KÖROĞJ
. €
EK V A R Y A N T L A R I
" B a t ı
v a r y a n t l a r ı n ı n
t e r s i n e
G û r o ğ l u ,
Ö z b e k
V a r y a n t l a r ı n d a
m i t o l o j i k
b i r
k a h r a m a n
o l a r a k g ö z ü k ü r . H a y v a n l a r ı n ,
k u ş l a r ı n
d i l i n d e n a n l a r .
B i r B a k ı ş ı i le en
k o r k u n ç c a n a v a r l a r d i z e g e
l i r . "
P r o f . D r . F i k r e t T Ü R K M E N *
T ü r k h a lk h ik â y e le r i iç in d e g e re k c o ğ r a f î y a y g ı n l ı k g e r e k v a r y a n t l a r ı n ı n z e n g i n l i ğ i b a k ı m ı n d a n h i ç b i r h i k â y e , K ö r o ğ l u ile b o y ö lç ü ş e m e z . O rta A s y a 'd a n B a lk a n la ra , S ib iry a 'd a n O rta D o ğ u 'y a k a d a r g e n iş b ir sa h a d a , s a d e c e T ü rk le r a r a s ın d a d e ğ il G ü r c ü , E m ıe n i, A ra p vc T a c ik le r a r a s ın d a d a p e k ç o k k o lıı b u lu n a n K ö ro ğ lu h e r y e n i m u h itte , s o s y a l, k ü ltü r e l ve c o ğ ra fî te s i rle rle b a z ı d e ğ iş i k lik le r e u ğ r a m ış tır . B u d e ğ iş i k lik le r b a - z a n k ü ç ü k o la y la r , y e n i ş a h ıs la r v .b . g ib i ö n e m s iz , b a z a n d a y e n i b i r h ik â y e n in o lu ş m a s ı v e y a te m e l p e k ç o k o l a y ı n f a r k l ı l a ş m a s ı ş e k l i n d e k e n d in i g ö s te r m e k te d ir . B u y ö n ü y le K ö ro ğ lu h ik â y e le r in in ik i te m e l v e rs iy o n s ils ile s i ( s y e le ) v a rd ır. 1) B a tı y a h u t K a fk a s v e A n a d o lu A n la tm a la rı: A z e r b a y c a n , G ü rc ü , A n a d o lu , G a g a u z v e d iğ e r B a lk a n v a ry a n tla rı, K ırım v a ry a n tı. 2 ) D o ğ u y a h u t O r ta A s y a A n l a t m a l a r ı : Ö z b e k , T ü r k m e n , T a c ik , K a ra k a lp a k , O rta A sy a A -/ r a p l a n , S ib i ry a T o b o lla r ı v a r y a n tla r ı B u y a z ı m ı z d a T ü r k iy e 'd e ç o k a z ta n ın a n D o ğ u v e r s iy o n la r ın ın e n tip ik ö z e l lik le r in i ih tiv a e d e n Ö z b e k v a ry a n tla r ı ü z e r in d e d u rm a k is tiy o ru z .T ü r k iy e 'd e K ö ro ğ lu 'n u n Ö z b e k V a ry a n tla rı h a k k ın d a ilk d e fa P. N a ili B o ra ta v , 1890 da K a za n Ü n i. d e b a s ıla n K a tip M o lla I la s a n M ir T a ra fın d a n y a z ı lm ış " H ik â y e t - i K ö ro ğ lu S u l t a n ” a d lı k ita b ın b i r ö z e t in i v e r e r e k v e b a z ı k a r ş ıla ş tır m a l a r y a p a ra k , b ilg i v e r m iş ti. ( K ö r o ğ l u D e s ta n ı, İs t. 1 9 3 1 , ss. 16 - 1 8 ) A n c a k g e re k ö z e tte g e r e k s e k a r ş ı l a ş t ı r m a l a r s ı r a s ı n d a , k i t a p t a s a d e c e ik i k o lu n g e n iş o la r a k a n la tılm ış o lm a s ın d a n d o la y ı, ( K ita p ta s a d e c e G u r o ğ lu 'n u n i v a z i l a n ı K a ç ır m a s ı v e I v a z 'ın E s a r e ti k o lla r ı g e n iş o la r a k a n l a tılm ış tır .) b u g ü n 4 7 k o la u la ş a n Ö z b e k V a r y a n tla rı h a k k ın d a k e s in f i k i r v e r e c e k d u ru m d a d e ğ ild ir . Ö z e ll ik le , b ü y ü k ö n e m i h a iz o la n G u ro ğ lu 'n u n d o ğ u ş u ve k o l la rın te ş e k k ü lü n e s e b e p o la n o la y la rın e k s ik liğ i, * E g e Ü n i v e r s it e s i F e n : E d . F a k . T ü r k D ili ve E d . H o lü m ü B a ş k a n ı . B atı a n la tm a l a r ın d a n fa r k ın ı a n la m a y a im k â n v e r m e m e k te d ir. Ö z b e k is ta n 'd a s ö z lü g e le n e k te n v c ç e ş itli y a z m a la rd a b u lu n a n G û ro ğ lu v e k o l l a n , 1 9 6 7 d e T a ş k e n t ’te " U z b e k H a k î c o d i ” a d l ı b i r s e r i d e y a y ın la n d ı. D a h a ö n c e , V .M . J ir m u ııs k y v e II. T. Z a rifo v ta ra fın d a n da 1947 de b ü tü n Ö z b e k H alk d e s ta n la rı ile b irlik te in c e le n m iş ti. B u g ü z e l a ra ş tırm a " U z b e k s k y N a ro d n y G c ro iç e s k y E p o s 1' a d ıy la M o s k o v a 'd a y a y ın la n d ı. B iz im is tif a d e e ttiğ im iz m e t i n le r, v e rd iğ im iz ilk b ib liy o g r a f y a d a n a lın d ı. B u v a r y a n tla rd a K ö ro ğ lu şu ş e k ild e o rta y a ç ık m a k ta d ır.
I s f a h a n Ş a h ı , Ş a h d a r H a n , T ü r k m e n l e r e h ü c u m e d e r v e o n la r ı y e n e r . P e k ç o k g a n im e t v e e s ir le rle İs fa h a n 'a d ö n e r. E s ir l e r a ra s ın d a T ü rk m e n B e y i C ığ a lı B e y , k ız k a r d e ş i B ib i H ila l v e S e y is i R ö v ş a n d a b u l u n m a k t a d ı r . I s f a h a n Ş a h ı, C ığ a lı B e y 'le k ız k a r d e ş jn c , b e y s o y u n d a n o ld u k la rı iç in , ö z e l m u a m e le y a p a r . R ö v ş a n 'ı d a k ö le o la ra k b i r tü c c a r a s a ta r. R ö v ş a n y ılk ıla r ı o tla tm a k ta d ır. B ir g ü n İs fa h a n 'd a s ık ıla n B ib i H ilâ l, d o la ş m a k ü z e re ş e h ird e n d ış a rı ç ık a r v e o s ıra d a R ö v ş a n 'a ra s tla r, t k i g e n ç b i r b i r l e r i n e â ş ık o l u r l a r . B ib i H i l â l , A ğ a b e y i C ığ a lı B c y 'd c n R ö v ş a n 'ı satın a lm a s ın ı i s te r v e is le d iğ i o lu r.
B ir g ü n Is fa h a n Ş a h ı na b ir a t la z ım o lu r. A t la rd a n R ö v ş a n 'ın ç o k iy i a n la d ığ ın ı iş ite n şah , o n d an k e n d is in e b ir a l b u lm a s ın ı is te r. R ö v ş a n b iitü n y ılk ıla rı d o la ş ı r fa k a t g ö n lü n c e b ir a t b u la m a z . S o n u n d a b ir y a ğ s a tıc ıs ın ın k ırs a ğ ın ı b e ğ e n i r v e Ş a h a o n u ta v s i y e e d e r . K e n d is iy le a la y e d ild e ğ in i z a n n e d e n şah , o n u n g ö z le rin e m il ç e k tirir. 0 atı d a a la ra k C ığ a lı B e y ’in y a n ın a g e lir . C ı ğ a l ı B e y , k ı z j k a rd e ş i B ib i H i l â l l e R ö v ş a n 'ı n ik â h la r. B ir m ü d d e t s o n ra C ığ a lı B ey v e R ö v şa n o k ıs ra ğ a b in e re k g iz - ı lic c İ s f a h a n 'd a n k a ç a r l a r . B ib i H ilâ l İ s f a h a n ’d a , C ığ a lı B e y 'in y ılk ıc ıla rın d a n b iri (Ç o b a n R ü s te m ) , B ib i I li lâ l'i ö lm ü ş o la ra k k ırd a b u lu r v e o n u g ö m e r. A n c a k , B ib i H ilâ l h a m i l e d i r . M e z a r d a ç o c u ğ u d o ğ a r. Ö lü v ü c u d u n g ö ğ ü s le r in d e n s ü t g e lm e k le d ir. Ç o c u k o sü tü e m e re k b ir k a ç g ü n y a şa r.
B u a ra d a Ç o b a n R ü s te m , o m e z a r ı k o lla m a k ta v e a t l a n h e r g ü n o c iv a r d a o tla tm a k ta d ır. A tla r d a n b irin in ta y ı ö lm ü ş tü r . O k ıs ra k sık sık s ü rü d e n a y n l m a k t a v e B ib i H i l â l 'i n m e z a r ın a g id ip , ta m m e z a n n ü z e r in e y a t m a k t a d ı r Ç o b a n R ü s te m , a tı ta k ip e d e r v e m e z a r d a n b i r b e b e ğ in a tın m e m e le r in d e n e m d i ğ i n i g ö r ü r v e ç o c u ğ u n B ib i H i l â l i n o ld u ğ u n u a n l a y a r a k a lıp e v in e g ö tü r ü r . M e z a rd a b u ld u ğ u iç in a d tn ı G u r o ğ lu k o y a r . B ilin d iğ i g ib i G û r F a rs ç a 'd a m e z a r d e m e k tir. G û ro ğ lu b ü y ü r. B ir g ü n s o k a k ta z a d e g a n d a n B a d g i r 'in o ğ lu i l e k a v g a e d e r v e o n u d ö v e r. O ç o c u k b a b a s ın a ş ik a y e t e d e r . B ey g e lip k a m ç ı ile G û r o ğ lu 'n u d ö v m e y e b a ş l a r o d a b e y i b ıç a k la y ıp k a ç a r. Ç o b a n R ü s te m , G û ro ğ lu 'n a b ü tü n m a c e ra y ı a n l a t ı r v e h e m e n k e n d i ü lk e l e r i n e İcaçıp b a b a s ın ı b u lm a s ın ı s ö y le r. G û ro ğ lu , m e z a r d a k e n d is in i e m z i re n k ı s r a ğ a b i n e r e k ü l k e s i n e g i d e r v e b a b a s ı R ö v ş a n 'ı b u lu r. A n c a k k ıs a b i r s ü re s o n ra R ö v ş a n ö lü r . B a b a s ın ın ö lü m ü n d e n s o n r a , G û ro ğ lu d a y ıs ı A h m e t B e y 'in y a n ın d a y a ş a r . A h m e t B e y , k e r v a n la r la u z a k l a r a g id e n b i r tü c c a r d ır . B irg ü n d a y ıs ı s e f e r d e ik e n , G û r o ğ lu , d a y ı s ı n ı n y ı l k ı l a n n ı H o ra - s a n g û l G ö lü c iv a rın a o tla tm a y a g ö tü rü r . O ra d a ç o k g ü z e l b i r a ta b in m iş R e y h a n A ra b 'a ra s tla r. R e y h a n A ra p , ç o k ta n b e r i G û ro ğ lu 'n u n a m c a s ı A h m e t B e y in k a n s ı H o l- A y im 'i s e v m e k te d ir . E ğ e r H o l-A y im , - R e y h a n A ra p 'a su v e r ir s e , a ltın d a k i a tla y ılk ıd a b u l u n a n b i r k ı s r a ğ ı n ç i f t l e ş m e s i n e i z i n v e r e c e k tir . G û ro ğ lu , g id ip y e n g e s in e y a l v a n r v e ra z ı e d e r. A t l a r ç i f t l e ş i r l e r , f a k a t R e y h a n A r a p , H o - A y im 'i k a ç ı n r . G û r o ğ lu o n a y e tiş e m e z . A r a d a n b i r s ü re g e ç e r. R a y h a n A r a p 'ın a tıy la ç if tle ş e n a tta n K ıra t d o ğ a r . K ı r a t 'ı , G û r o ğ l u b i z z a t k e n d i s i b e s l e r , b ü y ü tü r v e e ğ itir. B u a ra d a T ü r k m e n le r in h a n ı U ra y H an ö lü r. H a lk G û r o ğ lu 'n u y i ğ i t l i ğ i , d ü r ü s tlü ğ ü , c e s a r e ti v e ç a l ış k a n lığ ı y ü z ü n d e n h a n se ç e r. B u n d a n s o n ra G û r o ğ lu 'n u n v e k a ç a k l a n n ı n m a c e r a l a r ı b a ş l a r . " A r t ı k G û r o ğ l u b a s i t b i r c e n g â v e r v e b a s it b ir â ş ık d e ğ il, o m e ş h u r b i r n e s ild e n o la n .. Ü lk e n in k a n u n î h a k im i v e a k ıllı b ir h ü k ü m d a n d ır ." (V .M . J ir m u n s k y - H . T . Z a rifo v , U z b c s k y N a ro d n y G e r o iç e s k y E p o s . s. 186) Ö z b e k V a r y a n t ı n d a k a d ı n k a h r a m a n l a r ö n e m li ro l o y n a r . B u v a r y a n tla r d a , G û ro ğ lu ’n u n ü ç k a r ıs ı v a rd ır . B u n la r d a n ilk i K û h -i K a f p e rile r in in p a d iş a h ı R e h m e t P e ri'n in k ı z ı A ğ a Y u n u s P e ri'd ir. b u p e r i k ı z ı i l e i lg ili o la r a k b i r k o l te ş k i l e d i l m i ş t i r .
Y u n u s P e ri, B a ti a n la tm a l a n n d a k i H ız ır, H z.
A li, K ı r k l a n n K ö ro ğ lu 'n a ö ğ r e ttik le r i g izIi-.-sırla n , G û r o ğ l u ’n a ö ğ r e t i r . O n u n b u l u n m a d ı ğ ı a n la r d a , Ç a m b il’i k a d ın la n n b a ş ın d a b i r k u m a n d a n g ib i, k o ru r ic a b ın d a a ta b in e r, k ılıç k u lla n ır. ■ Y u n u s P e r i’d e n b a ş k a G û ro ğ lu 'n u n p e rile rd e n ik i k a n s ı d a h a v a rd ır. B u n la r A ğ a Y u n u s P e ri'n in a r k a d a ş ı o l a n M ı s g a l P e r i v e H i n d i s t a n 'd a n G û r o ğ lu ’n u n b i r s ü rü z o r lu k la r la g e ti r d i ğ i G ü ln a r P e ri'd ir. B u ü ç p e ri d e o n a h e r tü rlü g ü ç d u n ım d a y a r d ı m e d e r l e r . B a t ı V a r y a n t l a r ı n d a k i N i g â r H a n ım ’m ro lü n ü o y n a rla r. B u h a l b ilh a s s a T e m ir - h a n P a d iş a h , H o ld o r H a n , Ç a m b il'in m u h a s a ra y a a lın m a s ı k o ll a n n d a g ö rü lü r. B a tı V a r y a n tla n m n t e r s in e G û ro ğ lu , Ö z b e k V a r y a n t l a r ı n d a m i t o l o j i k b i r k a h r a m a n o l a r a k g ö z ü k ü r. H a y v a n la n n , k u ş la r ın d ilin d e n a n la r. B ir b a k ış ı ile e n k o rk u n ç c a n a v a r la r d iz e g e lir. S ih irli d ü n y a la r d a k o rk u n ç d e v le r v e e jd e r h a la rla m ü c a d e le e d e r v e g ü z e l p e r i l e r i n e k a v u ş u r , i s te d iğ i a n d a ta ş t a n su ç ı k a n r , ş e k il d e ğ iş t ir e r e k h a y v a n v e k u ş o l a b i l i r . Y a n ın d a t a ş ı d ı ğ ı s i h ir li ta ş a d o k u n u n c a k a r ş ı s ı n d a k i n i k ü ç ü l t ü r v e y a i h tiy a rla tır . A y n c a M is g a l p e rin in v e r d iğ i ik i tü y d e n s iy a h r e n le r i o l a n ı k ö tü lü k y a p m a k i s t e d i ğ i n d e , b e y a z ı d a iy ilik y a p a c a ğ ı z a m a n 'k u lla n a b ilir . Y a n i Ö z b e k V a ry a n tla rın d a G û ro ğ lu s a d e c e f i z i k î g ü ç le d e ğ il s ih ir g ü ç le riy le d e m ü c e h h e z d ir. Ö z b e k V a r y a n tla n a y n c a d in î v e m is tik u n s u r la r b a k ım ın d a n d a h a z e n g in d ir. G û ro ğ lu , k u ts a l v â r lık la r d a n y a rd ım i s te y e b ili r v e is te d iğ i y a rd ım ı h e r z a m a n g ö rü r. G e n e l h a t l a n y l a b e n z e m e k le b i r l ik te , Ö z b e k V a r y a n t l a n n d a b a z ı ö n e m li f a r k l a r o n u b a tı v a r y a n tla n n d a n a y ırm a k ta d ır. M e s a lâ ; A v a z ( A y v a z ) ’ın e v l a t l ı ğ a a l ı n ı ş ı d e ğ i ş i k o l a y l a r z i n c i r i i ç i n d e i ş l e n m i ş t i r . G û r o ğ l u 'n u n ç o c u ğ u o lm a z . Y u n u s P e ri'n in is te ğ i ü z e rin e H ü n k â r Ş a h ın k a s a b ı o la n A v a z 'ı Ç a m b il'e g e tir ir v e o n a y iğ itli ğ in s ır la n n ı ö ğ r e tir . G e tir iş in d e k i o l a y la r d a d a b a z ı te fe rru a t fa r k la n v a rd ır. B a tı V a r y a n t l a n n d a b u lu n m a y a n b i r b a ş k a k o l d a H a s a n 'm e v l a t l ı k o l a r a k a l ı n d ı ğ ı T e m ır H a n l a o la n m a c e r a s ıd ır. H a ş a n ı M is g a l P e ri is t e r v e G û r o ğ lu i l e b o z u ş m a k i s te m e y e n T e m ir H a n , o n a h ü s n ü k a b u l g ö s t e n r v e o ğ lu n u v e r ir. A n c a k A v a z p e k ç o k k o ld a fa a l ro l a ld ığ ı h a ld e H a şa n s a d e c e , D e lli k o lu n d a b iric i s a fta g ö z ü k ü r. O d a e v le n m e k i s t e d i ğ i D e lli ( T e l li) ile ilg ili d ir . A n c a k b a tı v a ry a n tla n n d a g ö rd ü ğ ü m ü z " K ö ro ğ lu 'n u n E r z u r u m S e fe ri" i l e b u k o lu n h e m e n h e m e n h iç ilg is i k a lm a m ış t ır . (D e v a m ı S .2 0 'd e )
