42
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015
Kabul Tarihi: 10.09.2015 Yayın Tarihi: 20.10.2015
NEDÎM’İN FARSÇA ŞİİRLERİ
Ahmet TANYILDIZ* Öz
XVIII. yüzyılın zirve şâirlerinden olan Nedîm’in Türkçe şiirlerinin yanı sıra Arapça ve Farsça şiirleri de bulunmaktadır. Sağlam bir ilmî altyapıya sahip olduğunu bildiğimiz şâirin bu dillerde şiir yazması doğaldır. Ancak Nedîm’in hayatı, edebî şahsiyeti ve eserleri ile alâkalı araştırma ve neşirlerde Farsça şiirleri üzerine yapılan değerlendirmelerin son derece kısıtlı olması dikkat çekicidir. Çalışmamızda ilk olarak Nedîm’in Farsça şiirleri hakkındaki veriler değerlendirilecek, ardından Dîvân’ın mevcut neşirleri esas alınarak söz konusu şiirler şekil ve üslûp açısından ele alınacaktır. Çalışmanın son kısmında şiirlerin çevriyazısına yer verilecektir.
Anahtar Kelimeler: Nedîm ve Dîvân’ı, Farsça Şiirleri.
PERSIAN POEMS OF NEDIM
AbstractNedim who is one of the most popular poets of 18th century has got not only Turkish but also Persian and Arabic poems. It is quite normal that the poet has written in several language when it is thought that he has a good scientific substructure. But it is remerkable that surveys about Persian poems of Nedim are quite limited in the surveys about the life, literal personality and the works of him. In this study, first of all informations about Persian poems of Nedim will be evaluated and then these poems will be analyzed in style and wording with reference to available publishings of Divan. At the end of the study it will be given place to transcription of the poems.
Key Words: Nedim and his Divan, his Persian Poems.
A. GİRİŞ
Klâsik Türk şiiri, hayatiyetini sürdürdüğü devirlerin hemen tamamında Fars edebiyatı ile doğrudan münâsebet içerisinde bulunmuştur. Yüzyıllar boyu süren bu münâsebetin neticesinde şâirlerin Farsçaya âşina olmaları tabiîdir. Osmanlı şâiri, çeşitli vesilelerle kendisini Acem şâirleriyle mukayese ederek şiir vadisinde en az onlar kadar başarılı olduğunu, hatta onları geçtiğini ifade etmeye çalışmıştır. Ancak Fars şâirleriyle boy ölçüşme iddiasındaki şâirin, onların diline hâkim olması gerekir. Bu bakımdan iddia ve üslûp sahibi şâirlerin arka plânlarına bakıldığında sağlam bir ilim ve lisan alt yapısının varlığı hemen göze çarpar.
Çalışmamızda Farsça şiirlerine değineceğimiz Nedîm de üslûp sahibi bir şâirdir. Hayatını konu alan çalışmalar, onun medrese tahsîli gördüğü, Farsça ve Arapçayı iyi bildiği konusunda hemfikirdir.1 İstanbul’un muhtelif medreselerinde
* Doç. Dr. Dicle Üni., Edebiyat Fak., Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü; ahmettanyildiz@gmail.com
1 Hasibe Mazıoğlu ve takiben Muhsin Macit benzer ifadelerle şâirin iyi bir tahsil aldığını belirtir:
“Anne baba tarafından kültürlü bir aileden gelen Nedîm, iyi bir tahsîl görmüş, devrinin klâsik
43
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015
müderrislik yapması ve ilim meclislerinde kâtip ve kâri’ olarak görev alması da ilmî yönünün sağlam olduğunu göstermektedir.2
Nedîm’in Arapçayı ve Farsçayı iyi derecede bildiği söylenmesine rağmen dîvânında yer alan Arapça ve Farsça şiirler üzerine son dönem akademik kaynaklarında yeterli değerlendirmeler bulunmamaktadır. Fuat Köprülü, Halîl Nihâd’ın neşrettiği Nedîm Dîvânı’nın mukaddime kısmında şâirin diğer dillerde yazdığı şiirlere birkaç cümle ile değinir. Ona göre fahriyyesinde Acem şâirleriyle boy ölçüşen Nedîm’in Farsça şiirleri, onu bu iddiasında haklı göstermez:
“Dîvânının muhtelif yerlerinde Örfî, Enverî, Nazîrî, Zahîr-i Fâryâbî, Sâib, Hâfız gibi Acem şâirleri hakkında takdîrkâr davranmak suretiyle zamanının umumî telakkîlerinden ayrılmadığını gösteren, hatta Enverî’nin bazı parçalarını tazmîn eden Nedîm (…) Arapça rubâîleri ve Fârsî gazelleri Nedîm’in bu iddiasını haklı gösterecek kıymetde değildir.” 3
Halîl Nihâd, Dîvân’daki lugatçenin Nâmî maddesinde Nedîm’in Farsça şiirlerine de değinir. Ona göre bu şiirlerin vücut bulmasında en önemli etken Nâmî’dir:
“Nedîm’in Türkçe ve Acemce gazellerinde Nâmî ismi çok geçer. Nedîm’in Fârsî gazel yazmasına Nâmî’nin İstanbul’da bulunması başlıca sebeplerden biri addolunabilir. Fârsî şiirlerinden dolayı bazen Nedîm’in aleyhinde söz söylermiş.” 4
Abdülbaki Gölpınarlı yayınladığı Nedîm Dîvânı’nda şâirin Farsça şiirlerine yer verip tercüme etmekle beraber, bu şiirleri değerlendirmeye ihtiyaç duymaz. Birkaç cümle ile yetinmeyi uygun görür:
“Nedîm’in Farsçası hakkında da birkaç söz söylemek icap eder mi, bilmem (...) Farsçası da pek o kadar düzgün, seyyâl ve hatasız bir Farsça değildir. Türkçe düşünüp Farsça söyleyen ve ancak o dili de bildiğini göstermek davasıyla bu işe girişen Nedîm’in Farsça şiirlerindeki ifade ve gramer hataları, vezin zaruretiyle geçiştirilemeyecek derecededir.” 5
Ali Nihat Tarlan’ın bu konuda Gölpınarlı’ya katılmadığını, yaptığı bir konuşmadan öğreniyoruz. Tarlan “Nedîm’in Farsça rubâîleri ve gazelleri Acem şâirlerinin en iyileri kadar güzeldir.” demiştir.6
Nedîm’in Farsça şiirlerine yer veren bir başka isim Şevket Kutkan’dır. Dîvân’dan seçmeler oluşturduğu eserinde şâirin bir gazeli, bir rubâîsi ile
ilimlerini, Arapçayı ve Farsçayı mükemmel öğrenmiştir (Hasibe Mazıoğlu; Nedîm’in Dîvân Şiirine Getirdiği Yenilik, Akçağ Yayınları, Ankara 1992, s. 13). “Ahmed Nedîm, kültürlü bir ailenin çocuğudur. İyi bir tahsîl görmüş, dönemin klâsik ilimlerini, Arapçayı ve Farsçayı bu dillerde şiir yazacak kadar öğrenmiştir (Muhsin Macit, Nedîm Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara 1997, s. XV ve XXI).
2 1723 yılından itibaren her Ramazan ayında İbrahim Paşa’nın huzurunda verilen tefsîr derslerinde
Nedîm de kâri’ (tefsîrleri okuyan) olarak hazır bulunmuştur (Mazıoğlu, age, s. 25).
3Dîvân-ı Nedîm, İkdâm Matbaası, İstanbul 1338-1340, s. 9. 4 Halîl Nihâd, age, s. 329.
5 Abdülbaki Gölpınarlı; Nedîm Dîvânı, İnkılâp Yayınları, İstanbul 2004, s. XXIX. 6 Macit, age, s. 17
44
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015
tercümelerine yer verir. Ancak şiirlerinin geneli üzerine herhangi bir değerlendirmede bulunmaz.7 Nedîm’in şiir üslûbuna dâir kaleme aldığı eserde Hasibe Mazıoğlu da şâirin Farsça şiirlerine değinmemiştir. Şiirlerin şekil husûsiyetlerini anlatıldığı Nazım Şekilleri (s. 79-111) bölümü ile Dil ve İfâde (s. 117-132) bölümlerinde konu ile ilgili herhangi bir bilgiye rastlanmaz. Nedîm’in Farsça şiirleri eski yazıyla Halîl Nihâd ve Abdülbaki Gölpınarlı neşirlerinde yer almakla beraber Muhsin Macit’in hazırladığı Nedîm Dîvânı’nda bulunmaz.8 Dîvân neşrinde Nedîm’in Farsça şiirlerine değinmeyen yazar, başka bir eserinde dîvânda 39 Farsça şiir olduğunu belirtir.9
Son dönem akademik kaynaklarında Nedîm’in Farsça şiirlerine dâir fikirleri verdikten sonra klâsik kaynakların şâirle ilgili tespitlerine ve şâirin kendi şiirlerini nasıl değerlendirdiğine bakmak yerinde olacaktır.
Tezkirelerdeki yorumlar, şâiri övücü niteliktedir. Sâlim, Nedîm’in Türkçe ve Arapçanın yanı sıra Farsçada da zirvede olduğunu düşünür. Ona göre şâirin Fars dilindeki mahâreti şeref ve şevket kubbesinde yücelmiş ve nâm salmıştır. Ferâset meydanında usta bir binici olan şâirin yüce fıtratı Sâib ve Urfî’nin hayallerini geride bırakmıştır. Sâf olan yaratılışı Farsça inşâda Vassâf’ın derûnuna hayretler salmıştır:
“Färsìde ∆od näm-keşìde-yi küngüre-yi şeref ü şevket ve ol vädìde da∆ı färis-i fürsän-ı mi◊mär-ı firäset olan ≠abú-ı bülend-perväzı säbıø-ı ∆ayäl-i ™äõib ü úUrfì-yi Şìräzì ve inşä-yı Färsìde ≠abú-ı ´äfı ≈ayret-dih-i derùn-ı Va´´äfdur” 10
Râmiz, Nedîm’in devrin büyüklerinden eğitim alarak kemâl menziline ulaştığını, özellikle edebî ilimlerde ve Farsçada mahâretiyle emsalleri arasından sıyrıldığını ifade eder:
“…≈äl-i ´ı˚ärlarında øarìn-i şeref ü ikräm ve ni´äb-ı sinn-i temyìze bülù˚larında muøaddemät-ı näfiúayı efä◊ıl-ı úa´rından istifäde ile vä´ıl-ı ser-menzil-i kemäl ve ∆u´ù´ä edebiyye vü Färsiyyede beyne’l-em§äl mahäret ile ser-firäz oldı˚ından ˚ayrı…” 11
Nedîm’in diğer dillerde şiir söyleme yetkinliğine dâir ipuçlarını bizzat şâirin bir fahriyyesinde görürüz. Bir kasîdesinde mucizevî sözler meydana getiren hâmesini överken hangi dillerde şiir yazabildiğini de açıklar:
Hem da∆ı Täzì lisän üzre ider ìcäd-ı na®m
7 Şevket Kutkan; Nedîm Dîvânı’ndan Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992, s. 238-240. 8 Dîvânın esasen Nedîm Dîvânı (İnceleme-Tenkidli Metin) ismiyle doktora tezi olarak hazırlandığını
belirten yazar, söz konusu yayının, doktora tezinin popüler neşri olduğunu belirtir. Adı geçen tezde ise şiirlerin eski yazılı biçimleri bulunmaktadır: Muhsin Macit, Nedîm Dîvânı (İnceleme-Tenkidli Metin), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1994, s. 495-512.
9 Muhsin Macit; Nedîm (Hayatı, Eserleri ve Sanatı), Akçağ Yayınları, Ankara 2000, s. 17. Yazar,
2012 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesindeki E-Kitap projesi kapsamında ‘Nedîm Divânı’nın bilinen bütün nüshalarını değerlendirerek’ hazırladığı yeni baskıda da şaire ait 39 Farsça şiirin yeni yazısına yer vermediğini ifade eder (Muhsin Macit, Nedîm Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, E-Kitap, 2012, s. 7).
10 Adnan İnce; Tezkiretü’ş-Şu’arâ-Sâlim Efendi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2005, s.
661.
11 Sadık Erdem; Râmiz ve Âdâb-ı Zürefâsı (İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük), Atatürk Kültür
Merkezi Yayınları, Ankara 1994, s. 276.
45
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015
Bu≈terì12 vü A∆≠al13 u Bù Æayyib14 u Beb˚ä15 gibi
Lehçe-yi Tätärda øalmaz Neväyìden pesìn
Färsì söylerse söyler ™äõib16 ü Rüknä17 gibi Kasîde 18/42-43
Bu beyitlerden hareketle şâirin -fahriyye çerçevesi içinde mübâlağalı ifadeler kullandığını da göz ardı etmeden- Farsça şiir söyleyebilme kudretine sahip olduğunu düşünmek mümkündür. Zira Dîvân’ın bir başka yerinde şâirin Fars edebiyatıyla yakından ilgili olduğunu gösteren beyitlere rastlıyoruz. İbrahim Paşa’nın vezir olması münasebetiyle yazmış olduğu
úAle’´-´abä≈ ki bänù-yı mihr-i ferru∆-fäl Kenär-ı tärem-i mìnädan itdi úar◊-ı cemäl
matla’lı şiir, Enverî’nin bir beytini tazmîndir. Şiirin ilerleyen beyitlerinde Nedîm, vezîri övmek maksadıyla muhayyel sevgilisine Enverî Dîvânı’nından fal açtırır. Falda çıkan
Besaúd-a∆ter-i meymun zamän-ı ∆urrem-fäl
Benìk ≠äliú-i fer∆unde rùz-ı ferru∆-fäl Bebärgäh-ı vezäret beferru∆ì binişest
`udäyegän-ı vezìrän u øıble-yi iøbäl 18 Kasîde 8/41-42
matla’ını okuyarak vezîrin makama gelişini övmüş olur. Bu beyitlerin arka plânında şâirin Fars şiirine olan âşinalığını hissetmiş oluruz.19
B. FARSÇA ŞİİRLER
Nedîm Dîvânı’nın son kısmında 37 beyitlik bir mesnevî, 1 müseddes, 1 kasîde, 14 gazel, 17 rubâî, 2 kıt’a ve 1 müfred yer almaktadır.
Mesnevî: 37 beyittir. İbrahim Paşa methi ve havuzlu köşk tasvîrinin yer aldığı bu mesnevîde, sözü edilen köşkün neresi olduğu belirtilmemiştir. Ancak tasvîrlerden anlaşıldığı kadarıyla burası Sa’dâbâd’dır. Zira mesnevîde hem bu kasrı
12 Ünlü bir Arap şâiri olan Buhterî (H. 204-284) Haleb ve Şam civarında yaşamış ve Halife
Mütevekkil’e intisâp edip şiirler yazmıştır (Şemmseddîn Sâmî; Kâmûsu’l-A’lâm, Kaşgar Neşriyat, Ankara 1996, s. 1243).
13Hıristiyan bir Arap şairi olan Ahtal, Emevî halîfelerinden Abdulmelik bin Mervân ve Hişâm’a yakın
durmuştur (Şemseddîn Sâmî, age, s. 805).
14 Mütenebbî (H. 303-354) mahlasıyla şöhret bulmuş olan Arap şairidir. Kûfe, Şam ve Mısır’da
yaşamış olan şâir, İslâmî dönem Arap şiirinin en büyük isimlerinden sayılır (Şemseddîn Sâmî, age, s. 4151).
15 Arap meliklerinden olan Seyfüddevle’nin sarayında bulunmuş bir şâir olan Bebgâ (ö. 1008), uzun
seyahatlerde bulunmuş ve garîb bir şekilde vefat etmiştir (Gölpınarlı, age, s. 406).
16 Türk asıllı ünlü Fars şairi olan Sâib-i Tebrîzî (1601-1655) İran ve Hindistan’da yaşamını sürdürmüş
ve Sebk-i Hindî vesilesiyle Türk edebiyatını doğrudan etkilemiş bir isimdir (Gölpınarlı, age, s. 426; Ali Fuat Bilkan; Sâib-i Tebrîzî’den Hikmet Damlaları, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003).
17 Asıl ismi Rükneddîn Mesûd Mesîhî olan Rüknâ-yı Kâşânî (1580-1656), Tebriz’de doğmuş Türk
asıllı bir şâirdir. Gölpınarlı, şâirin şiirlerinin 1718’de İstanbul’a gelen İran sefiri Muhammed Bâkır tarafından Anadoluya getirildiğini belirtmektedir (Gölpınarlı, age, s. 426).
18 “Vezirlerin ulusu ve ikbâlin kıblesi olan kişi uğurlu yıldızı ve kutlu zamanı ile; mesut bahtı ve kutlu
günü ile vezirlik makamına saadetle oturdu.”
19 Halîl Nihâd age, s. 33; Macit, Nedîm Dîvânı, s. 36-39; Mazıoğlu age, s. 85-87.
46
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015
yaptıran vezir övülür hem de ağzından su fışkıran aslan figürüne telmihte bulunulur. Mesnevînin dördüncü beytindeki
Kemendì ki şìreş fikend ezgulù Keşed şìr-i gerdùn zibälä furù 20 beyti ile şâirin diğer bir manzûmesinde yer alan
Mä-yı tesnìm içelüm äb-ı nev-peydädan Görelüm äb-ı ≈ayät aødı˚ın ejderhädan
Gidelüm serv-i revänum yüri Saúd-äbäda Musammat 40/2
ifadeleri benzerdir.21 Şâir köşkün bahçesinde bulunan havuzun mermeri ve kirecinden başlayarak her tarafı tasvir eder. Daha sonra burayı yaptıran vezîrin medhiyyesine geçer. Son kısımda ise duâ beyti yer almaktadır.
Müseddes: Bu şiir Hâfız-ı Şîrâzî’nin bir matlaını tazmîndir. İzzet Alî Paşa’nın hastalığı üzerine geçmiş olsun mahiyetinde yazılmıştır. Halîl Nihâd’ın ifadesine göre Hâfız’ın
Tenet benäz-ı ≠abìban niyäzmend mebäd Vücùd-ı näzüket äzürde-yi gezend mebäd22
beyti İzzet Alî Paşa ve birkaç şâir tarafından daha tesdîs edilmiştir.23 Bu şiirde ise anılan kişiye iyi dilekler ve sıhhat temennileri yer almaktadır. Şâir İzzet Bey’in hastalığını Saîd’den duyunca telaşa düşüp kederlenerek bu şiiri yazar.
Kasîde: Müseddesten sonra gazeller bölümü gelmektedir. Ancak şekil ve içerik açısından kasîde mahiyetinde olan bir şiir bulunmaktadır. Zira şiirde
Ínest bes felek zitu ma≠lab Nedìmrä
Ezbendegän-ı ä´af-ı Ÿìşan ≈isäb kun 7
Yä Rab hemìşe an der-i välä güşäde bäd
Yä Rab duúä-yı pìr u cevan müstecäb kun 13
gibi medhiyye ve duâ beyitleri bulunmaktadır. Bu düşünceden hareketle ve Mirzâ-zâde Ahmed Neylî’nin de bu tarzda Nâmî’ye nazîre olarak yazdığı benzer bir şiiri olması hasebiyle söz konusu şiiri kasîde olarak ayrıca değerlendirdik. Metin kısmının ilgili yerinde bu husus dipnotta belirtilmiştir. Matla’ı
Laúlet çü ˚once berser-i cäm-ı şaräb kun
`a≠≠-ı demìde sürme-yi çeşm-i ≈abäb kun K/1
biçiminde olan bu şiir Sâlim Efendi’nin belirttiğine göre Nâmî’ye nazîredir.24 Gazeller: Bu bölümde 14 şiir bulunmaktadır. Gazellerde belirgin bir Nâmî25 tesiri görülmektedir. Bu husus sadece Halîl Nihâd’ın dikkatini çekmiştir.
20 “Havuzdaki aslanın attığı kement, feleğin aslanını (aslan burcu) boğazından tutup boynunu yüceden
aşağı eğmede.”
21 Kağıthâne mevkiinin III. Ahmed ve İbrahim Paşa tarafınden düzenlenerek çeşitli köşkler
yaptırıldığını, bütününe ve özelde bir köşke Sa’dâbâd adı verildiğini biliyoruz. Ejderha veya aslan başı ise Nev-peydâ çeşmesinde bulunan oluklardır. Bk. Halîl Nihâd, age, s. 263; Gölpınarlı, age, s. 426.
22 “Tenin tabîplerin nazına niyaz etmesin. Nazik vücudun sıkıntıdan incinmesin.” 23 Halîl Nihâd, age, s. 307.
24 “Bu da∆ı mütercem-i näzük-taúbìrüè biè yüz otuz dört tärì∆inde gelen úAcem elçisi Nämìye
eyledikleri na®ìre-yi bìna®ìrdendür…” (İnce, age, s. 661-662).
25 III. Ahmed’in saltanatı döneminde Sâlim’in ifadesine göre 1134’te İstanbul’a gelen Nâmî’nin adı
tezkirede Ârif-i Dîger olarak geçer. (İnce, age, s. 480). Halîl Nihâd ise adının Murtazâ Kulı Hân
47
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015
Üç gazelinde (G IV, V, VIII) doğrudan Nâmî’nin adını anan şâir, iki gazelinde (G IV ve V) makta’ beyitlerin son mısralarına onun şiirlerinden parçalar koymuştur.
Metin kısmında IV. numarada yer alan ve Halîl Nihâd’ın da neşrine aldığı Nämiyä ger mìkuned da∆lem Nedìmä nist ˚am
Da∆lhä-yı øäbilan zülf-i su∆anrä şäne est
matla’lı gazel Gölpınarlı neşrinde yoktur. Bunun nedeni ise araştırmacının söz konusu gazeli Nâmî’ye ait olarak kabul etmesidir. Bu husus da ilgili şiirin dipnotunda değerlendirilmiştir.
Gazellerin beyit sayıları 4 ila 9 arasında değişmektedir. Gazeller kısmında yer alan son şiir matla’sız ve mahlassızdır. Gölpınarlı’nın mutâyebe başlığı ile yer verdiği bu şiiri kıt’a bölümünde değerlendirdik.
V numaralı gazelin ise iki matla’ beyti vardır.
Rubâîler: Dîvân neşirlerinde 17 rubâî bulunmaktadır. Bu manzûmelerin tamamı Ahreb kalıbı iledir. Bu metindeki sırasıyla 13. ve 14. Rubâîler Gölpınarlı neşrinde yer almamaktadır. 16 numaralı rubâî ise mülemmadır.
Dîvân neşirlerinde 1 kıt’a, 1 nazm ve 1 müfred bulunmaktadır. Kıt’a mevcut neşirlerde gazeller bölümünde yer almaktadır. Bu şiir nazım şekli itibarıyla kıt’a olarak değerlendirilmiş ve bu kısma alınmıştır.
Nägehänem bütì bedest uftäd Şìve-kär änçünan ki hìç mepurs
beyti ile başlayan şiir, Nedîm ve mahbûbesi arasında geçen bir olay üzerine İzzet Alî Paşa ile latîfeleşmesine dayanmaktadır. Söz konusu olay İzzet Alî Paşa’nın bir gazeline ve Nedîm’in o gazeli taştîr etmesine de vesile oluştur. Bu olay ve şiirler de ilgili şiirin dipnotunda belirtilmiştir.
olduğunu belirtir. İran elçisi olan Nâmî’nin Türkçe ve Farsça şiirleri o dönemde oldukça rağbet görmüştür. Nedîm’in
Ey ≠urra bä˚-ı ≈üsnde sünbül misüè nesüè
Ey ∆äl-ı fitne yo∆sa øaranfül misüè nesüè G 74
matla’lı Türkçe gazeli ile yukarıda değinilen birkaç Farsça gazeli Nâmî’ye nazîredir. Ayrıntılı bilgi için bk. Halîl Nihâd, age, s. 329-330. O devir şâirlerinden Mirzâ-zâde Neylî’nin de Nâmî’den etkilendiğine dâir bilgi için bk. Atabey Kılıç; Mirzâ-zâde Ahmed Neylî ve Dîvânı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2004, s. 87.
48
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 C. METİNLER26
Me§nevì derva´f-ı ≈av◊-ı dil-ärä ve øa´r-ı bìhemtä . - - / . - - / . - - / . -
1 `oşä ≈av◊-ı derpìş-i fer∆unde kä∆ Bekirdär-ı dest-i kerìman ferä∆ 2 Hemänä deran ≈av◊-ı billùr-fäm
Zimehtäb u ezmeh kecest ü ru∆äm 3 Zed ezmevc bergerden-i úumr bend
Deräverd nähìdrä derkemend 4 Kemendì ki şìreş fikend ezgulù
Keşed şìr-i gerdùn zibälä furù 5 Zibehrùy-ı üstäd rùşen revän
Teräşìd seng ezdil-i mehveşän 6 Ki şud ezkeran tä kerän ançünìn
Æıräzende vü dil-ber ü dil-nişìn 7 Bezevraø nişìnend Rùmì bütän `urùşän u ∆andän u bäzì-kunän 8 Şebangeh dere≠räf-ı an şemúhä
Dıra∆şende hemçün nücùm-ı semä 9 Beran ≈av◊ øa´rì bihiştì-nijäd
Nişeste çü ≠ù≠ì beräyìne şäd 10 Müzeyyen be´ad gùne reng ü nigär
Besän-ı gülistan befa´l-ı bahär 11 Tu gùyì yekì na˚z-ı ≠ävùs-ı ner Biyefra∆t gerden bügusterd per 12 Bepìş-i gülistan çü nevker bepä
Zikùheş yekì päsban derøafä 13 Zideryäçe-yi nùr şud kämkär Zideryä ezan rù girifte kenär 14 Müşäbih beurdì-bihişt an øader
26 Nedîm Dîvânı’ndaki Farsça şiirlerin Türkçe tercümesi Abdülbaki Gölpınarlı’nın neşrinde (2004:
387-398) bulunmaktadır. Bu çalışmanın önceliği söz konusu şiirlerin çevriyazılı metnini neşretmek olduğu için tercümelerine burada yer verilmedi. Nedîm’in Farsça şiirlerini nazmen tercüme çalışmaları devam etmekte olup metin ve manzûm tercüme içerikli müstakil bir eser olarak neşredilmesi düşünülmektedir.
49
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 Zimìnù nişan mìdehed serbeser
15 Seräpäy dil-cùy u ∆ä≠ır-firìb
Bemevc-i kemend äredeş meh beşìb 16 Nebìnì çü kerdì derù çeşm bäz
Becüz şädmänì vü äräm u näz 17 Heme ≠ar≈-ı ma≠bùú u dänä-pesend
Heme ärzù-yı dil-i hùşmend 18 Bübäyed ki burdì begerdun memäs
Ki ´adr-ı cihäneş biyefkend esäs 19 Cihan-´adr-ı dänä-yı välä-nijäd
Felek-päye destùr-ı Ris≠o-nihäd 20 Vezìr-i ∆ıredmend ü úälì-tebär
Cüvan-merd u ferzäne vü hùşyär 21 Hünerrä zikilkeş bülendì vü käm Su∆anrä zi≠abúeş nişänest u näm 22 Zidesteş bederyä-yı ser-mäyehä
Zi∆aløaş begülzär-ı pìräyehä
23 Bebezmeş su∆anhä heme päk u na˚z Nedìmanş her yek heme hùş u ma˚z 24 Beräyed zikilkeş dür-i şähvär
Bübäred zigüftär bä˚ u bahär 25 Eyä ´adr-ı Ÿìşän-ı nìkù-nihäd
Sipihret ˚uläm-ı perestende bäd 26 Dem-i øayd-ı ferdä beyek sù fiken
Tu dänì ki gerdun firìbest ü fen 27 Besì hemçü märä biyäverd ü bürd
Cihanrä beyek cev nebäyed şümürd 28 Bübäyed deran kä∆ek-i pür-nigär
Bisäzìm ceşnì çü ∆urrem bahär 29 Çü gülhä nişìnìm ∆andan behem
Rehänìm dilrä ziendùh u ˚am 30 Kucä säøi än äb-ı yäøùt-fäm
Biyäver ki käm-ı cihan şud bekäm
50
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 31 Bekuhne bahärem heves täze şud
Çü ≠anbùrem ìn ser pür-äväze şud 32 Bücùşìd ma˚zem çü ∆umm-ı şaräb
Bireft ezdilem meyl-i äräm u ∆¥äb 33 Biyä tä bubìnem ru∆at şäd käm
Bepäyet birìzem fürù neng ü näm 34 Becämì bemen kämränì büba∆ş
Besüstì-yi ≠abúam tüvänì büba∆ş 35 Ki tä hemçü Bircìs gìrem øalem
Bebezm-i büzürgan neväyì zenem 36 Kunem va´f-ı ä´af bedan san bulend
Ki derşerm mäned Kemäl-i `ucend 37 Hemänä `udävend päyende bäd
Cihäneş bekäm u felek bende bäd
Müseddes derta◊mìn-i ma≠laú-ı `¥äce ~äfı®-ı Şìräzì beräy-ı úİzzet Beg Gùyed27 . - . - / . . - - / . - . - / . . -
1 Dilet beräteş-i pür-täb u teb sipend mebäd Hemìşe ∆ä≠ır-ı päk-ı tu mestmend mebäd Bedest-i reg-zen-i bäzùt derkemend mebäd Ser-i mübäreket ez∆astegì bebend mebäd Tenet benäz-ı ≠abìban niyäzmend mebäd Vücùd-ı näzüket äzürde-yi gezend mebäd 2 Her ançi mì∆¥ori berçihre mihr-i enver bäd
Her ançi nùş kunì derciger gül-i ter bäd Æabäyıú ezpey-i ≠abú-ı tu hemçü çäker bäd æuvå zibehr-i mizäcet ≈ayät-perver bäd Tenet benäz-ı ≠abìban niyäzmend mebäd Vücùd-ı näzüket äzürde-yi gezend mebäd 3 úAnä´ıret heme ämi∆te çü şir ü şekker
Mecäri-yi heme envär päk u rùşenter Cehìden-i heme şiryänhä bevezn ü øader Beriútidäl-i heme ∆ıl≠hä ziyek-dìger Tenet benäz-ı ≠abìban niyäzmend mebäd Vücùd-ı näzüket äzürde-yi gezend mebäd
27 “Söz konusu beyit Hâfız Dîvânı’nın 106. gazelinin matla’ beytidir. Bk. Dîvân-ı Hâce Şemseddîn
Muhammed Hâfız-ı Şîrâzî (Haz: Muhammed-i Kazvînî-Kâsım-ı Ganî), İntişârât-ı Nesîm-i Hayât, 1379, Kum, s. 62.
51
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 4 `udä berin heyecän-ı úilel øarär dehäd
Nihäl-i cism-i turä gül becäy-ı ∆är dehäd Becäy-ı näfi◊-ı ≈ummå neşä≠-ı ≈är dehäd æamer-ru∆ant bekef cäm-ı täbdär dehäd Tenet benäz-ı ≠abìban niyäzmend mebäd Vücùd-ı näzüket äzürde-yi gezend mebäd 5 Nedìm çün ∆aber-i úillet ezSaúìd şünùd
Zidest-i ≠abú-ı teveccuú øarär u ´abr rubùd Derìn miyäne hemìn ma≠laúest guft ü şünùd Çünin ki Bülbül-i Şìräz úİzzetä fermùd Tenet benäz-ı ≠abìban niyäzmend mebäd Vücùd-ı näzüket äzürde-yi gezend mebäd
æa´ìde28 - - . / - . - . / . - - . / - . -
1 Laúlet çü ˚once berser-i cäm-ı şaräb kun `a≠≠-ı demìde sürme-yi çeşm-i ≈abäb kun 2 Men bùsegäh mìşumurem mùbemù turä
Ezlu≠f cäy-ı bùse tu ∆od inti∆äb kun 3 Pä derrikäb mìnih ü yek ∆a≠ve ezøa◊ä
Päy-ı du ´ad nigäh-ı heves derrikäb kun 4 Mìsu∆t dil zigirye-yi ˚am yek şeker bu∆and
Şìrin tebessümì nemek-i in kebäb kun 5 Nä∆un bedä˚-ı sìne-yi men tä bekey zenì
Ùrä demì ≈aväle-yi bend-i niøäb kun 6 Mì∆¥ästem zilaúl-ı tu güstä∆ bùseyì29
Men kerdeem günäh tu cänä §eväb kun 7 Ínest bes felek zitu ma≠lab Nedìmrä
Ezbendegän-ı ä´af-ı Ÿìşan ≈isäb kun 8 Bäzem bedil ∆ayäl-i medì≈-i ◊amìr-i ust
28 Sâlim’in ifadesine göre Nâmî’nin şiirine nazîre olan bu manzûme (İnce 2005: 661-662), Halîl
Nihâd (s. 222) ve Gölpınarlı (s. 378) neşirlerinde gazeller içerisinde yer almakla beraber şekil ve içerik açısından kasîde mahiyetindedir. Çünkü şâir açık isim vermemekle beraber devrin sadrazamı İbrahim Paşa’yı ä´af-ı Ÿìşän olarak över ve “Yä Rab, o yüce kapıyı her daim açık tut. Genç ihtiyar herkesin bu duasına icabet eyle.” cümleleriyle ona dua ederek şiiri bitirir. Beyit sayısı ve şekil yönüyle buna benzer bir şiir de Neylî Dîvânı’ndadır. Başlığı derpeyrevì-yi elçi-yi úAcem Nämì `än müzeyyel-i bemed≈-i Vezìr-i Aú®am İbrähìm Paşa şeklinde olan şiirin matla’ beyti şudur:
Engüşt dermiyän-ı sebù-yı şaräb kun Gülgùn-ı şevørä zimeh-i nev rikäb kun K 19/1
Bu şiir de Nâmî’ye nazîredir ve Nedîm’in bu şiirinde olduğu gibi kimi nüshalarda gazeller arasında gösterilmiştir. Bk. Kılıç, age, s. 277-278.
29 6a zilaúl-ı: ezlaúl-ı (Gölpınarlı)
52
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 Ey rù≈-ı øuds dìr bümandì şitäb kun 9 Yek maúniyem zidefter-i ∆urşìd bergüzìn
Yek beytem ezøa´ìde-yi ´ub≈ inti∆äb kun 10 Guftem bedil ki rıfúat-ı cävìd bäyedet
`odrä bebùse-yi der-i ù kämyäb kun 11 Nägeh şinìd u bang zed u guft äsmän
K’ey bìedeb zigufte-yi ∆ämet ≈icäb kun 12 Evvel biyä bekursi-yi ∆urşìd bernişìn
V’angeh su∆an ezan der-i välä-cenäb kun 13 Yä Rab hemìşe an der-i välä guşäde bäd
Yä Rab duúä-yı pìr u cevan mustecäb kun ˙azeliyyät
I - - . / . - - - / - - . / . - - -
1 Ey eşk becänan rev bäz ä beceväb ammä Hem ∆od birev ü ber∆¥an in näme çü äb ammä 2 An dem ki kuned cilve an nùr-ı ba´ar derpìş
Çeşm ez du cihan berbend nì ezpey-i ∆¥äb ammä 3 `a≠≠ ämed ü eknun hem käfir-beçe-yi çeşmeş
İncìl-i sitem ∆¥äned ezrùy-ı kitäb ammä 4 Berebr-i bahäran hem säøì zitu fet≈-i bäb
Dendän-ı kilìdem säz ezmevc-i seräb ammä 5 Keş vesme berän ebrù eztùz-ı kemän lìkin
Gülgùne beran ru∆ zen ezreng-i şaräb ammä 6 Hin bu’gŸered än ähù bäşed ki resì ezpey
Rev ey nigeh-i ≈asret ammä beşitäb ammä 7 Bi’şnev ziNedìm-i mä in täze ˚azel mu≠rıb Mengùş kun ezgevher dergùş-ı rebäb ammä
II
. - - - / . - - - / . - - - / . - - -
1 Zibes derva´f-ı endäm-ı tu rùy-ı ≈üsn-i ma≠laúhä Ki ezşù∆ì-yi maúnì mìcehed çün nab◊-ı mı´raúhä 2 Kucä derperde guncäyiş peŸìred øulzum-i äteş
Seret kerdem mepùş in ≈üsn ra≈mì kun beburøaúhä
53
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 3 Binùş u bezmrä bä∆ande-yi dämän gevher kun
Mebädä dùr ezlaúl-ı lebet cäm-ı mura´´aúrä 4 Nedìmä ger nişìned derteh-i päy-ı ˚azel lìkin
Zened pehlù beçar∆ ezna∆vet-i näm-ı tu maø≠aúhä III
. - . - / . . - - / . - . - / . . -
1 Ki sù∆t şuúle-yi gevher ziäb derteh-i äb Ki best berkef-i mercan ∆ı◊äb derteh-i äb 2 Çünin ki mìguŸered úumr dil bideh biferä˚
Mekun çü sebze-yi ter meyl-i ∆¥äb derteh-i äb 3 Bepìş-i ´äf-dilan näøı´än şevend ä∆ır
Çü mùm-ı zìr-i nigin der≈icäb derteh-i äb 4 Zibes ki mevc-i ´afä zed çemen zi∆ande-yi tù
Ki mänd ˚once-yi ter çün turäb derteh-i äb 5 Neşud Nedìm zidüşmen ≈ased bena®m-ı terem
Binä-yı seng nebäşed ∆aräb derteh-i äb IV30
- . - - / - . - - / - . - - / - . -
1 Rind-i úışøam ∆ùn-ı men dergerden-i peymäne est Hùş-ı mestänem ki øabrem gùşe-yi mey∆äne est 2 Her şeb ezendìşe-yi zülf-i siyeh mujgän-ı men
Tä se≈er ber≠urra-yı ∆¥äb-ı perìşan şäne est 3 Bihter ezseyr-i cemäl-i yär dilrä çäre nìst
Çeşm-i ≈ayret dìdrä zencìr-i in dìväne est
30 Bu gazel Gölpınarlı nüshasında yoktur. Gölpınarlı iki şâirin de adının geçtiği makta’ beytinden yola
çıkarak şiirin Nedîm’e ait olmadığını belirtir. Beyti “Ey Nâmî, Nedîm beni kınarsa gam değil. Kabiliyet sahiplerinin kınamaları, söz zülfüne tarak vazifesi görür.” şeklinde tercüme ederek gazelin Nâmî’ye ait olduğunu söyler. Ancak ilk mısraın “Ey Nedîm Nâmî beni kınarsa gam değil” şeklinde anlaşılabileceğini de ifade eder (Gölpınarlı, age, s. XXIX).
Halîl Nihâd ise bu şiiri gazeller arasında değerlendirir. Eserinin başka bir yerinde de söz konusu karmaşayı çözen ifadeler yer almaktadır. Nâmî etkisiyle Farsça şiire merak salan Nedîm kimi zaman eleştirilmiştir. O bakımdan birinci mısrada Nedîm, eleştirilmesini bir lütuf sayar ve ikinci mısrada Nâmî’nin “Kâbiliyet sahiplerinin kınamaları söz zülfüne taraktır” sözünu alıntılayarak ona hoş bir cevap vermiş olur: “Fârsî şiirlerinden dolayı bazen Nedîm’in aleyhinde söz söylermiş. Nämiyä ger mìkuned da∆lem Nedìmä nìst ˚am / Da∆lhä-yı øäbilän zülf-i su∆anrä şäne est beyt-i Fârsî de bunu gösterir. İkinci mısra’ Nâmî’nindir. Dikkat edilirse Nedîm’in cevâbı pek edîbânedir (Halîl Nihâd, age, s. 329).
Beytin kime ait olduğu konusunda şüphe uyandıran unsur hitap eki almış iki mahlas olmasıdır. Ancak düğümü çözen kavram da øäbilän ve da∆l ibareleridir. Nâmî Nedîm’e Farsça konusunda ilham kaynağı olmuş ve yer yer onu eleştirmiş, yani dahl etmiştir. Ancak bu dahl Nedîm’in zoruna gitmez, zira Nâmî gibi kâbil olan şâirlerin eleştirileri onun sözünü daha da güzelleştirmeye vesile olacaktır. Bu anlamdan hareketle söz konusu gazeli Nedîm’e ait olarak kabul edip metin kısmına dâhil ettik.
54
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 4 Mìşeved fikrem befey◊-i neşõe-yi ´ahbä daøìø
Ásyäb ìn dänerä ezgerdiş-i peymäne est 5 Derrehet ∆¥äbìde tä çün sebze pä-mälem kunì
Esb-i näzet gùş-ı ∆¥äbäned ki in bìgäne est 6 Fikr-i bärik ezsipeh bihter mu≈äfı® mülkrä Däm-ı mùyìn ähenin dìvär berìn däne est 7 Nämiyä ger mìkuned da∆lem Nedìmä nist ˚am
Da∆lhä-yı øäbilan zülf-i su∆anrä şäne est V
- . - - / - . - - / - . - - / - . -
1 ˙amzerä an çeşm-i gülgun øadr mìdäned ki çist Tì˚rä rìzende-yi ∆un øadr mìdäned ki çist 2 úIşørä an çeşm-i meygun øadr mìdäned ki çist
Bäderä ma∆mùr efzun øadr mìdäned ki çist 3 æadr-i gevher dernigin dan mübhemest in şù∆rä
Her ki dìd ez∆äne bìrun øadr mìdäned ki çist 4 Dämeneşrä eşk-i ∆od bihter zigevher gerçi bùd
æaysrä bisyär hämun øadr mìdäned ki çist 5 Dem mezen ezøadd-ı yär in mı´raú-ı bercesterä
Her ki däred ≠abú-ı mevzun øadr mìdäned ki çist 6 Behr-i øatlem Tebbet-i värùn tä ∆¥äned ∆a≠eş
An zamänem ba∆t-ı värun øadr mìdäned ki çist 7 Her ki däred dest ne’nhed dämen-i ´a≈rä zikef
Deşträ tenhä ne Mecnun øadr mìdäned ki çist 8 Mest-i şevøam kerde bä in mı´raú-ı Nämì Nedìm
Bäderä der∆um Felä≠un øadr mìdäned ki çist VI
- . - - / - . - - / - . - - / - . -
1 Áb şud tä şebnem ender ceyb-i gül ∆¥äbì girift Laúl-i ∆un ∆ord ezcihan tä øa≠re-yi äbì girift 2 úÁlem-i äbet çünan va≈şet fezä şud k’ezşaräb
Merdüm-i çeşm-i tu ∆ùy-ı ädem-i äbì girift 3 `äne-yi merdüm kucä k’ez kuştegän-ı ärzù
Her ser-i mùyem cudä täbùt-ı Suhräbì girift
55
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 4 ˙äfil ezmihr-i yaøìn yek Ÿerre ˚afleträ biyär
Hemçünan ≠ıflì ki derşeb kirm-i şeb-täbì girift 5 Räm ne’tvan kerdemeş ä∆ır besùz-ı dil Nedìm
Gerçi bä äteş tevänem ädem-i äbì girift VII
- . - - / - . - - / - . - - / - . -
1 `aste-yi úışøam ki feryäd hezärem mìkuşed Şemú-i bezm-i tevbeem bäd-ı bahärem mìkuşed 2 Men heläk-ı úışøam u sevdäş mìgùyed ≠abìb
Ín cehälet zùdter ezhecr-i yärem mìkuşed 3 Kerde bääyìne-yi ru∆ imti≈än-ı murdenem
Lìk men derbìm-i an k’äyìne-därem mìkuşed 4 Mìzened yek tìr ü bäz ezsìne bìrun mìkeşed
Áh ezin kuşten ki bäza∆m-ı dubärem mìkuşed 5 Murde-yi sìm-äb mìbäyed hemìn äyìnerä
Z’in sebeb an sìne däyim bìøarärem mìkuşed 6 Za∆m-ı tìr-i ˚amzeeşrä çäre hest ammä çi sùd
Zülf derfiträk çün mur˚-ı şikärem mìkuşed 7 Vaúd-ı øatlem kerde est ammä beser nämì bered
Bärhä derøayd u bend-i inti®ärem mìkuşed 8 Nist mu≈täc-ı kemingäh än perì nägeh hemìn
Mìnumäyed ∆¥ìşrä vü äşkärem mìkuşed
9 Za∆m-ı reşkem an dehed derdil ki derä∆ır Nedìm Áteşin şemşìr-i ≠abúaträ úiŸärem mìkuşed
VIII - - . / - . - - / - - . / - . - -
1 Z’imdäd-ı eşk hergiz dil behrever negerded Æıflì ki kùçe-gerdest gird-i peder negerded 2 Nùr-ı nigäh-ı mäyì z’in çeşm-i ter meyendìş
Nùr-ı na®ar nebìnì k’ez äb-ı ter negerded 3 Der berkeşem çünäneş dersìne dil nedäned
An ≠avr-ı bùse duzdem leb bä∆aber negerded 4 Ánan ki mäye därend fikr-i su∆an nedärend
Bi’nger ki ∆äme hergiz ezney-şeker negerded 5 Rüsväy tä nebäşed úäşıø negìred äräm
56
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 Æaştì ki ufted ezbam ezräh bernegerded 6 Her çend dil şeved teng bercäst reng-i rùyeş
Áb ezfüşurden-i dest dùr ezgüher negerded 7 Bertu≈fe-yi Nedìmä v’anräz-ı gufte-yi ∆¥ìş
Æabú-ı ˚ınä-yı Nämì meftùn-ı zer negerded IX31
- - . / . - - - / - - . / . - - -
1 Ezbezm ger an ser-keş dil-teng birùn äyed Áheng-i girìban çäk ezçeng birùn äyed 2 An Kùh-ken-i úışøam cäyì ki zenem tìşe
Hem-räh-ı şerer Şìrìn ezseng birùn äyed 3 Leb-rìz-i ≠arab geştem ezbes ki eger fa´´äd
Berreg zenedem nişter äheng birùn äyed 4 Men ∆äk-ı siriştem lìk ezsìne-yi men maúnì
Mänend-i kef ez≈ınnä gül-reng birùn äyed 5 Ín ≠äliú-i kec-reftar tä zinde buved märä
Cäy-ı güher ezderyä ∆arçeng birùn äyed 6 ~emçün nigeh-i zengì ez∆äne-yi äyìne
Ezneng-i Nedìm ähem bäneng birùn äyed 7 Sùyeş reved an gül ger yek ∆a≠ve bein şädì
Ez∆¥ìş gülistan ´ad ferseng birùn äyed X32
. . - - / . . - - / . . - - / . . -
1 Nist øadr-i müje vü mùy-miyanrä bä∆a≠ Zeber ü zìr çi ≈äcet beçünan ∆¥änä ∆a≠ 2 `a≠-ı rùy-ı tu heläk-ı øalem-i ´unúam sa∆t
Ki çünan kerde beran kä˚eŸ-i ter imlä ∆a≠ 3 Şud yaøìnem ki elif bä-yı cemäl ä∆ır şud ™ùret-i läm u elif kerd behem peydä ∆a≠ 4 Ezreg ü rìşe-yi leb ≈arf-i neúam mìçekideş
Gerçi dermesõele-yi va´l numäyed lä ∆a≠ 5 Maúni-yi şevø tevan ∆¥anden ezù hemçün äb
31 IX 1a Ezbezm ger: Ezbezm eger (Gölpınarlı 377); 6b Ezneng-i Nedìm: Ezseng-i fi˚än (Halîl Nihâd
221)
32 X 4a ezreg ü rìşe-yi: ezreg-i rìşe-yi (Gölpınarlı 378); 6a leb ü ≠urra: leb ≠urra (Göpınarlı 378)
57
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 Berleb-i cam ki binivişt çünan ∆¥änä ∆a≠ 6 Zülf ü ∆äl u nigeh ü çeşm ü leb ü ≠urra Nedìm
İn heme ´ayd turä kerd merä tenhä ∆a≠ XI
- - . / - . - . / . - - . / - . -
1 Ezser çü seyl dergüŸered rev beräh zen Derkùhsär-ı mevc bederyä şinäh zen 2 Z’an mihr çün müfäraøat üftäde çäre nìst
`¥ähì besìne ∆ancer-i ∆od hemçü mäh zen 3 Tä çend dil-şikesti vü ∆ùn-ı ciger ∆orì
Derkeş piyäle vü şikenì berküläh zen 4 úIşøam tevan keşìd ziher mù zebäneyì
Dämen beräteşem tu hemin gäh gäh zen 5 ~ayräniyän-ı úışø ziäşùb färi˚end
Ez∆¥ìş refterä nebuved bäk räh-zen 6 Mur˚-ı remìdeem øafesì çend şikenem
Däm-ı merä Nedìm be´ad intibäh zen XII
. . - - / . . - - / . . - - / . . -
1 Dil-i ´ad päre be´ad dä˚ hem-ä˚ùş mekun Ey perì vaúde-yi teşrìf ferämùş mekun 2 Áftäbì vü cihan munta®ır-ı dìdärend
Be`udä in ru∆-ı täbende berù pùş mekun 3 Sìne her çend ki tengest derù can gunced `äne tengest bügùyend eger gùş mekun 4 Nevbenev ezmey-i gül-reng beru∆ gül bügüşäy
Bülbül-ı zär-ı ∆od ezzemzeme ∆ämùş mekun 5 Tä giriftär-ı ∆od ezyäd-ı nigäheş nereved
Çeşm-i mestäne bedan mertebe medhùş mekun 6 Yek şeker-∆and u merä in øadr ezzehr-i firäø
Bìser u bìdil ü bì≠äøat u bìhùş mekun 7 Berser-i räh Nedìmä dil ü can ∆¥ähed ba∆t
Ey perì vaúde-yi teşrìf ferämùş mekun
58
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 XIII
. - . - / . . - - / . - . - / . . -
1 Biyä becilve cihanrä ∆aräb-ı øämet kun æad-i çü serv elif sìne-yi øıyämet kun 2 Bücùy näm-ı nikù kemter ezúaøìø neì
Güşäde cebhe şev ü äb-ı rù ≈imäyet kun 3 `adeng bänigeh-i kec resed bemenzilgäh
Zamäne ger nigered kec tu istiøämet kun 4 Pey-i nigäh bireftì vü sù∆tì ey dil
Neguftemet ki zidevreş bubìn ü rä≈at kun33 5 Ne şebnemest dil-i ˚once äb şud bülbül
Ezìn teräne-yi ∆ùnìn demì ferä˚at kun 6 Turä henùz Nedìm ìn øadr ∆umär kemest
Turä ki guft ki bìyär ≠ar≈-ı úişret kun XIV
- . - - / - . - - / - . - - / - . -
1 Bäøad-i mevzun çi şù∆-ı dil-firìb uftädeyì Æıfl-ı mı´räúì vü derkùy-ı ≠abìúat-zädeyì 2 Mevsim-i ≠ıflì guŸeşt u tu seret kerdem henùz
Bùserä rù-däde vu ä˚ùşrä bu’gşädeyì 3 Derçünin vaøtì ki gül sä˚ar beyädet mìkeşed
Her dem ez˚ayret çirä sä˚ar zikef bi’nhädeyì 4 Bärekellah k’ezru∆-ı pür-şerm u eze≠vär-ı nerm
Berser-i päkan gülì derbezm-i rindan bädeyì 5 Ezheme úälem merä käfìst baúdez cäm-ı mey
Dämen-i deştì leb-i kiştì vü rùy-ı sädeyì 6 Fey◊-i ägähì zimey cùyed Felä≠un hem Nedìm
Tù meger mestì ki dämän-ı ∆um ezkef dädeyì
33 Bu beyit Gölpınarlı neşrinde yoktur.
59
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 Rubäúiyyät
134 Ahreb
Ey ∆¥äce zidil girih guşùden bäyed V’ìn äyinerä besì zidùden bäyed `ämuş binişìn ziguft u gù n’äyed kär Guften sehlest äzmùden bäyed 2 Ahreb
Ín räz ki ehl-i dil hemì mìgùyend V’ender ≠alebeş girìvhä mìpùyend Ánän ki zi´af≈a-yı kitäbeş ≠alebend Ezdä˚-ı peleng bùy-ı gül mìcùyend 3 Ahreb
Guftend besì vü guftenì hem bisyär Ámmä ki henùz beste end ìn ser-kär ~älest hemìn bes u diger naøş u firìb úIşøest hemìn bes u diger ∆¥äb u ∆umär 435 Ahreb
Gähì ki şevem bebezm ey nùr-ı ba´ar V’än äyine-yi mürevvaø äyed bena®ar Bergìr piyäleì vü äväz bidih
Bìçäre Nedìm-i zär bi’nger biniger 536 Ahreb
Säøì säøì emän emän bäz ä bäz Pür kun øade≈ì ezän mey-i sìne-güdäz V’ey mu≠rıb-ı şeng la≈®aì behr-i `udäy Æanbùr bihil zidest u ∆ä≠ır bünüväz 637 Ahreb
Ey säøi-yi gül-rùy u sehì-serv u ≠ınäz Pür kun øade≈ì ezän mey-i sìne-güdäz V’ey mu≠rıb-ı ∆oş-lehce demì behr-i `udäy Æanbùr binih zidest u ∆ä≠ır bünüväz
738 Ahreb
Efsùs u dirì˚ ädemì-zäd dirì˚ Berúumr-i úazìz refte berbäd dirì˚ Á∆ır çü çerä˚ kuşte mì∆¥ähed şud
34 1 b v’ìn: ìn (Gölpınarlı)
35 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 12. sıradadır. 36 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 4. sıradadır.
37 5 numaralı rubâî ile benzerlik gösteren bu şiir, Halîl Nihâd neşrinde 15. sırada bulunmaktadır. Halîl
Nihâd, dipnotta bu rubâî için “bundan evvelki sahîfede münderic olan dördünci rubâ’înin heman aynıdır” demektedir. Gölpınarlı da muhtemelen aynı kaygıdan hareketle bu şiire yer vermemiştir. Kâfiye düzenine göre 5 numaraya aldık.
38 Bu rubâî Gölpınarlı neşrinde 6. sıradadır.
60
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 Ín çihre-yi sur∆ u øadd-i şimşäd dirì˚ 839 Ahreb
Yek dest begird-i cäm-ı fìrùzì-reng Yek dest-i diger bedest-i ma≈bùb-ı Fireng Hìn bùs u kenär u hän sürùd u äheng Çi ´abr u şekìb-i dil çi näm u vech-i neng 940 Ahreb
Dermeykede-yi mu˚än ne mey mìnùşem Nì mu˚-beçe-yi keşìd derä˚ùşem Z’ìn bìş çi müşkilì ki merdüm ìncä Meşreb bu∆orend u men riyä bu’frùşem 1041 Ahreb
Tä çend ≈arìf-i cäm-ı gül-reng neyem Ne®®äre biyär u gùş berçeng neyem İn´äf bideh zemäne in´äf bideh Ín dil ne ziähenest u ∆od seng neyem 1142 Ahreb
Çün sìne-yi näy pür-∆urùş ämedeem Hemçün ∆um-ı mey tamäm cùş ämedeem Billäh çi ∆oş ämedem ki dermeclis-i mey Hem-päy-ı ´adäy-ı nùş nùş ämedeem 1243 Ahreb
Cemúì ki zedend tekye bermülk-i cihän `ordend besì firìb úumr güŸerän Eknùn becihän nemänd ezìşän çìzì Cüz Rüstem u Zäl u Säm behmän u fulän 1344 Ahreb
Ezserdi-yi dey ki kes neyäyed bìrùn Mur˚-ı øafes ezøafes neyäyed bìrùn Çün na˚me zened mu≠rıb-ı meclis imrùz Ezgenc-i dehen nefes neyäyed bìrùn 1445 Ahreb
Berfest u nigär-ı men neyäyed bìrùn Án ˚once-yi sìm-ten neyäyed bìrùn
39 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 9. Gölpınarlı neşrinde 7. sıradadır. 40 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 10., Gölpınarlı neşrinde 8. sıradadır. 41 Bu rubâî Gölpınarlı neşrinde 9. sıradadır.
42 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 13., Gölpınarlı neşrinde sıradadır.1 näy-ı: ney-i (Halîl Nihâd) 43 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 5., Gölpınarlı neşrinde 11. sıradadır.
44 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde dîvânın son sayfasında Färsì rubäúìler başlığı ile verilmiştir.
Gölpınarlı neşrinde yer almamaktadır.
45 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde dîvânın son sayfasında Färsì rubäúìler başlığı ile verilmiştir.
Gölpınarlı neşrinde yer almamaktadır.
61
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 Bäan ki zi≈asret nefes äyed cänem Ezserdi-yi dey ziten neyäyed bìrùn 1546 Ahreb
Ín bu’l-hevesän ki läf kerdend äyìn Ezräz bugùyend çünänest ü çünìn Ínest ki ezgùne seräyed aúmä Yä an ki zibäh ≈arf gùyed úınnìn 1647 Ahreb
Dìdem nişeste yär-ı mest derencümenì Sä˚ar bekef ü beleb tene tä tenenì Guftem ki emän yasaøçı vardur guftä `äkeş bedehen yasaøçınuè anasını 1748 Ahreb
Ámed ziderem mest büt-i evbäşì Bäkäse-yi çìnì vü sebù-yı käşì
Guftä tu kunùn çünän ki men ∆¥ähem bäş Çün men birevem çünän ki ∆¥ähì bäşì
æı≠úa 49 - . - - / . - . - / . . -
1 Nägehänem bütì bedest uftäd Şìve-kär ançünan ki hìç mepurs
46 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 6., Gölpınarlı neşrinde 12. sıradadır. 3 zibäh: zibäde (Gölpınarlı) 47 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 8., Gölpınarlı neşrinde 13. sıradadır.
48 Bu rubâî Halîl Nihâd neşrinde 16., Gölpınarlı neşrinde 14. sıradadır. Halîl Nihâd bu rubâînin Ömer
Hayyâm’dan etkilenilerek söylendiğini ifhamen dipnotta Hayyâm’ın şu rubâîsine yer verir: Berseng zedem dùş sebù-yı käşì
Ser-mest budem ki kerdem ìn evbäşì Bämen bezebän-ı ≈äl mìguft sebù
Men çün tu budem tu nìz çün men bäşì (Doktor Bihrûz Humâyûn Fer (2002) Rubâiyyât-ı Hakîm Ömer Hayyâm-ı Nişâbûrî, s. 36, Rubâî No: 137; http://www.enel.ucalgary.ca/People/Far/)
49 Bu şiir Gölpınarlı nüshasında mu≠äyebe başlığı ile en sonda verilmiştir. (s. 383-384) Halîl Nihâd
neşrinde ise bir hâdise üzerine Nedîm ile İzzet Alî Paşa arasındaki mülâtefeye dikkat çekilmiş ve şöyle bir not düşülmüştür: “Kitäb-∆äne-yi úumùmiyyede “4057” numero ile muøayyed olup úİzzet úAlì Paşa ve úÁ≠ıf dìvänlarıyla säyireyi mu≈tevì olan ve şuúarädan Dervìş úÖmer Nüzhet-i Nakşbendìnüè ∆a≠≠-ı destiyle mu≈arrer bulınan mecmùúadan úaynen: Şäúir-i su∆an-pìrä aúnä Nedìm-i ∆oş-edä bir şeb-i pür-≠arabda ma≈bùbesiyle hem-bezm-i muvä´alat olduøda far≠-ı neşä≠-ı bädeden mürävede-yi yära yäfte-yi iøtidär olmadu˚ın müşúir ≈asb-i ≈äl olmaø üzre ìräd eyledigi ˚azel-i nädirdür.”
Halîl Nihâd’ın sözünü ettiği olayla ilgili İzzet Alî Paşa’nın gazeli Ey hoş ol şeb kim bana úar◊-ı cemäl eylerdi yär
Bìmecäl idüm ben ibräm-ı vi´äl eylerdi yär (Halîl Nihâd s. 128) matla’ıyla başlamaktadır. Nedîm’in onu taştîr ettiği şiirin ilk kısmı ise şudur:
Ey hoş ol şeb kim bana úar◊-ı cemäl eylerdi yär Mäha kendin çar∆a ä˚ùşum mi§äl eylerdi yär Tar≈ içün a˚yärı bin ˚anc u deläl eylerdi yär Elleri taglìtde si≈r-i ≈eläl eylerdi yär
Bìmecäl idüm ben ibräm-ı vi´äl eylerdi yär Musammat 7/1 Bu mutâyebede konu ile ilgili bir başka ipucu Nedîm’in
Hu◊ùr-ı úİzzete yüz yirde úar◊-ı ≈äl itdi
O serv-i dil-keşi dil derkenär idinceye dek Gazel 62/5 beytidir.
62
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015 2 Bädeì bùd dermiyäne-yi bezm
`oş-güvär ançünan ki hìç mepurs 3 Yek du sä˚ar keşìd geşt ru∆aş
Lälezär ançünan ki hìç mepurs 4 Heme şeb dermiyäne-yi men ü ù
Ser u kär ançünan ki hìç mepurs 5 Ù derä˚ùş u men zisüsti-yi kìr
Şermsär ançünan ki hìç mepurs 6 ™ub≈ nägäh reft u men mändem
Pür-∆umär ançünan ki hìç mepurs Nazm / Kıt’a50
Ba∆äne dùstì äyed ki taøvìm mìnuvişest guŸäşte behemìrefte bùd u neyämed
- - . / . - - . / . - - . / . - -
Nenişini çün näle-yi zencìr be∆äne Şäyed ki nihem näm-ı tu sevdä-yı reväne Päy-ı tu meger ∆äme-yi taøvìm-nuvìsest Tä çend bigerdì tu çünìn ∆äne be∆äne Dermenzil-i mä bäz biyä ezpey-i ìn úuŸr Tä bätu çerä˚ì bufurùzìm şebäne
Müfred
- . - - / - . - - / - . - - / - . -
Şehr-i İstanbùl derher gùşe ´ad meh-päreyì Mäl-ı æärùn bäyed u muhr ziähen-päreyì KAYNAKLAR
Bilkan, Ali Fuat; Sâib-i Tebrîzî’den Hikmet Damlaları, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003.
Coşkun, Menderes; Klâsik Türk Şiirinde Edebî Tenkit, Akçağ Yayınları, Ankara 2007.
Doktor Bihrûz Humâyûn Fer; Rubâiyyât-ı Hakîm Ömer Hayyâm Nişâbûrî, 2002, (http://www.enel.ucalgary.ca/People/Far/).
Erdem, Sadık; Râmiz ve Âdâb-ı Zürefâsı (İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1994.
Gölpınarlı, Abdülbaki; Nedîm Dîvânı, İnkılâp Yayınları, İstanbul 2004.
50 Bu manzume metinde æı≠úa başlığı ile verilmiştir.
63
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.14 Ekim 2015
Halîl Nihâd; Dîvân-ı Nedîm, İkdâm Matbaası, İstanbul 1338-1340.
İnce, Adnan; Tezkiretü’ş-Şu’arâ-Sâlim Efendi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2005.
Hâce Şemseddîn Muhammed Hâfız-ı Şîrâzî; Dîvân (Haz: Muhammed-i Kazvînî- Kâsım-ı Ganî), İntişârât-ı Nesîm-i Hayât, Kum 1379.
Kılıç, Atabey; Mirzâ-zâde Ahmed Neylî ve Dîvânı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2004.
Kutkan, Şevket; Nedîm Dîvânı’ndan Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
Macit, Muhsin; “Nedîm Dîvânı (İnceleme-Tenkidli Metin)”, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1994.
Macit, Muhsin; Nedîm Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.
Macit, Muhsin; Nedîm (Hayatı, Eserleri ve Sanatı), Akçağ Yayınları, Ankara 2000. Macit, Muhsin; Nedîm Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, E-Kitap, 2012.
Mazıoğlu, Hasibe; Nedîm’in Dîvân Şiirine Getirdiği Yenilik, Akçağ Yayınları, Ankara 1992.
Şemseddîn Sâmî; Kâmûsu’l-A’lâm, Kaşgar Neşriyat, Ankara 1996.