O da sa hip le ri nin lâhik olan iz niy le. Di ki lip sâhi le bin ler ce basîret, im’ân;
Ne ka dar mas ka ra lık var sa ko vul muş ka pı dan! Garb’ın eşyâsı, eğer kıy me ti hâiz se yü rür; Mo da şek lin de ge len sey yie güm rük te çü rür.
(Sü ley ma ni ye Kür sü sün de, 48)
Meh met Akif, bi lim ve tek no lo ji açı sın dan Do ğu’nun ge ri li ği ile Ba tı’nın ge liş miş li ği ni son ra ki eser le rin de de sık sık tek rar lar. Bu eser le rin de Akif, yıl lar ön ce Do -ğu’yu ve Ba tı’yı do la şıp son ra da;
Diyâr-ı küf rü gez dim bel de ler, kâşâne ler gör düm Do laş tım mülk-i İslâm’ı bü tün vîrâne ler gör düm
di yen Zi ya Pa şa ile ay nı ruh hâli ni ya şa mak ta dır.
Akif ça lış ma fik ri ne çok önem ve rir ve ilk Sa fa hat’ın dan Göl ge ler’e ka dar her ese rin de ça lış ma nın öne mi ni vur gu la yan şi ir ler ya zar. Bun lar dan bir ta ne si de Akif’in “Dur ma ya lım” şi iri dir:
Şöy le göz den geç se bir hil kat temâşâ-ha ne si: Çık mı yor bir zer re fa ali ye tin bîgâne si. Âsu manî, hâkdânî cüm le mevcûdât için Kur tu luş yok sa’y-i dâim den, te rak ki den bu gün Yer ça lış sın, gök ça lış sın, sen sı kıl maz san otur! Bun la rın hak kın da bil mem bahânen var mı? Dur! Mâsivâ bir şey mi dir, boş dur mu yor Hâlik bi le: Bak te cel li ey li yor bin şe’n-i gûnâgûn ile. Ey bü tün dün ya ve mâfihâ ayak tay ken; ya tan! Leş mi sin, dav ran mı yor sun? Ba ri Al lah’tan utan.
(Sa fa hat, 72)
Dev rin di ğer İslâm cı la rı gi bi Meh met Akif de sos yal ha yat ve yö ne tim tar zı ba -kı mın dan Asr-ı Saa det dev ri nin esas alın ma sı ge rek li li ği ni vur gu lar. Bu yüz den Akif, be ğen me di ği yö ne tim le ri ve yö ne ti ci le ri en ka tı şe kil de eleş tir mek ten çe kin mez. Bi rin ci Sa fa hat’ta Sul tan II. Ab dül ha mit ve İran Şa hı bu eleş ti ri ler den çok sert bir şe -kil de na si bi ni alır. Ge rek “İs tib dat” ge rek se “Acem Şa hı” şi ir le rin de bu pa di şah la ra yö ne lik çok sert ve aşa ğı la yı cı ni te len dir me le rin ol du ğu gö rül mek te dir. Da ha son ra ay nı şe kil de ül ke yi iyi yö ne te me dik le ri ne inan dı ğı, ül ke yi sa va şa so kup in san la rın yok ye re öl me le ri ne ve acı çek me le ri ne yol aç tık la rı için İt ti hat ve Te rak ki ile ri ge len le ri ni de sert ifa de ler le eleş tir mek ten çe kin mez. Bu eleş ti ri le rin hep sin de de in sa -nı ve İslâm’ı esas alan Akif, in san la ra ezi yet edil me si ne, on la ra acı çek ti ril me si ne; İslâm’ın yok edi le cek du ru ma dü şü rül me si ne kar şı çı kar. On lar dan “üç be yin siz ka -fa”, “beş on ser sem”, “beş on kâfir” di ye söz eder.
Meh met Akif’in şi ir le rin de İslâm cı ola rak önem ver di ği hu sus lar dan bi ri de eği -tim me se le si dir. Top lu mun ge liş me sin de eği ti mi önem li bu lan Akif, bu açı dan İslâm âli mi Mu ham med Ab duh’un gö rüş le ri ne ya kın dır (Hu yu gü zel, 46). Da ha ön ce Tan zi mat dö ne mi ya zar la rın dan Mi zan cı Mu rat’ın Tur fan da mı Yok sa Tur fa mı ad lı ro ma nın da da bu gö rü şün ben ze ri fi kir le rin sa vu nul du ğu gö rül müş tü. Ora da da Ce za yir li olan am ca sı nın Fran sız la ra kar şı bir is yan ha re ke ti baş lat mak is te me si ne kar şı lık, Man sur, ayak lan ma ye ri ne ora da ku ra cak la rı okul lar da ço cuk la rı ve genç le ri eği -te rek ge le cek -te ül ke yi yö ne -te bi le cek ne sil le rin ye tiş ti ril me si ge rek ti ği ni sa vu nur.1 Asım’a ya pı lan na si hat le re ba kıl dı ğın da eği ti min, ge le ce ği ha zır la yan çok önem li bir un sur ola rak gö rül dü ğü an la şı lır. Eği tim o ka dar önem li dir ki, Akif bu eği ti min düş man say dı ğı Ba tı’da ya pıl ma sı na bi le ra zı dır. Şa ir açı sın dan eği ti min bir baş ka öne -mi ay rı lık çı lık ha re ket le ri ne en gel ol ma sı dır:
Ma hal le mek te bi ol say dı biz de vak tiy le; Ya uğ ra say dı ka lan lar gü zel ce ta’dîle; Ya rım pa buç la ge zen, don suz üç bu çuk zi bi di, Bir Ar na vut lu ğu isyâna kal dı rır mı idi?
(Fa tih Kür sü sün de, 85)
Meh met Akif’in İslâm cı lı ğı akıl cı lı ğa da ya nır. Her şe yi aklî bir şe kil de açık la -ma yo lu na gi der. Bun da dev re hâkim olan po zi ti viz me kar şı yi ne onun si lah la rıy la ce vap ver me ih ti ya cı nın önem li bir et ken ol du ğu nu söy le ye bi li riz:
1 Meh met Akif’in Asım ad lı ese rin den (s. 126127) alın tı la dı ğı mız şu mıs ra lar, iki sa nat çı nın eği tim ko -nu sun da bir leş me si ni ve Akif’in kay na ğı nın M. Ab duh ol du ğu -nu gös te ren gü zel bir ör nek tir:
Der ki til mi zi ne Ef gan lı: “Mu ham med din le! İn kılâb is ti yo rum, baş ka de ğil, hem ça bu cak. Öne biz ler dü şüp İslâm’ı da kal dır maz sak, Na za riyyât ile bir şey ler olur zan net me…” …
Bu na kar şı lık Mu ham med Ab duh’un ce va bı Akif’in mıs ra la rın da şöy le dir: Gi de lim her ye re, hat ta şu bi zim Su dan’a…
Ye ni bir med re se te’sis ede lim urbâna Nes li tehzîb ile, i’lâ ile meşgûl ola lım Çı ka rıp gön de re lim, ha sı lı, şey him yer yer; Ora dan âlem-i İslâma Ce ma led din ler...
Ab duh’un bu söz le ri ne iki tep ki ge lir. Bi ri Ce ma led din Ef ganî’den, di ğe ri Akif’ten: “Bu fa kat, yir mi yıl is ter ki ko lay gör mü yo rum…
…
Yir mi gün lük işe bak sen! –Ku lu nuz ma’zu rum”
Tu tun da “zer re”le rin den, çı kın “sehâbiy ye” De nen yı ğın yı ğın eşbâh-ı âsu ma ni ye; Hü la sa, âlem-i imkânı dev re din; o za man Şühûda bağ lı bir imânla hük me der vic dan: Ki hil ka tin ne ka dar şek li var sa: Ulvîsi, Kesîfi, müdrîki, uzvîsi, gayr-ı uzvîsi,
(Fa tih Kür sü sün de, 40)
Gö rül dü ğü gi bi Meh met Akif, İslâm cı lık ide olo ji si ne sa hip ol mak la bir lik te İslâm dün ya sı nı sert bir dil le eleş tir mek ten de ka çın ma mış tır. İslâm dün ya sı nı eği tip ce ha let ten kur tar ma dan, ka fa la rı nı ay dın lat ma dan ve da ha önem li si ger çek İslâm’ı öğ ret me den hiç bir şey ya pı la ma ya ca ğı ka na atin de dir. Or han Okay bu du ru mu ilk Sa
-fa hat üze rin den şöy le di le ge ti rir:
Akif’in bu ilk Sa fa hat’la ge tir mek is te di ği şey, ce mi ye tin için de bu lun du ğu fa ci ayı di le ge tir mek ti. Re çe te yi sun ma sı için ön ce teş his ge re ki yor du. Bu nun için de has ta teş rih ma sa sı na ya tı rı la cak tı. İş te ilk Sa fa hat ce mi ye tin bu teş rih ma sa sın da ki tas vi ri dir (Okay, t.y., 46).
Akif’in İslâm cı lı ğı ile il gi li söy le mek is te di ği miz bir di ğer hu sus İslâm dün ya sı nın bir li ği nin Os man lı Dev le ti’nin ön der li ğin de sağ lan ma sı dır. Onun bu dü şün ce si ni Fa tih Kür sü sün de ’deki ba zı par ça lar dan çı kar mak müm kün dür. Os man lı Dev le ti’nden “re isi ai le” di ye söz eden Akif İslâm dün ya sı nı bir ai le ye, Os man lı Dev le -ti’ni de bu ai le nin re isi ne ben ze tir. Yi ne ay nı şi ir den aşa ğı ya al dı ğı mız şu par ça da da İslâm’ı kur ta ra cak “an cak bi zim hükûme ti miz ” de nil mek te dir:
Bu in ti har, öte den, üç yüz el li mil yon luk, Za val lı âlem-i İslâm için elîm ola cak! Biz ol ma sak bu ka dar hânümân yetîm ola cak! Gı cır da mak la berâber serîr-i şev ke ti miz, Bu di ni kur ta ran an cak bi zim hükûme ti miz.
(Fa tih Kür sü sün de, 88)
Os man lı cı lık
Dö ne min önem li fi kir akım la rın dan bi ri Os man lı cı lık tır ve kö ke ni II. Meş ru ti yet dö ne mi nin ön ce si ne, Tan zi mat yıl la rı na da yan mak ta dır. Tan zi mat dö ne mi nin dev let adam la rı, Os man lı Dev le ti sı nır la rı için de ki de ği şik et nik top lu luk la rı “Os man lı” üst kim li ği al tın da top la ya rak ül ke de ki ka rı şık lı ğı ön le ye bi le cek le ri ni ve bir li ği sağ la ya cak la rı nı dü şü nü yor lar dı. Bu gö rü şe bak tı ğı mız da İslâm cı lar ile Os man lı cı lar ara sın -da çok faz la bir so run ya şan dı ğı söy le ne mez. Ni te kim Akif’in 1913 yı lın -da neş ret ti ği
– O baş ka… Sor sa lar üslûp için ‘şu dur’ de ne mez. Asa let ol ma lı sa nat ta ev ve la… Bu: Me lez! Ha yır, me lez de de ğil… Bel ki bir çok üs lu bun Ha li ta hâli ki tah li le kal kı şıl sa: Uzun! Ne cip eser arı yor san: Se bi le bak, iş te… Ta şıp ta şıp dö kü lür ken o şi’r-i ber ces te, Sa fa-yı fıt ra tı şa hit ki: Ter te miz as lı;
Da mar la rın da yü zen kan da, can da Os man lı!
An cak II. Meş ru ti yet’ten son ra bir sü re da ha hük mü nü sür dü ren bu gö rüş ar dı ar dı na ge len Trab lus garp ve Bal kan Sa vaş la rıy la inan dı rı cı lı ğı nı kay be der. Ni te kim Meh met Akif de Fa tih Kür sü sün de ad lı ese rin de bu ko nuy la il gi li dik kat çe ki ci bir tes pit te bu lu nur:
Minâre ler se ri lip hâke, sus tu ma’bed ler; Yı kıl dı med re se ler; düm düz ol du mer kad ler. Mesâci din ço ğu mey dan da yok, ka lan lar ise, Ya gör dü ğün gi bi meyhâne dir, ya ki li se. Şe hir de ev le re bas kın; kazâda katl-i nüfûs; Kurâda kal ma dı telvîs olun ma dık nâmus! Ya pan da kim? Adı Os man lı, rûhu Yu nan lı,
(Fa tih Kür sü sün de, 107-108)
Ba tı cı lık
II. Meş ru ti yet’in güç lü fi kir akım la rın dan olan Ba tı cı lık, Meh met Akif’in, şi ir le rin de sık sık eleş tir di ği bir dün ya gö rü şü dür. Bu eleş ti ri le re geç me den ön ce, Meh met Akif’in ve di ğer İslâm cı la rın Ba tı’yı bi lim de ki ge liş me ler açı sın dan tak dir et tik le ri ni ve mil let ola rak bu me de ni yet se vi ye si ne ulaş ma mız ge rek ti ği ni her za man sa vun duk la rı nı söy le mek ge re kir. Akif bu ge liş miş ve ça lış kan Ba tı için “mü ca hit” sı -fa tı nı bi le kul la nır.
Ba kın mü ca hit olan Garb’a şim di bir ke re Ha va ya hük me di yor, kâni ol mu yor da ye re Dö nün de âtıl olan Şark’ı sey re din, ne ge ri! Ya kın da kal ma ya cak yer yü zün de bel ki ye ri. Ne dir şu bir sü rü fen ler, ne dir bu san’at ler Ne dir bu il me te cel li eden ha ki kat ler? Se fi ne ler ki ta rar kı ta kı ta der ya yı Şi men dü fer ki ta rar bu ka bu ka dün ya yı Şu un ki ber ka bi nip ses le nir du rur ova da Ba lon ki, ruh-ı ke si fiy le yük se lir ha va da… Hülâsa hep si bu âsâr-ı deh şet-âkînin Bü tün tekâsü fü dür top la nan mesâinin
An cak bu yük sel me ken di de ğer le ri mi zi kay bet me den olur sa de ğer li dir, yok sa mil le tin yoz laş ma sı, ken di ben li ği ni kay bet me si iş ten bi le de ğil dir. Ni te kim Akif için bu nun en gü zel ör ne ği yu ka rı da da be lirt ti ği miz gi bi ken di ben lik le ri ni âde ta bir “güm rük” ha li ne ko yan Ja pon lar dır. Ba tı’nın bi lim ve tek no lo ji sin den fay da lan ma açı sın dan ba kıl dı ğın da İslâm cı la rın Türk çü ler le uyuş tu ğu söy le ne bi lir.
Bu na kar şı lık İslâm cı lar ve do la yı sıy la Meh met Akif, Ba tı’nın ahlâkı nı, sal dır -gan lı ğı nı, za lim li ği ni sık sık eleş ti rir ler:
“Me de ni yet” si ze çok tan be ri dir diş bi li yor; Ev ve la par ça la mak, son ra da yut mak di li yor.
Gö rül dü ğü gi bi Akif, Ba tı’yı iro nik ola rak “me de ni yet” ke li me siy le va sıf lan dı rır. Böy le ce Ba tı’nın amaç ola rak or ta ya koy duk la rıy la yap tık la rı ara sın da ki çe liş ki yi göz ler önü ne ser mek is ter. Söz ge li mi Sü ley ma ni ye Kür sü sün de’de Rus la rın Müs -lü man la ra acı ma sız ca zul met me si kar şı sın da Ba tı’nın ses siz kal ma sı nı ten kit eder. Da ha son ra bir çok şii rin de (Hak kın Ses le ri, Asım, İs tik lal Mar şı vb.) Ba tı’nın biz zat yap tı ğı zu lüm ve sal dır gan lık la rı if şa eder.
Bi lin di ği gi bi Ba tı cı lar, Ba tı ’nın tüm ku rum la rıy la alın ma sı ge rek ti ği ni sa vun muş lar, bu ol ma dı ğı tak dir de dev le tin ba ta ca ğı nı söy le miş ler dir. Hat ta bu nu “Biz Ba tı’ya git mez sek, Ba tı bi ze ge lir” (Ha ni oğ lu: t.y., s. 384) şek lin de ki teh dit varî ifa dey -le de di -le ge tir miş -ler dir. Akif ve di ğer İslâm cı lar hem ya zı la rın da hem de şi ir -le rin de bu du ru ma şid det le kar şı çık mış lar ve Ba tı cı lar la ka lem mü na ka şa la rın da bu lun muş -lar dır. Ba tı cı la rı;
Va tan felâke te düş müş… Onun ha mi ye ti cûş Eder mi sa nı yor sun? He rif: Va tan ber-dûş!
(Fa tih Kür sü sün de, 88)
şek lin de an la tan Akif’in yıl dı zı he men hiç bir za man Ba tı cı lar la ba rı şık ol ma mış tır. Yu ka rı da ki “va tan ber-dûş” iba re siy le de muh te me len “va ta nım rû-yı ze min” di yen Tev fik Fik ret ve ben zer zih ni ye te bir gön der me ol ma lı dır.
Akif ve do la yı sıy la di ğer İslâm cı lar, Ba tı cı la rı din kar şı sın da ki tu tum la rı ne de -niy le eleş ti rir ler. Ba tı cı la ra gö re Os man lı Dev le ti ’nin iler le me si nin ve ge liş me si nin önün de ki en bü yük en gel din dir. Bu yüz den on la ra gö re di nin yö ne tim de ki ve top -lum ha ya tın da ki et ki si en az se vi ye ye dü şü rül me li dir.
Mü te fek kir ge çi nen ler ne di yor siz de ba kın:
“Me de ni yet te teâli si umûmen Şark’ın, Yal nız bir yo lu ta’kip ede rek kâbil dir; Baş ka yol lar da se la met gö ze ten gâfil dir. Ba ka rak han gi ze min den yü rü müş Av ru pa lı, Ay nı iz den sa ğa ya hut so la hiç sap ma ma lı.
Garb’ın efkârı nı mâl et me me li Şark’ın bey ni; Duy gu lar çık ma lı hep ay nı ka lıp tan; ya ni: İç timâî, edebî, ha sı lı her me se le de, Garb’ı taklît ede mez sek, ne de sek beyhûde. Bir de din kay dı nı kal dır ma lı zîra o belâ, Bü tün esbâb-ı te rak ki mi ze en gel hâlâ
(Sü ley ma ni ye Kür sü sün de, 64) Ben zer mıs ra la ra Hak kın Ses le ri’nde de rast la rız: He le i’lânı za ma nın da şu mel’un har bin,
Bi ze efkâr-ı umûmi ye si lâzım Garb’ın; “O da Al lah’ı bı rak mak la olur” her ze si ni, Hal ka îmân gi bi telkîn ile, di nin se si ni Sus tu ran ap ta lın idrâki ne tü kü rün!
(Hak kın Ses le ri, s. 26)
Akif’e gö re, ay dın ko nu mun da ki söz ko nu su ki şi le rin din kar şı sın da ki bu tu tu -mu halk ile ay dın ara sın da bir düş man lı ğa yol aç mış tır. Or ta ya çı kan bu du rum, bir sü re son ra hal kın, “mü te fek kir ge çi nen ler”in söy le dik le ri nin hiç bi ri ne inan ma ma sı na yol aç mış tır. Böy le ce halk, “Bu fe sa dın ba şı fen oku mak tır” dü şün ce siy le mem le -ket için “asıl fe la -ket” olan bir yan lı şa düş müş tür. Bu du rum, Akif’e gö re Müs lü man-Türk hal kı nın bi lim dü şün ce sin den uzak laş ma sı nın en bü yük se be bi dir.
Türk çü lük
Bu dö ne min önem li fi kir akım la rın dan bi ri de Türk çü lük tür. Türk mil li yet çi li ği te me li ne da ya nan bu fi kir akı mı, özel lik le 1911’den iti ba ren et ki li ol muş tur. Baş lan -gıç ta Akif’in ve İslâm cı la rın Türk çü ler le ara la rı nı sı cak tut tuk la rı nı bi li yo ruz. Akif’in baş ya za rı ol du ğu Sı ratı Mus ta kim ve Se bi lür re şad’da Türk dün ya sı na ait ha -ber le rin çok lu ğu, yi ne bu der gi ler de A. Ağa oğ lu, Y. Ak çu ra, Gas pıra lı İs ma il, Ayaz İs ha ki gi bi Türk çü isim le re der gi de yer ve ril miş ol ma sı hay li dik kat çe ki ci dir. Yi ne Türk çü ler le İslâm cı lar ara sın da ki tar tış ma la rın ga ze te ve der gi say fa la rın da, her ke sin gö zü önün de de ğil, bir ara ya ge le rek tar tı şıl ma sı tek li fi de Akif’in bu fi kir akı mı men sup la rı na ba kı şı nı gös ter mek te dir. Meh met Akif söz ko nu su ol du ğun da Türk çü le rin de fark lı bir ta vır için de ol ma dı ğı gö rü lür. Di ğer ta raf tan Türk çü le rin en önem -li men sup la rın dan bi ri olan Ham dul lah Sup hi’nin “İs tik lal Mar şı”nı Meh met Akif’in yaz ma sı ko nu sun da ki ıs ra rı ve bu şi iri Mec lis kür sü sün den biz zat oku ma sı bu an lam -da dik kat çe ki ci dir.
Akif’in şi ir le ri ne bak tı ğı mız da mil let ve üm met kav ram la rı nın za man za man bir bi ri nin ye ri ni tu ta cak an lam lar da kul la nıl dı ğı nı gö rü yo ruz ki bu ay nı za man da o dö nem de sık ça rast la nan bir du rum dur. O yüz den Akif mil let ke li me siy le ba zen bü -tün bir İslâm dün ya sı nı, ba zen de Türk le ri kas tet mek te dir (Okay, t.y, 5, s. 4-55).
Meh met Akif’in, Sü ley ma ni ye Kür sü sün de ad lı ki ta bın dan iti ba ren en çok eleş -tir di ği kav ram lar dan bi ri kav mi yet çi lik -tir. Bu kav ram özel lik le Bal kan Sa va şı’nın pat lak ver di ği ta rih ten iti ba ren baş ta ba ba yur du olan Ar na vut luk ve son ra sın da ba zı Müs lü man top lu luk lar da baş la yan ay rı lık çı lık ha re ket le ri ne tep ki ola rak or ta ya çık mış tır. Bu fik rin ilk eleş ti ril di ği eser Sü ley ma ni ye Kür sü sün de ad lı eser dir. Şa ir bu ra da kav mi yet çi li ği Os man lı Dev le ti’ni böl mek için Av ru pa’nın içi mi ze sok tu ğu bir fi -kir ola rak iş ler:
Fikr-i kav mi ye ti şey tan mı so kan zih ni ni ze Bir bi rin den bu ka dar mü te fer rik bir akvâmı, Ay nı mil li ye tin al tın da tu tan İslâm’ı, Te me lin den yı ka cak zel ze le kav mi yet tir. Bu nu bir lah za unut mak ebedî hay bet tir. Ar na vut luk la Arap lık la bu mil let yü rü mez… …
Müs lü man, fır ka belâsıy la ze bun bir kav mi, Me denî Av ru pa üç lok ma edip yut maz mı?
(Sü ley ma ni ye Kür sü sün de, 59)
Bal kan Sa va şı’nın en şid det li gün le ri ni an la tan Hak kın Ses le ri’nde ise kav mi yet fik ri şid det li bir şe kil de eleş ti ri lir. Özel lik le Ar na vut luk’un Os man lı Dev le ti’nden ba ğım sız lı ğı nı ilan et me si, kı sa bir sü re son ra da Sırp la rın zul mü ne ma ruz kal ma la rın -dan du yu lan ız tı rap di le ge ti ri lir. Bu ki ta bın ar dın -dan ge len Fa tih Kür sü sün de’de de Akif, kav mi yet fik ri ni eleş tir me yi ay nı şid det te sür dü rür ve bu de fa bir İn gi liz’i ko -nuş tu rur:
Bi lir si niz ki Mı sır, kâinât-ı İslâm’ın O sıs ka göv de si üs tün de âdetâ ka fa sı; Diyâr-ı Hind ise, göğ sün de kalb-i hassâsı; Si zin ki ler de, kı mıl dan mak is te yen ko lu dur. Ki boş bı rak ma ya gel mez, ne ol sa kor ku lu dur! Biz İn gi liz ler olup hâli ön ce den müd rik; O bey ne pen çe yi tak tık, o göğ se yer leş tik. O hâlde bir ko lu kal mış ki biz ce çul la na cak, Yo lun da dır işi miz bağ la dık mı kıs kıv rak! Hem öy le de ğil, çün kü “fikr-i kav miy yet” Eder bu gâye yi teshîle pek bü yük hiz met O tohm-i lâ’ne ti baş tan sa çıp da or ta ye re, Arap’la Türk’ü ayır dık mı şöy le bir ke re, Ne çır pı nır ko lu ar tık, ne çır pı nır ka na dı; Ha li fe’nin de ka lır sâde bir se vim li adı!
(Ber lin Ha tı ra la rı, 80)
Meh met Akif ay nı şi ir de bu de fa mu hay yel bir Al man ka dı nıy la ko nu şur ken Al -man lık fik rin den, Al -man lı ğın vah de tin den söz eder. Bu da yu ka rı da be lirt ti ği miz
Akif’in mil let kav ra mı na za man za man fark lı an lam lar yük le di ği ni gös te ren bir hu -sus tur:
Za fer de ğil de ne dir öy le perîşan lık, Ki bul du ver di ği gay ret le vah det, Al man lık?
(Ber lin Ha tı ra la rı, 80)
Son ki ta bı Göl ge ler’de Akif’in, iki fark lı ta vır için de ol du ğu nu gö rü rüz. Bi rin -ci si, baş lan gıç ta Ar na vut luk’ta ki ay rı lık çı lık ha re ket le ri ni “fikr-i kav mi yet” adıy la eleş ti rir ken 1918 yı lın da yaz dı ğı “Hâlâ mı Bo ğuş mak” ad lı şii rin de bu de fa İt ti hat ve Te rak ki’yi ve onun o yıl lar da ki ide olo ji si olan Türk çü lük fik ri ni de eleş ti rir:
Cem’iy ye te bir fır ka de dik, tef ri ka çık tı; Sap sağ lam iken mil le tin erkânı nı yık tı. “Tu ran ili” nâmıy la bir efsâne edin dik; Kaç yur da vedâ et me dik ar tık bu uğur da? El ver di gi den ler, acı yın el de ki yur da!
(Göl ge ler, 38)
İkin ci si ise yi ne ay nı yıl yaz dı ğı “Alın lar Ter le me li” şii rin de “Na sıl yekpâre mil
let ler var et ra fın da bir sey ret?” di ye rek mil let ke li me si ne ön ce ki ler den fark lı bir an
lam yük le me si dir. Yi ne bu ki ta bın da yer alan 1932 yı lın da yaz dı ğı “Nev ruz’a” şii rin -de tıp kı “İs tik lal Mar şı”nda ol du ğu gi bi ırk ke li me si ni olum lu an lam da kul lan ma sı dik kat çe ki ci dir:
İh ti yar am ca nı din ler mi sin, oğ lum, Nev ruz? Ne bü yük söy le, ne çok söy le; yi ğit iş te ge rek. La fı bol kar nı ge niş soy la rı tak lit et me; Sö zü sağ lam, özü sağ lam adam ol, ır kı na çek.
(Göl ge ler, 106)
Bun la ra ba ka rak as la Meh met Akif’in ırk çı ol du ğu nu söy le mek mak sa dı nı ta şı mı yo ruz. Bu zor za man lar da baş ka dü şü nür şa ir ler de de gö rü len bir du rum dur. Söz -ge li mi Tu ran cı lık fik ri nin en önem li is mi Zi ya Gö kalp da, Kur tu luş Sa va şı’nın zor gün le ri ni göz önün de bu lun du ra rak yaz dı ğı “Ço ban la Bül bül” şii rin de Ana do lu’ya dön müş ve kuv vet le tu tu nul ma sı ge re ken ye rin bu ra sı ol du ğu nu ifa de et miş tir.
Adem-i Mer ke zi yet ve Te şeb büs-i Şahsî
Akif’in, ça lış ma nın öne mi ni or ta ya koy du ğu 1918 ta rih li “Alın lar Ter le me li” şii rin de ki şu mıs ra la rı, o dö nem de ken di ni gös te ren Prens Sa ba hat tin’in or ta ya at tı ğı Adem-i Mer ke zi yet ve Te şeb büs-i Şahsî fik ri nin bir ne vi eleş ti ri si gi bi dir:
Bu gün ferdî me saînin ne dir mah su lü? Hep hüsrân; Bi rer beyhûde yaş tır dam la yan tek tek alın lar dan’ Cihân ar tık de ğiş miş, in firâdın var mı imkânı, Gö çüp ma’mûre ler den boy la san hat ta beyâbânı? Ya şan maz böy le tek tek, devr-i hâzır: Devr-i cem’iy yet.
(Göl ge ler, 29)
Gö rül dü ğü gi bi Meh met Akif, top lum sal olay lar la ya kın dan il gi le nen top lu mun tam or ta sın da ki in san dır. Do la yı sıy la top lum sal ve si ya sal alan da olup bi ten le re as la ka yıt sız kal ma mış ve düz gün ki şi li ğiy le –ken di ne gö re– gör dü ğü yan lış lık la rı ten kit et mek ten as la çe kin me miş tir. En acı sı, Akif’in par mak bas tı ğı bu olum suz luk la rı ara -dan ge çen yüz se ne ye rağ men –ki bu ay rı bir ya zı ko nu su dur– top lu mu mu zun hâ lâ ya şı yor ol ma sı dır.
KAY NAKLAR
Ersoy, Meh met Akif, (2007) Sa fa hat, (Haz. Fa zıl Gök çek), Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul. ——, Meh met Akif, (2007) Sü ley ma ni ye Kür sü sün de, (Haz. Fa zıl Gök çek), Dergâh Ya yın la
-rı, İs tan bul.
——, Meh met Akif, (2007) Hak kın Ses le ri, (Haz. Fa zıl Gök çek), Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul. ——, Meh met Akif, (2007) Fa tih Kür sü sün de, (Haz. Fa zıl Gök çek), Dergâh Ya yın la rı, İs tan
-bul.
——, Meh met Akif, (2007) Ha tı ra lar, (Haz. Fa zıl Gök çek), Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul. ——, Meh met Akif, (2007) Asım, (Haz. Fa zıl Gök çek), Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul. ——, Meh met Akif, (2007) Göl ge ler, (Haz. Fa zıl Gök çek), Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul. Hanioğlu, Şük rü, (t.y) “Ba tı cı lık” Tan zi mat’tan Cum hu ri yet’e Tür ki ye An sik lo pe di si, c. 5, İle
-ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, t.y, s. 384.
Huyugüzel, Ömer Fa ruk, (1986) “Meh met Akif’in Asım’da Baş vur du ğu An la tım Va sı ta la rı ve Tek nik le ri” Ölü mü nün 50. Yı lın da Meh met Akif Er soy, İs tan bul.
Okay, Or han, (t.y) Meh met Akif – Bir Ka rak ter Hey ke li nin Ana to mi si, An ka ra, t.y., s. 46. ——, Or han, (2005) Ba tı lı laş ma Dev ri Türk Ede bi ya tı, Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul, 2005, s.
