Tevfik Fikret

"XtU^U. S a J TT-SfcSSÎ*

Tevfik Fikret

I. HALILHAN DOSTAL

Önümüzdeki Ağustos ayında, Türk Edebi- y atı'n ın büyük şairlerinden Tevfik Fikret'i ölü­ m ünün 85. yıldönümü sebebiyle her yıl olduğu gibi, yine sevgi ve saygı ile anacağız. Ancak yazı­ mızda, bu kez Fikret'in şair yanını değil, çoğu kişi tarafından belki de hiç bilinmeyen resim ve hat sanatlarına olan yakınlığı ve yatkınlığı ele alınarak, çok yönlü sanatçılığı işlenecektir.

2 4 Aralık 1867 tarihinde İstan bu l'u n Ka­ dırga semtinde doğan Tevfik Fikret'e resim sev­ gisini ilk aşılayan k işin in kim olduğunu b ile­ miyoruz. Ancak, sanatçı "M ekteb-i SultanijGa- la ta s a r a y L is e s i)" d e k i ö ğ r e n c ilik y ılla rın d a (1877-1 8 8 8 ) resim öğretmeni oryantalist ressam

François-C laude Hayette (sanatçı, İstanbul'da bulunduğu 1 8 6 8 -9 0 tarihleri arasında, uzun yıl­ lar G alatasaray Lisesi'nde resim öğretmenliği yapmıştır) ve hüsnü-hat hocası Prof. Ahmet Tev- fik'in dikkatlerini farklı yetenekleriyle çekmeyi başarm ıştır. Son derece duygulu bir yapıya sa­ hip olan F ik ret'tek i bu çifte yeteneği (ressam ­ lık ve hattatlık) sezen eğitim ciler san atçın ın üzerinde titizlik le durmuşlar, ancak yine aynı okuldaki eğitim cilerden Recaizade Ekrem Bey'- le olan yalcın birliktelik, zaman içerisinde ede­ biyata yönelm esine yol açmıştır. Recaizade Ek­ rem 'in, Tevfik F ik ret'in sanatçı kişiliği ü zerin ­ de önemi büyüktür. D enilebilir ki, F ikret'in sa­ natçı kişiliği M uallim Naci ve özellikle “Yeni­ likçi H areket"in öncülerinden Recaizade ile ta ­ nışınca şekillenir ve farklı bir boyut kazanır.

Fikret, okul sonrasında, kısa dönem ç e ­ şitli memuriyetlerde bulundu. Bu arada kuzeni N azim e H anım 'la, 22 yaşında evlendi. Ç eşitli şiir yarışm alarına katıldı ve sayısız b irin c ilik ­ ler kazandı. 1894 yılında, "M alum at Gazetesi"- nin kurucuları arasında yer aldı. Aynı yıl gaze­ teden ayrıldı ve Galatasaray Lisesi'nde T ü rk çe öğretmenliği yaptı. Okuldan aldığı maaşlar k ı­ sıntıya uğrayınca işinden ayrıldı. Bu dönemde, bir yandan Fransızca öğretmenliği, diğer yandan çeşitli kuruluşlara hazırladığı hat çalışmaları ile yaşam ını idame ettirmeye çalıştı. 1896 yılında, hocası Recaizade Ekrem'in onu "Servet-i Fünun" dergisinin sahibi A hm et İh san ile ta n ış tır m a ­ sıyla yaşamı değişti. Halit Ziya, Cenap Şahabet- tin, M ehm et Rauf, Hüseyin Çakır, İsm ail Safa ve Hüseyin Siyret gibi önem li şahsiyetlerle bir araya gelerek, “Servet-i Fünun(Edebiyat-ı C edi­ de)" hareketi içerisinde yer aldı.

Abdülhamit'in baskıcı yönetimi sebebiyle sanat yaşam ve anlayışı oldukça etkilenen Fikret'in bu dönem eserlerinde, toplumsal boyutun arttığı ve karamsarlığın üst düzeye çıktığı gözlenir. Bu yıllarda, sürekli şekilde göz hapsinde tutuldu. Hatta 1898 yılında, birkaç günlüğüne dahi olsa nezarethaneye girdi. Yine bu dönemde, "1 8 9 7 Os- manlı-Yunan Savaşı" nedeniyle yurt ve ulus sev­ gisini dile getiren coşkulu yapıtlar da verdi.

Baskı dolu günlerin moral bozukluğunun içerisinde mücadele etm ek yetmiyormuş gibi, 1902'de kızkardeşini ve 19 0 5'te de babasını kay­ betm esi nedeniyle, belli bir süre yaşama küstü. Bütün enerji ve vaktini, 1901 yılında satın al­ mış olduğu ve "Aşiyan" (Kuş Yuvası) adını vere­ ceği Rumelihisarı sırtlarındaki evinin yapımına verdi. Aynı yıl (1905), tüm projelerini kendisi­ nin çizdiği bu eve yerleşti.

M e şru tiy e t'in ilanın a kadar(24 Temmuz 1908) uzunca bir susku nluk dönem ine girdi. M eşru tiy et sonrası, değişen fikir ve yapı ü ze­ rine küskünlüğü bir kenara bırakan Fikret, bu yıllarda y aşam ın ın en m utlu günlerini yaşad ı­ ğı gibi, san atsal bakım dan da coşku ve heye­ can dolu y apıtlar ü retti. "Ferd afG elecek G ü n ­ ler)" is im li o u nu tulm az ş iirin i, yine bu gü n­ lerde kalem e aldı. T ü rk Edebiyatının B atık

laş-TEVFİK FİKRET

"T ü rbe" 3 9 .5 x 3 1 .5 cm. tuval üstüne yağlıboya Aşiyan Müzesi

İS I

m asında ö n em li rol oynadı. Ancak, eski ark a­ daşları ile b irlik te çalışm ay a başladık ları "Ta- nin G a z etesi"n in zam an içerisinde program ın­ dan saparak, vaadettikleri hak ve özgürlükleri kısmaya çalışan " İttih a t ve Terakki F ırk ası"n m organı halin e gelm esine dayanamadı ve göre­ vinden ayrıldı. İlerleyen günlerde, iktidar t a ­ rafından kendisin e M illi Eğitim Bakanlığı gö­ revi ö nerilse de, bu tek lifi n azik bir üslupla geri çevirdi ve y a şa m ın ın bundan sonraki dö­ nem ini eğitm enlik ve serbest edebiyat ça lışm a ­ ları ile geçirmeye karar verdi. Kısa bir süre G a ­ latasaray Lisesi Müdürlüğü görevini ü stlen di ve daha sonra da Robert Kolej'de öğretmen o la­ rak çalışm aya başladı.

1 8 9 6 -1 9 0 1 yılları arasında ferdi duygu, ta­ biat ve yaşan m ış hayat sah n elerin i konu alan r o m a n t i k - l i r i k e s e r l e r v e r e n s a n a t ç ı n ı n , 1901 'den sonra daha çok vatan ve m illet sevgi­ si ile ülke durumunu ele alan toplum sal dava­ lar üzerine sosyal şiirler yazarak didaktik-lirik

TEVFİK FİKRET

"Bebek sırtları" 53x31 cm.

tuval üstüne yağlıboya Aşiyan Müzesi

TEVFİK FİKRET

"Fırtına" 21x33 cm. tuval üstüne yağlıboya Aşiyan Müzesi

TEVFİK FİKRET

"Sonbahar" 53x33.5 cm. tuval üstüne yağlıboya Aşiyan Müzesi

plana geçtiğini belirlem iştik . İşte 1 9 0 9 so n ra ­ sı özetlem eye ça lıştığ ım ız inziva dönem inde, s a n a tç ın ın çoğunlukla h ü m a n ist eserler ü re t­ tiğ in i ve Aşiyan denen sükun et yuvasında çok sevdiği resim s an atın a da ağırlık verdiğini gö­ rüyoruz. Fikret, resim ça lışm a la rın ı sadece bu döneme sığdırmamış, tüm yaşam ı boyunca uy­ gun olan her ortam ve dönemde resim y ap m ış­ tır. Hele hele can dostu M ih ri M üşfik H anım ile olan yakın arkadaşlıkları süresince, hem en her fırsa tta resim yapmış ve 1 9 0 9 yılında G a ­ latasaray L is e si'n in başına son kez geldiği dö­ nemde, Lise'n in "resim atölyesi"n i yeni baştan tan zim ederek, modern bir stüdyonun k u ru l­ m asına ve belki de ilerik i yıllarda geleneksel hale gelecek olan "G a la ta sa ra y Serg ileri"n in dü zenlenm esine ön ayak olm uştur. N itek im , N a m ı k İ s m a i l , Ş e v k e t D ağ ve F e y h a m a n D u ra n (sa n a tçıy ı y urtdışın a gönderme g ir iş i­ minde ilk kez bulunan Şevket D ağ 'ın önerisi üzerine Tevfik F ik ret'tir)11) gibi T ü rk Resim Sa- n a tı'n m usta fırçaları onun dönem inde o k u l­ dan y etişm iş değerli sanatçılardır.

Gençliğinde vereme yakalanan sanatçının zayıf vücudu, yalnız geçen bu hüzün dolu gün­ lerde, iyice yorgun düşer. Ülke düzenindeki den­ gesizlikler, Alm anların yanında savaşa girilm e­ si ve hakkında çıkan dinsel söylemler nedeniy­ le, 1 9 1 4 yılında sağlığı iyice bozulur. Önce böb­ reklerinde yaşadığı sorunlar ve ardından gelen şeker hastalığı sonucu, 48 yaşında) 19 Ağustos 1915) yaşama veda eder. Öldüğünde Mihri M üş­ fik Hanım, Tevfik F ikret'in m askın ı alır. Bu iş ­ lem Sezer Tansuğ'un tespitlerine göre, T ü r k i­ ye'de alınan ilk m ask olm ası nedeniyle hayli önem lidir.12’ Önce Eyüp'teki aile mezarlığına defnedilir. 1961 yılında da, halen müze olarak kullanılan Aşiyan adındaki evine nakledilir.

Sanatçının resimlerinde, şiirlerinde oldu­ ğu gibi sosyal içerik ve eğitim am açlı istek ve m esaj dürtüleri, daha doğru bir ifadeyle kaygı­ ları görülmez. Doğaya yakınlık yapıtlarında vaz­ geçilmez unsurdur. Ö zellik le n atü rm o rtla rm - da("Güller" ve "Krizantem ler"-Aşiyan Müzesi), Fransızların gerçekçi ressamlarından Courbet'- nin tadı gözlenir. Ayrıca "Batı Etkisindeki Türk R e s m i" n in öncüleri diyebileceğim iz kuşağın

(Osman Hamdi-Şeker Ahmet Paşa-Hüseyin Ze- kai Paşa-Süleyman Seyyit) izleri de, hemen göze çarpar. N itekim , "Aşiyan M üzesi"nde bulunan ve mülkiyeti "İstan bul Büyükşehir Belediyesi"- ne ait olan "M a n d a lin a la r" ve "Ayvalar" isim li çalışm aları, Şeker A hm et P aşa'n m n a tü rm o rt­ larını anım satır.

Benzer ilişkiyi, Fikret'in "Bahçeli Köşk" adını taşıyan peyzaj tablosu ile Şeker A hm et'in "Orm an" konulu yapıtı arasında da kurmak ola­ sıdır. Ayrıca yine adı geçen müzede bulunan "Tü r­ be" isim li yapıtı, hemen ilk bakışta derinlik, d ü zen ve u y u m i t i b a r i y l e "T. İş B a n k a s ı Koleksiyonu"nda yer alan Hüseyin Zelcai Paşa im­ zalı "III. Ahmet Ç eşm esi" isim li tabloyu çağrış­ tırır. Bunların yanı sıra, "Fırtın a" adını taşıyan eserinde ise, Mihri Müşfik Hanım 'a hocalık da yapmış olan İtalyan ressam Fausto Zonaro'nun özellikle Boğaziçi'nden yapılmış çalışm alarının özgürlükçü tat ve keyfini hissedersiniz.

Genelde yağlıboya çalışan sanatçı, peyzaj baş­ ta olmak üzere, çok sayıda natürmort, portre ve fi­ gür konulu eser üretmiştir. Yapıtlarında, imza ola­ rak asıl adı olan "Mehmet Tevfik"i kullanmıştır.

Öğrencilerinden Mehmet Öngah'ın dediği gibi: " F ik ret’i s a d e c e şair o la ra k d ü şü n m ek y a n ­

lış olur. O, in san lığın ö v ü n ec eğ i bir adam dır. O, d a im a in san o lm a k isted i; b ilirsin iz en z o r şey, in sa n olm ak tır." Ve tabii sanatçı.

D ip N o tl a r ı;

(1) Geniş bilgi için bakınız; "Kaya Özsezgin, Türk Plastik Sanatçıları, Ansiklope­ dik Sözlük, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Aralık 1984, Sayfa 131, Feyhaman Duran Bölümü".

(2) Geniş bilgi için bakınız; "Sezer Tansuğ, Çağdaş Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1986, Sayfa 3 6 9-370, Mihri Müşfik Hanım Bölümü.

Kay nak ça ;

- Kaya Özsezgin, a.g.e. - Sezer Tansuğ, a.g.e.

- T. İş Bankası, Osmanlı Resminden Bir Kesit, Tüyap 9. İstanbul Fuarı 1-5 Aralık 1999, Sergi Katalogu.

- Taha Toros; İlk Kadın Ressamlarımız, Akbank Ak Yayınları Sanat Kitapları Serisi: 12-1, İstanbul, 1988.

- İstanbul Büyükşehir Belediyesi Resim Koleksiyonu, İstanbul Büyükşehir Bele­ diyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, No.4, İstanbul, 1991. - Semra Germaner-Zeynep İnankur, Oryantalizm ve Türkiye, Türk Kültürüne

Hizmet Vakfı Sanat Yayınları 4, İstanbul, 1989.

- Tevfik Fikret'in Hayatı, http://www.tevfikfikret-ank.kl2.tr/turkce/tfikret.htm - Famous Poets: Tevfik Fikret, http//www.geocities.com/Paris/8225/fikret.htm - Haldun Haznedar, Tevfik Fikret'in Yaşamı ve Eserleri, http//ifmiserv.ifm.uni-

hamburg.de/nail/şiir/poetry/poems/tevfikf ikr.. ./yasam

TEVFİK FİKRET

"G üller" 77x108.5 cm. tuval üstüne yağlıboya Aşiyan Müzesi

TEVFİK FİKRET

"Mor salkım" 7 1 .5 x 4 2 .3 cm. tuval üstüne yağlıboya Aşiyan Müzesi

TEVFİK FİKRET

"Mandalinalar" 2 8 .5 x 3 9 .2 cm. tuval üstüne yağlıboya Aşiyan Müzesi