Ders Notu-5

(1)

ULUSLARARASI SERMAYE

HAREKETLERI

Doç. Dr. Oktay KIZILKAYA

Ders Notu: 5

(2)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Cari açığın kavramsal olarak üç kaynağı bulunmaktadır: i) tasarruf-yatırım dengesi,

ii) dış ticaret dengesi,

iii) dış varlık yansıması (net dış varlıklarda azalma).

Türkiye’de cari işlemler açıklarının temel nedenlerinin başında düşük seviyedeki özel kesim tasarrufları ile dış ticaret açığındaki artış gelmektedir. Ayrıca son dönemlerde Türkiye uluslararası yatırım pozisyonu incelendiğinde net dış varlıkları azalan bir ülke konumundadır.

(3)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Bir ülkenin dış dünyayla yapmış olduğu mal ve hizmet alışverişinin toplamı olan cari işlemler hesabının en önemli parçası dış ticaret dengesidir. Dış ticaret dengesi, genellikle açık veren bir denge olurken hizmetler dengesi fazla veren bir özelliğe sahiptir.

Cari işlemler açığı ise, genellikle dış ticaret açığının artış eğilimine karşın hizmetler dengesinde bu açığı kapayacak kadar fazlanın yaratılamamış olmasından kaynaklanmaktadır.

(4)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Son dönemlerde Türkiye’de ihracat ithalatı karşılayamamakla birlikte dış ticaret açığı sürekli artmakta ve yurtiçi tasarruf/GSYİH oranları

%15’lerin altına kadar düşmüştür. Bu durum yatırımların

finansmanında dış tasarrufların ağırlığının yükselmesine yol açmış ve büyüme ile makroekonomik değişkenler üzerinde küresel şartların etkisini artırmıştır.

Nitekim olumlu küresel ekonomi şartları ekonominin daha hızlı büyümesine, olumsuz küresel şartlar ise ekonominin küçülmesine sebep olabilmektedir.

(5)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye’de 1980 ve sonrasında liberal politikaların bir sonucu olarak 24 Ocak kararları alınmış ve ihracata dayalı bir büyüme stratejisi izlenmiştir. 1989 yılında Türk Lirasının konvertibilite özelliği kazanması

ise, Türkiye ekonomisini dışa açılmasında önemli bir gelişme olmuştur. Bu dönemden sonra Türkiye ekonomisinde bankacılık ve ödemeler dengesi krizleri ortaya çıkarken ülkenin büyüme rakamlarında iyileşmeler görülmüştür.

(6)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisinde 1980’li yıllarla 1990’lı yıllar arasında ekonomik büyüme ve cari açık değişkenleri arasındaki ilişki önemli farklılıklara sahiptir. 1980’li yıllardaki büyüme ve cari açık arasındaki ilişki “büyüme → cari açık → sermaye akımı” biçiminde ortaya çıkmıştır. Yani büyüme oranı yerleşik olmayanların sermaye girişleri tarafından finanse edilen cari açığa neden olmaktaydı. Fakat 1990’larda bu ilişki “sermaye akımı → büyüme → cari açık” şekline dönüşmüştür ve sermaye akımı giderek sıcak para niteliği taşımaya başlamıştır. Ülkeye giren sermaye ekonomik büyüme oranını artırmakla birlikte daha büyük cari açığa yol açmıştır. Ülkeye gelen sermayenin azaldığı dönemlerde ulusal talepte azalış ve cari dengede düzelme yaşanmıştır.

(7)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye’nin 1980’li ve 1990’lı yıllarındaki cari açık düzeyi nispeten 2000’li yıllardaki cari açık düzeyinden düşüktür. 2000 ve sonrası Türkiye ekonomisinde en çok tartışılan konular arasında yüksek cari açık düzeyi yerini almıştır. 1980’li yılların sonu Türkiye ekonomisinde sermaye hareketlerinin serbest bırakıldığı dönemdir. Bu dönemden itibaren Türkiye yapısal bir sorun olarak cari işlemler açığı sorunu ile mücadele etmeye çalışan ve 2002 sonrasında ise cari açık düzeyinin en yüksek seviyelerinin ortaya çıktığı ülke konumundadır.

(8)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

1990’lı yıllar ve sonrasında cari işlemler dengesi ile reel gelir büyümesi arasında ters yönde bir ilişkinin ortaya çıktığı gözlenmiştir. Bu dönem cari işlemler açığının artarken ekonomik büyüme oranlarının da arttığı ya da cari fazla veya daha düşük cari açık düzeylerinde büyüme oranlarının

düştüğü görülmüştür. Türkiye ekonomisinde kriz dönemlerinde cari fazla

oluşurken genişleme dönemlerinde ise genellikle cari açık vermiştir.

Diğer taraftan yurtiçi tasarruf yetersizliğinden dolayı çoğu zaman yabancı tasarruflara başvuran bir ülke olmuştur. Bundan dolayıdır ki, Türkiye’nin cari açık ile mücadelesinde temel politikası her zaman yurtiçi tasarrufları artırmaya yönelik olmuştur.

(9)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Yurtiçi tasarrufların yetersizliğinden dolayı yabancı tasarruflara başvurulması gelişmekte olan ülkelerin çok sık başvurduğu bir yöntemdir.

Özellikle spekülatif amaçlı sermaye girişi sonucu kamu borçlanma oranı yükselirken kamu kesimi gelirlerinin önemli bir kısmı borç ödemelerine ayrılmaktadır. Türkiye ekonomisinde 1990’lı yıllarda kamu harcamaları içinde faiz ödemelerinin payı yüksektir. Türkiye’de o yıllarda görülen iç ve dış borçlardaki artış ve kısa vadeli-yüksek faizli borçlanma politikası özel sektörün üretimden uzaklaşmasının yolunu açmıştır. Çünkü risksiz ve yüksek getirili kamu borçlanma senetleri daha cazip hale gelmiştir. Buna bağlı olarak üretim yetersizliği ithalatı ve tabi ki cari açığı artırmıştır.

(10)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

2001 krizinden sonraki dönemde Türkiye ekonomisinde maliye politikalarındaki başarılar kamu açıklarının düşmesine ve düşen kamu kesimi borçlanma gereği ile bankacılık sistemine işlerlik kazandırılmıştır. Bu sayede bankalar özel sektör yatırımlarını ve hanehalkı tüketimini finanse etmeye başladılar. Finansal sektörün borçlanılabilme imkanını artırması, Türkiye’de tüketimin dönemler arası yaklaşıma göre işlemesine aracı olmuştur.

(11)

Türkiye’de 1980-2000 Yılları Arasında Dış Ödemeler Dengesi (Milyon Dolar) Yıllar Cari İşlemler Dengesi Dış Ticaret Dengesi Hizmet Dengesi Sermaye ve Finans

Hesabı Rezerv Varlıklar Net Hata Noksan

1980 -3408 -4603 193 672 -1302 1434 1981 -1936 -3864 848 899 -388 649 1982 -952 -2628 897 280 -747 -75 1983 -1923 -2990 794 883 -631 409 1984 -1439 -2910 986 73 -897 469 1985 -1013 -2976 1600 1065 -785 -837 1986 -1465 -3018 1590 2124 541 -118 1987 -806 -3206 2162 1891 579 -506 1988 1596 -1813 3833 -958 1153 515 1989 938 -4190 4028 780 2712 994 1990 -2625 -9448 4966 4037 944 -468 1991 250 -7290 5164 -2397 -1199 948 1992 -974 -8076 5807 3648 1484 -1190 1993 -6433 -14081 6740 8903 308 -2162 1994 2631 -4167 7052 -4257 206 1832 1995 -2339 -13152 9620 4565 4658 2432 1996 -2437 -10264 6657 5483 4545 1499 1997 -2638 -15048 10912 6969 3344 -987 1998 2000 -13927 13407 -840 447 -713 1999 -925 -9667 7398 4829 5206 1302 Kaynak: TCMB

(12)

Türkiye’de 2000-2016 Yılları Arasında Dış Ödemeler Dengesi

(Milyon Dolar)

Yıllar Cari İşlemler Dengesi Dış Ticaret Dengesi Hizmet Dengesi Sermaye ve Finans

Hesabı Rezerv Varlıklar

Net Hata Noksan 2000 -9920 -21959 11277 9584 -2997 -2661 2001 3760 -3282 9055 -14557 -12924 -2127 2002 -626 -6404 7899 1172 -212 -758 2003 -7554 -13411 10394 7162 4097 4489 2004 -14198 -22438 12732 17702 4342 838 2005 -20980 -32936 15872 42685 23200 1495 2006 -31168 -40894 13897 42689 10625 -896 2007 -36949 -46831 14089 49279 12015 -315 2008 -39425 -52917 18908 34700 -2759 1966 2009 -11358 -24762 18728 9836 792 2314 2010 -44616 -56325 16749 60048 14968 -464 2011 -74402 -89160 20288 67121 1014 8295 2012 -47962 -65367 22588 71710 22821 -927 2013 -63621 -79917 23680 72807 10763 1577 2014 -43597 -63597 26768 41089 -468 2040 2015 -32118 -48114 24208 10089 -11831 10198 2016 -32602 -40827 15425 22180 813 11235 Kaynak: TCMB

(13)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisinde 2000’den sonraki dönemde ise cari açık bazı nedenlerden dolayı artış göstermektedir. Bu dönemde cari açığın asıl kaynağı ithalatın ihracattan fazla olmasıdır. Bunun temelinde yatan neden ise, TL’nin yabancı paralara karşı değerinin artması sonucu ithalatın daha cazip, ihracatın ise pahalı hale gelmesidir. Aşırı değerlenmiş ulusal paralar söz konusu ülkede yabancı malları ulusal paralar cinsinden ucuzlatırken, yerli malları ise yabancı paralar cinsinden pahalılaştırmaktadır.

(14)

2015 Yılında Dünyada En Fazla Cari Açık Veren On Ülke ve

GSYİH’ya Oranları

Sıra Ülke Cari Açık (Milyar $) Cari Açık (%

GSYİH) 1 ABD -462.965 -2.6 2 İngiltere -153.295 -5.4 3 Brezilya -58.882 -3.3 4 Avustralya -57.978 -4.3 5 Suudi Arabistan -53.478 -8.3 6 Kanada -48.965 -3.2 7 Meksika -32.707 -2.9 8 Türkiye -32.241 -4.5 9 Cezayir -27.452 -16.3 10 Hindistan -22.086 -1.1

(15)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye’de cari açık sorunu incelendiğinde bunun daha çok tasarruf yetersizliği, ihracatın ithalatı karşılayamaması, ithalat talebinin yüksekliği, kamu açıkları, dış borç yükü, enerjide dışa bağımlılık gibi içsel faktörler dediğimiz yapısal sorunlardan kaynaklandığı ihmal edilmemelidir. Öte yandan Türkiye’deki ekonomik büyümenin kaynakları, döviz kuru politikası, dış ticaretin yapısı ile cari işlemler dengesi arasındaki ilişkilerin cari açığın sürdürülebilirliğinde önemli faktörler olduğu bilinmektedir.

(16)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Ekonomik büyüme, bir ülkede belirli bir dönemde üretilen mal ve hizmetlerdeki yani gayri safi yurtiçi hasıladaki (GSYİH) net artış ya da azalışlardır. Literatürde ekonomik büyümenin cari açık üzerinde etkili olduğuna dair görüşlere göre, cari açığın temel kaynağı büyümeden dolayı ortaya çıkan talep artışıdır. Bilindiği üzere bir ülkede ekonomik büyümeyi artırmanın yolu yurtiçi talebi ve ihracat mallarının arzını artırmaktan geçmektedir. Özellikle de gelişmekte olan ülkeler üretimde ithal ara malları yüksek miktarlarda kullandıklarından, yani ithalata bağlı olarak büyüdüklerinden, büyüme oranlarındaki artışlar cari işlemler açığına neden olmaktadır.

Türkiye Ekonomisinde Cari Açığın Dinamikleri

(17)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Diğer taraftan büyüme oranındaki artışlar tüketim harcamalarını artırarak tasarrufların azalmasına ve cari işlemler dengesindeki bozulmaların sürekli ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Bu durum ise dış kaynağı (yabancı tasarrufları) ülke için zorunlu kılmaktadır. Ayrıca ülkenin hedeflediği büyüme rakamlarına ihracatın artırılması ile ulaşıldıysa ve ihracat ithalata bağımlı ise ülkedeki cari açık sorunu devam edecektir. Hatta ihracatın ithalata bağımlılığı çok yüksekse cari açık dramatik düzeyde ortaya çıkabilir. Dolayısıyla bu durumda cari açık ekonomik büyümenin maliyeti olacaktır.

(18)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Ekonomik büyüme-ithalat-ihracat arasındaki özetlediğimiz bu hikâyenin Türkiye ekonomisi için de geçerli olduğu söylenebilir. Türkiye ekonomisinde son yıllarda yaşanan yüksek büyüme rakamlarının arkasında dış kaynak yatmaktadır. Türkiye’nin dış kaynak bulabildiği yıllarda büyüdüğü, dış kaynak bulamadığı yıllarda ise küçüldüğü görülmüştür. Ekonomik büyüme rakamları ihracat hacminden daha fazla ithalat yapılarak sağlanmış ve bu da cari açığa neden olmuştur. Ülkemizde bu açık dış borçla finanse edildiği sürece ekonomik büyüme sağlanmış, dış kaynağın bulunmadığı yıllarda ise ekonomi krizle karşı karşıya gelinmiştir.

(19)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Bir ekonomide büyümeyi sağlayan temel dinamik yatırımlardır. Yapılan yatırım ekonomide yeni üretim kapasitesi yaratmanın yanı sıra üretim artışına ve ekonomik büyümeye yol açmaktadır. Tüm bu faaliyetlerin kaynağı ise toplam taleptir. Yani bir ülkede yatırımların devamını sağlayan ve ayakta tutan toplam talep düzeyidir.

(20)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde yatırımın gerektirdiği hammaddelerin bir bölümü ile ara malları ve sermaye mallarının büyük bir bölümü ithalata dayalıdır. İthalat ise cari açığı yükseltici etkiye sahiptir. Cari açığın artması durumunda bu açığı kapatmak için yurtiçi tasarrufların yetmediği durumlarda dış tasarruflar devreye girmekte ve bu durumda ise cari açığın finansmanı konusu önem kazanmaktadır.

(21)

Türkiye’de Büyüme Ve Cari İşlemler Dengesi

(22)

Cari İşlemler Dengesi / GSYİH (Türkiye 1980-2015)

(23)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Cari işlemler dengesinin en önemli bileşeni dış ticaret dengesidir. Türkiye ekonomisinde cari işlemler açıkları dış ticaret dengesinin (mal ve hizmetlerin ihracat ve ithalat farkı) bir yansımasıdır. Bu nedenle dış ticaret açığının azaltılması cari işlemler açığının azaltılması ile aynı anlama gelmektedir. İhracat ve ithalat arasındaki fark dış ticaret açığına eşit olduğundan dolayı ihracatın artırılması ile ihracat ve ithalat arasındaki fark azaltılabilecek ve bunun sonucunda ise dış ticaret açığı kapanabilecektir.

(24)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Bu durum her zaman geçerli olmayabilir. Ülkemizde ihracatın önemli bir bölümü ithal ara mallarını yoğun olarak kullanan mallar üzerinden yapıldığı için tek başına ihracat artışı sağlamak mümkün olamamaktadır. Çünkü belli bir miktar ihracat, daha fazla ithalat ile yapılmaktadır. Kısaca, ülkemizde kısa ve orta vadede cari işlemler açığı sorununun çözümü, ihracat artışı yoluyla değil, belki de ihracattaki ürün yapısının değiştirilmesi yoluyla çözüme kavuşacaktır.

(25)

Türkiye’de Cari İşlemler Dengesi Ve Temel Bileşimleri

(1980-2014)

(26)

Türkiye’de İhracat, İthalat Ve Cari İşlemler Dengesi

(1980-2014) (Milyon Dolar)

(27)

Türkiye’de İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (1980-2016)

(28)

Türkiye’de İthalatın Mal Gruplarına Göre Dağılımı

(1980-2016)

(29)

Türkiye’de İhracatın Mal Gruplarına Dağılımı

(1980-2016)

(30)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisinde cari açığı artıran etmenlerden bir tanesi de dönemler itibariyle tasarruf oranındaki düşüşlerdir. Bu düşüşlerin temel nedeni, tüketicilerin finansman kaynaklarına ulaşımının ve bu kaynakları kullanımının kolaylaşmasıdır. Bireysel tasarruf eğiliminin zayıflamasında tüketici kredilerinin genişlemesi durumu da etken olmuştur. Bu durum ise, hane halkı borçluluğunu artırırken tasarrufları ciddi anlamda düşürmektedir. Kısaca Türkiye’deki iç tasarruflar ülkede yapılan yatırımları finanse edememektedir.

(31)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Bir ülkenin ekonomik olarak büyüyebilmesi yatırım düzeyinin artmasına, yatırımların artması ise ülkedeki tasarruf düzeyinin artmasına bağlıdır. Türkiye ekonomisi rakamlarla analiz edildiği zaman özellikle 2000’li yıllardan sonra yüksek yatırım ve büyüme oranlarına ulaşırken, uygulanan politikalar sonucunda ülkeye daha önceki dönemlerde hiç görülmemiş boyutta sermaye girişleri olduğu görülmektedir. Sermaye girişlerine bağlı olarak bütçe ve cari açık gibi sorunlar yaşanmaya başlanmıştır. Aslında izlenen politika ekonomik büyümede yetersiz kalan iç tasarrufların yerine dış tasarrufları kullanmak olmuştur.

(32)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Bir ekonomide, yatırım ile tasarruflar arasındaki fark, kamu ve özel kesim yatırım ve tasarruf farklarından oluşmaktadır. Yatırımların tasarruflardan büyük olması durumunda tasarruf açığından bahsedilir ve dış tasarruflara başvurulur. Dış tasarruflara başvurulmadığı takdirde, tasarruf hacminin yetersiz olması hem özel hem de kamu yatırımlarının hayata geçmesini engelleyerek ülkenin ekonomik büyümesinin azalmasına yol açmaktadır.

(33)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Dış tasarruflara başvurulduğu takdirde ise, yabancı tasarrufların kamu bütçesi üzerinde meydana getirdiği faiz yükü ve zorunlu vergi indirimleri kamu açıklarının artmasına dolayısıyla kamu tasarruflarının azalmasına yol açacaktır. Kamu tasarrufların azalması, kamu ve özel tasarruflardan oluşan toplam tasarrufları düşürecektir. Toplam tasarrufların düşmesi de faiz oranlarını artıracak ve yüksek faiz oranları yabancı sermayenin ülkeye girmesine vesile olacaktır. Sürecin sonunda ise, döviz girişleri ulusal paranın değerlenmesine, kurun düşmesine, ithalatın cazip hale gelmesine ve nihayet dış dengenin bozulmasına sebep olacaktır.

(34)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Sonuç itibariyle, alternatif politikalar üretilmemesi kaydıyla cari işlemler açığı artmaya başlamaktadır. Fakat belirtilmesi gereken bir husus var ki; bu sayede içerdeki tasarruf yetersizliği dış tasarruflarla dengelendiği için ülkedeki yatırım ve büyüme oranları belirli bir düzeyde tutulabilmektedir

(35)

Türkiye’de Toplam Tasarruf Ve Yatırımların GSYİH’ya Oranı

(1980-2014)

(36)

Türkiye’de Kamu, Özel Ve Toplam Tasarrufların GSYİH’ya Oranı

(1980-2014)

(37)

Türkiye’de Kamu, Özel Ve Toplam Yatırımların GSYİH’ya Oranı

(1980-2014)

(38)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisinde 1980’den günümüze kaynak bulabildiği ölçüde ekonomik büyümeyi sağladığı aksi durumlarda ekonomik durgunluğun başladığı gözlemlenmiştir. Bu nedenle, iç kaynakların yetersiz olduğu yıllarda dış kaynak girişi zorunlu hale gelmiştir. Son yıllarda ise Türkiye’de ithalata dayalı bir büyüme modelinin benimsendiği görülmektedir. Büyüme için en temel girdinin ithalat olması ve ithalatta ucuz girdi sağlamada reel döviz kurunun etkisi cari açık-büyüme ilişkisinde döviz kurunun en önemli maliyet kalemi olmasına sebep olmaktadır.

(39)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisinde özellikle 2003 yıllından sonra piyasaya yapılan müdahalelerle piyasa kuru denge değerinden düşük tutulmaya çalışılmıştır. Bu tür uygulamaya ulusal paranın aşırı değerlenmesi ya da yabancı paranın eksik değerlenmesi denmektedir. Reel döviz kurunun düşük tutulması ihracatı caydırıp, ithalatı özendirerek ilgili ülkelerin cari işlemler açıklarını daha da büyütmektedir. Düşük kur politikası yabancı malları ucuzlatarak, ithalatın maliyetini düşürerek, ithalat hacminin artmasına yol açarak dış ticaret açıklarının artmasına katkı sağlamaktadır.

(40)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Cari işlemler açığının en önemli sebebi ise dış ticaret açıklarıdır. Öte yandan cari işlemler açığı artarken ülkede uygulanan düşük kur-yüksek faiz politikası yabancı sermayeyi ülkeye çekerek açığı kapatmada politika aracı olarak kullanılabilmektedir. Yakın geçmişte Türkiye’de ve birçok gelişmekte olan ülkede gözlenen, özellikle kısa süreli yabancı sermayeyi ülkeye çekmek için düşük kur politikaları ve yüksek faiz politikaları birlikte uygulanmıştır.

(41)

Türkiye’de İhracat, İthalat Ve Reel Döviz Kuru Arasındaki İlişki

(2003-2015)

(42)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Reel kurdaki değişmeler, cari işlemler dengesini tasarruf ve yatırım kanalları yoluyla da etkileyebilmektedir. Reel döviz kurundaki düşüşler tasarrufları azaltmakta ve tüketimi artırmaktadır. Bu düşüşler özellikle yabancı para cinsinden borçları olan firmaların ise finansal durumları üzerinde olumlu etki yaratmaktadır. Bu durum, yatırımları artırarak tasarruf-yatırım açığının artmasına dolayısıyla cari işlemler açığının artmasına yol açmaktadır.

(43)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisindeki temel sorunlarından bir tanesinin tasarruf yetersizliği olduğunu ifade etmiştik. Bu durum ilerleyen bölümlerde tartışacağımız cari açığın finansmanı ve sürdürülebilirliğini de zora sokmaktadır. Türkiye ekonomisinde belirli aralıklarla ekonomik büyümenin dış borçla finanse edildiği ve Türkiye ekonomisinin borçlanarak büyüdüğü söylenebilir. Bu nedenle, finansal olarak da dışa bağımlılığın yüksek olduğu gözlenebilmektedir.

(44)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Ülke ekonomilerindeki dış borçların gayri safi yurtiçi hasılaya oranları, o ülkeye borç veren uluslararası yatırımcılar tarafından dikkate alınan ve takip edilen göstergeler arasında yer almaktadır. Bu oranların yüksek olması, ülkenin dış piyasalardan kaynak bulmada zorlanacağı ve ödemesi gereken risk primlerinin de artacağı anlamına gelmektedir. Başka bir deyişle, yabancı yatırımcılar borç verirken daha yüksek faiz oranı talep edecek ve ülkenin borçlanma maliyeti artacaktır.

(45)

Türkiye’deki Dış Borçlar (1980-2015)

(46)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye’nin dış borç stokunun ise Dünya Bankası verilerine göre; sürekli artış içinde olduğu ve 2015 yılında 397 milyar dolara ulaştığı tespit edilmiştir. Türkiye ekonomisinde cari açığı artıran faktörler arasında dış borç stokunun yüksek olması da yer almaktadır. Dış borçtan kaynaklı anapara ödemeleri, finans hesabına döviz gideri olarak kaydedilirken, anapara için ödenen faizler, cari işlemler hesabına yine döviz gideri olarak kaydedilmektedir. Bu nedenle, dış borçtan dolayı ortaya çıkan faiz ödemeleri cari açığı artırmaktadır.

(47)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye’deki cari açık sorunu, yurtiçi tasarrufların ülkedeki yatırımları ve tüketimi finanse etmede yetersiz kalması şeklinde tanımlanmaktadır. Yatırımı ve tüketimi finanse etmede kullanılan bir diğer faktör ise bankacılık sistemindeki kredilerdir. Bu kredilerin verilmesi için kullanılan kaynaklar ise bankalarda oluşturulan mevduatlar ile dışardan sağlanan kredilerdir.

(48)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisinde finansal gelişmenin istenilen düzeyde olmamasından dolayı mevduatların yetersiz olması tasarruf açığı sorununu ortaya çıkarmaktadır. Böyle bir durumda kredi genişlemesinde yurt dışı tasarrufların kullanılması yani bankacılık sektörünün kredi genişlemesini yurtdışı borçlanma ile finanse etmesi cari işlemler açığını artırmaktadır. Bu nedenle dış şoklara karşı kırılganlık, kredi piyasası ve bu piyasasının finanse ettiği cari işlemler açığından dolayı artmaktadır.

(49)

Türkiye’de Özel Sektör Kredileri Ve Cari Açıkları

(%GSYİH)

(50)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisinde hem cari işlemler açığı sorununu hem de ekonomik büyüme ile cari işlemler açığı arasındaki ilişkiyi açıklayabilmek için enerji sektörünü analiz etmek önem arz etmektedir. Son yıllarda Türkiye’de özellikle artan enerji talebinin karşılanabilmesi için ara malı ithalatını zorunlu kılan şartlar ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, Türkiye petrol ve doğalgaz başta olmak üzere, enerji ihtiyacının büyük bir çoğunluğunu yurt dışından karşılayan bir ülke konumuna gelmiştir.

(51)

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980’DEN GÜNÜMÜZE CARİ

İŞLEMLER AÇIĞININ SEYRİ VE DİNAMİKLERİ

Türkiye ekonomisinde, cari işlemeler dengesinin dünyadaki enerji fiyatlarından etkilendiği ve artan enerji fiyatlarının cari açığın yükselmesine yol açtığı gözlenmiştir. Enerji ithalat oranlarının, cari açık içerisindeki yüksek payları dikkat çekmektedir. Türkiye ekonomisinde cari açık sorunun sağlıklı bir analizinin yapılabilmesi için enerji sektörünü ayrıntılı bir şekilde ele almak zorunlu hale gelmektedir.

(52)