ı
~r- ¿T-tU'i?
2
Olaylar ve görüşler
• ____ •
• r \bir
partinin
hikayesi
Şevket Süreyya AYDEMİR
Baba ve Oğlu
S
a y ın S a m e t A ğ a o ğ l u ’n u n so n e s e ri n i n adı şud u r : « D e m o k r a t P a r t i n i n D o ğ u ş u ve Y ü k s e liş S e b e p le r i - B ir So ru». Ş i m d iy e k a d a r üz e r i n e çeşitli y ö n l e r d e n e ğ il inen b u h ik â y e , S a m e t A ğ a o ğ l u ’n u n b u y e n i e s e ri n d e de, a k t i f b i r gö r g ü ş a h id in i v e y e tk i l i b i r y a z a r ın ı b u l m a k t a d ı r . Ç ü n k ü S a m e t A ğ ao ğ lu , önce g ü ç lü b i r e d e b i y a t ç ıd ır. B a ğ la n d ığ ı h a r e k e te , k e n d is in i b ü t ü n ü ile v e r e n i h ti r a s l ı b i r si yase tç i ve g ü ç lü b i r p a r l a m e n t o h a ti b i d ir . D a i m a h a r e k e t l i ve h e y e c a n l ı b i r in s a n d ır . Ş im d i de b u k o n u d a , e s k i y a z d ı k l a r ı n a e k o l a r a k y a y ım l a d ı ğ ı y en i eseri, y a k ı n t a r i h i m i z i n siyasî e d e b i y a t ı n a y e n i b i r k a tk ı d a b u l u n m a k t a d ı r . D e m o k r a t P a r t i ’n i n h ik ây e s i v e o n u n i k t i d a r ı n ı n do ğuş, g eli şm e v e ç ö k ü ş m e s elele ri ü z e r i n d e « M e n d e re s ’in D r a m ı» adlı e s e r i m d e (1) geniş ö lçü d e d u r m u ş u m d u r . B u e s e ri n y a y ım l a n d ı ğ ı sıra d a, S a y ı n S. A ğ a o ğ lu ile b a s ı n d a , e tr a f lı t a r tış m a l a r ı m ız da ge çtiği için, k o n u n u n y a b a n c ıs ı d e ğ ilim . B u g ü n de, b u s ü t u n l a r ı n k a p s a y a b i le ceği k a d a r , a y n ı k o n u y a d e ğ in m e k is t iy o r u m . A m a « D e m o k r a t P a r t i n i n d o ğ u ş v e y ü k se liş se b e p le ri» n d e n önce, e s e rin y a z a r ı ü s t ü n d e k ıs a ca d u r m a k , s a n ı y o r u m ki fa y d alı olac ak tır. G e r çi S a m e t A ğaoğ lu, a y d ın b i r y a z a r v e ak tif b i r p o l itik a c ı o lara k , b u c e p h e le r iy le b ili n ir. A m a b ö y le b i r y a za r, y a k ı n t a r i h i m i z d e y e r ala n ve k e n d is in i n de ön p l a n d a k a tı l d ığ ı b i r siyasî h a r e k e t i n d e ğ e r l e n d i r m e l e r i n e d a lı n ca, b u h i k â y e de o n u n , b ili n en kişiliği y a n ın d a , b i r a z da r u h v e mizaç y a p ıs ın a e ğ il m e k t e f a y d a olsa g e rek tir .S a m e t A ğ a o ğ lu ; h e r v a s f ı n d a n önce, r a h m e t li b a b a s ı A h m e t A ğ a o ğ l u ’n u n , r u h ve m iz aç b a k ı m ı n d a n h e m m ir asçısı, h e m d e v a m ı d ır . A y n ı z a m a n d a m a d d e , y a n i v ü c u t ve sim a y a p ıs ı ile de. Z a t e n b u so n k i t a b ı n d a d a o ld u ğ u gibi, Sa- m e t ’in hiç b i r e s e ri y o k t u r ki, o n u n s a y f a l a r ı n da, b a b a ile oğ ul y a n y a n a y a ş a m a s ı n l a r . Bu el b e t t e ki, g ı p ta e d il ecek b i r b a ğ lılık tır . Babası gibi S a m e t ’in de, d a im a o l a y la rın için d e n z iy ade ü s t ü n d e k a lm a k , o l a y l a r ı n a k ış ın a y u k a r ı d a n b a k m a k is tey e n b i r m iz acı v a r d ı r . H e r ikisi de g ö r ü ş ist ik lâ lin e , i h ti r a s l a s a h i p ti r l e r . O n u n için de, o l a y l a r a k a r ış tı k l a r ı z a m a n zay ıf k a lır la r . A m a o la y la rı d ı ş a r ıd a n ve y u k a r ı d a n d e ğ e r l e n d i r d ik l e r i z a m a n , ih a t a lı v e g ü ç lü d ü r l e r . B a b a sı gibi S a m e t de, h e y e c a n lı b i r m ü c a d e le c id ir . Bu m ü cad ele, b a b a v e oğ ulda, ö m ü r b o y u n c a s ü r e n , b i t m e y e n b i r k a v g a d ı r . E ğ e r b u k a v g a l a r ı n a k ış ın d a k a y ı p l a r v e y e n ilg ile r o lu r s a , o n l a r a gö re y en il en , k e n d il e ri d e ğ il d ir. O n u n için de, d a im a h a r e k e t i n ve k a v g a n ı n iç inde o lm ak , o n u de v am e t t i r m e k , miz aç v e r u h y a p ıl a rı n ı n , değiş m ez k a n u n u d u r . E ğ e r h a r e k e t v e m ü c a d e le d u r u r s a , b u t ip f i k i r v e ey le m a d a m l a r ı n d a , h e r k e sin d u y a m a y a c a ğ ı b i r iç d e p r e s y o n b a ş l a r . İş t e b u , y ık ıc ıd ır. B u kısa t a n ı t m a l a r ı m d a , h a t a e tm e d iğ im i s a n ı y o r u m . Ç ü n k ü S a y ın S. A ğaoğlu gibi, r a h m e t l i b a b a s ı A h m e t A ğaoğlu ile de b a sın d a ge niş f i k ir t a r t ı ş m a l a r ı m ı z o l m u ş tu r . B u t a r t ı ş m a l a r ı d aim a, s a y g ıy la h a t ı r l a r ı m . A h m e t Bey, i n a n d ı ğ ı n a b i le r e k i n a n a n , g ö r ü ş is tik lâ lin
den b i r z e r r e fe d a e tm e y e n , ç il e le r k a r ş ı s ı n d a e ğ ilm e y e n , a m a h a k lı g ö r d ü ğ ü n ü de c es are tl e k a b u l d e n ç ek in m ey e n , şa h s iy e tli b i r in s a n d ı. O ğ l u n a d a m ü c a d e le le r in d e , a y n ı d e vam lıl ığı d ile m ey i, zevkli b i r g ö r e v s ay arım ..
Politika Kervanı
A h m e t b ey, ö l ü m ü n d e n az öne' bir gece zi y a r e t i m d e , o ğ lu için g ö r ü ş le r im i s o r m u ş t u . O na «B ir e v d e n b i r k u r b a n y e te r» d e m iştim . A m a S a m e t y ü r ü y e c e k ti. Y ü r ü d ü . G e rçi o n u n b i r gü n , b i r b a k a n , b i r b a ş b a k a n y a r d ım c ıs ı o la c a k k a d a r y ü k s e lec eğ in i, k e n d il e ri de d a h il, k im s e t a h m i n e tm iş d eğ ild ir s a n ı y o r u m . H a t t a o n u n b u m e v k i l e r e gelişi, gali ba k e n d is i için de iyi o lm a d ı k a n ıs ın d a y ım . Ç ü n k ü S a m e t Bey, g ü ç lü b i r polit ikacı o ld u ğ u k a d a r , g üçlü b i r b ü r o ve i d a r e a d a m ı değild i. T ıp kı A d n a n M e n d e re s gi bi..
S a m e t B e y şi m di, b u so n es e rin d e , k a tı l d ığ ı o p o l it i k a k e r v a n ı için d e b i r d o ğ u ş u n , y ü k s e li şin ve yıkıl ışın h i k â y e s i n i v e r i y o r . A m a yine, b a b a v e o ğ lun m iz a ç la r ın a s a d ık k a l a r a k ! Y ani, y e n ilg iy i, asla k a b u l e tm iy ere k ..
E s e r in girişi, bizim y a k ı n tarih im izd e , ilk si y a s î g ö r ü n ü ş l ü t e ş e k k ü l l e r e k a d a r u z a n a n , p o li t i k - p a n o r a m i k b i r ö zetlem ed ir. A m a S a m e t Be ye göre, t a r ih im iz d e , h a lk t a n gelen, h a lk a d a y a n a n ilk siyasî p a r ti , D e m o k r a t P a r t i ’dir. Y a za r a göre D P ’yi k u r a n , y öneti ci k a d r o ise, k u r d u r a n h a l k t ı r . D P ’nin k u r u l u ş u b ir h a lk h a r e k e ti dir. H a l k ın , o g ü n e k a d a r ş u y a da b u şekild e y ü r ü t ü l e n b a s k ı r e ji m in e k a rşı, y a r ı m is tik , k a d e r in a n c ı n a b a ğ lı b i r h a r e k e ti n m a n z a r a s ı d ı r . O g ü n e k a d a r h a lk s u s k u n d u , k o n u ş t u . Ç ü n k ii b i r ik m i ş k o n u ş a c a k l a r ı v a r d ı . Y a n i h e r k e s ko n u ş u r , sö y le ş ir o ldu. A s ık y ü z lü , d o n u k , m a ğ r u r b a k ış lı i n s a n l a r ise, a r t ı k y ık ıla ca k la rd ı. Y ıkıld ı la r . Kısacası D P h a r e k e ti , h a lk ı n b i r «dikleşme» h a r e k e t i idi. B u h a r e k e t, i n s a n l a r ı n h ü r o lm a k ö z le m in d e n g ü ç a lıy o r d u . B u h a r e k e t, d e v le t k a d a r , k işin in i s t ib d a d ı n a k a r ş ı d a b i r isy an d ı. K ö y d e a ğ a y a , ş e h ir d e ih ti k â r c ı y a , faizciy e, eş. r a fa , v e k e n d is in i h o r gören, s ö m ü re n , m a d d î - m a n e v î h e r m ü es se se y e, h e r k a v r a m a k a rş ı is y a n d ı ( ! ) . Ş im d ik i A d a le t P a r t i s i ’nin, h a lk h a r e k e t i niteliğ i ta ş ıy a n y a n ı da, başı k o p a rılm ış eski D P teş k ilâ tın ın , h e r şe y e r a ğ m e n c anlılı ğı n ı m u h a f a z a e d ere k , b u p a r t i y e geçm iş o lm ası
dır. D e m o k r a t P a r t i ’ye k a d a r k u r u l a n b ü t ü n p a r t i l e r e k a r ş ı h a l k seyirci ydi. İ l k d e f a D P ile is t i b d a d ı y ık tı. H ü r r i y e t v e h â k im i y e t i n i elin e aldı.
A ğ a o ğ l u ’n u n e s e ri n d e h a r e k e t n o k t a s ı, h â k im g ö r ü ş v e y ö n e ti c i k a n ı b u d u r . B u a r a d a , bi zim t a r t ı ş m a v e y a z ı l a r ı m ı z d a n da n ice p a r ç a l a r n a k le d i li r . Bu yazı ve g ö rü ş le rim izin a l t ı n a b u g ü n de im zam ızı koruz.
E v et, b i r D P v a r d ı. İk in ci D ü n y a S a v a ş ı so n u n d a b u p a r ti y i , son y ılla r ın b ü t ü n siyasî p a r til e r in i o ld u ğ u gibi, C H P ’d e n a y r ı l a n d ö r t v a t a n d a ş k u r d u : C. B a y a r , R efik K o r a l ta n , A d n a n M e n d e re s ve F u a t K ö p r ü l ü . O d ö n e m d e Meclis, T a r ı m B a k a n lığ ın c a h a z ı r la n a n , a m a ko m is y o n la r d a k o lu k a n a d ı k ı r ı l a n b i r T o p r a k Re f o r m u K a n u n T as arıs ı ü s t ü n d e b o c a l ı y o rd u . M e n d e re s , t a s a r ı y a k a rş ı o la n la rın sözcüsü d u r u m u n a girmişt i. A m a , t a s a r ı y ı s a v u n a n k a n a t ’a g öre, d a y a n a k l a r ı d a h a m a n t ı k lı g ö r ü n ü y o r d u . S o n u ç t a , r e f o r m k a n u n u , u y g u l a n m a s ı m ü m k ü n o l m a y a c a k k a d a r g ü d ü k çıktı. Z a t e n u y g u l a n m a dı da. Ve b i r s ü r e s o n ra , g ü y a ta d il şeklin de, fii len r a fa k a ld ır ıld ı, fşte b u a r a d a , D e m o k r a t P a r ti k u r u l d u . K u r u l u s u n d a k a r a r s ız , ü r k e k v e y a l n ız g ö r ü n ü y o r d u . P r o g r a m ı, bizde k u r u l a n b ü t ü n p a r t i l e r i n p r o g r a m l a r ı gibiy di. B ü t ü n p a r t i l e r için kliş eleşm iş m a d d e l e r d e n ö r ü l ü y d ü . B u n l a r ı da, sa dece k u r u c u l a r ve ön p la n d a g e le n ler o k u m u ş o ls a la r g erek ti. P r o g r a m d a ve k u r u l u ş t a , S a m e t B e y ’in t a s v i r e tt iği ha lk h ü r r i y e t i aş k ın d a n , h a lk ı n c o ş k u n i s y a n ın d a n , i s t ib d a d a k a r ş ı ş a h la n ış ta n , t e k İşa ret y o k t u r . H a t ta b u p r o g r a m a g ö re D e m o k r a t P a r t i , H a lk P a r t is in d e n , d a h a d e v le tçi d o ğ u y o r d u , i l k p a r ç a l a n m a da, b izd e k u r u l a n b ü t ü n p a r t i l e r d e o ld u ğ u gibi, d e r h a l k e n d in i göst erdi. A m a d a h a s o n r a D P p r o g r a m ı n ı n d a lg a la n d ır d ığ ı i fad e edile n h ü r r i y e t aşkı, h ü r r i y e t a n d ı ( m is a k ı ) d e n ile n belg e v e i s t ib d a d a k a r ş ı i s y a n slo ganla rı ile değil, a m a , m e m l e k e ti n v a r d ığ ı a ş a m a n ın v e e se n rü z g â r la r la , tez z a m a n d a h a lk ı n ö zle m in e u y d u . B u u y u ş u n t a ş k ın h e y e c a n ı ile de, d enges in i v e m a k u l t e ş e b b ü s g ü c ü n ü k a y b e t t i. K e n d in i, s o k a k l a r ın k a l a b a l ı ğ ı n a tes li m e tt i.
D P ’nin şansı, o n u n 1950’de C H P ’den d e v r a l dığı d u r u m d u . Bu d u r u m , m a d d i v e m a n e v i b i r b i tk in lik ti. C H P i k ti d a r ı y o r g u n d u , i k t i d a r ı n ı n d e v a m ı için slo g a n la rı y o k t u . C H P İ k t id a r ı n d a
u y u ş u k l u k v e b ü r o k r a s i , d a h a A t a t ü r k ’ü n son y ı l l a r ı n d a n b a ş l a y a r a k , genç d a lg a n ı n id ea liz m i n i, in ş a i h t i r a s ı n ı y e n m iş , t e ş e b b ü s g ü c ü n ü d o n d u r m u ş t u . i k in c i D ü n y a S a v a ş ı y ı l l a r ı n a d e v le t , t a m a m e n h a zırlık s ız , sto k s u z , t e ş k il â ts ız girm iş ti. O r d u n u n d u r u m u da g ü v e n v e r ic i de ğild i. Y e n i a s k e r î g e liş m e le r k a r ş ı s ı n d a d e ğ e r l e r i n i ç o k ta n k a y b e t m iş o lan u s u l v e t e d b i r l e r , şa şm a z s t r a t e j i k k a te g o r il e r gibi b e n im s e n i y o r d u . İ t h a l â t v e i h r a c a t ı n k ö t ü r ü m l e ş t iğ i , ü r e t i m i n , sefa l e t s e v i y e l e r i n e d ü ş t ü ğ ü , h a l k ı n k a r a n l ı k , y o k s u l l u k l a r için d e k ı v r a n d ı ğ ı bu ş a r t l a r için d e T ü r k i y e , b i r de h a r b e g irs e y d i, b u g ü n b i r T ü r k i y e C u m h u r i y e t i ’n d e n a r t ı k b a h s e d ile m e z d i. G erçi D P ö n c ü le ri a r a s ı n d a , İ n ö n ü ’n ü n b u s a v a ş a gir m ey i ş i n i «m illetin e r k e k l i k g ü c ü n ü ö l d ü r d ü le r » ş e k lin d e y e r e n l e r de v a rd ı. 1950’de D P ’n in d e v r a l d ığ ı b u d u r u m , o n u n b ü y ü k şans ı old u . D ü n y a h a r b i b i tm iş ti, y o lla r, p a z a r l a r a ç ılm ıştı. Dış y a r d ı m l a r b a ş l a m ı ş t ı, i t h a lâ t ta , i h r a c a t t a , ü r e t i m d e , k r e d i l e r d e , s a tış la r da, s a v a ş d ö n e m i n i n k ı s ı n tı l a r ı k a lk m ı ş t ı. F i y a t l a r s e r b e s t b ı r a k ı l m ı ş t ı . F a z la o l a r a k da, eski y ı ll a r ın y o k l u k la r ı , k ıs ı n tı l a r ı , s ı k ın tıla r ı şim d i k o la y c a v e ye ni h a ti p l e r i n b ü t ü n k u d r e t l e r i ile, C H P i k t i d a r ı n ı n s u ç u o l a r a k i lâ n e d il e b iliy o rd u . C H P ’n in yılgınlığ ı ise son h a d d in d e y d i C H P seçim m ü c a d e le s in d e , s a v a ş y ı ll a r ın d a h a z ı r l a n a n v e s a v a ş b itin c e b ü y ü k i m k â n l a r l a k a r ş ı la şan «s avaş so n ra sı İk tis ad î k a l k ı n m a p r o g r a m l a rı» m bile h a l k a a ç ık la m a y ı b a ş a r a m a m ı ş t ı .
Sonuç
1950’de i k t i d a r a gelen D P , bu şans ı k u l l a n m a y ı bildi. A m a p a r t i n i n b i r de şanssızlığ ı o l d u : Z a f e r s a r h o ş l u ğ u , hızla ö n c ü le ri sa rd ı. D e n etle m e g ü c ü o lab ilec ek o l a n l a r , d a h a k u r u l u ş sa f h a s ı n d a u z a k l a ş tı r ı ld ı l a r . Z a f e r d e n s o n r a i k ti d a r , hızla b i r i k t i d a r tek e li ha lin i aldı. D e v l e t d e m e k , bi z d e m e k h a ta sı, p a r ti n i n p r o g r a m ı h a line geldi, i k t i d a r ı n y ıld ızı, hı zla, i k t i d a r ı n ba şe- dilm ez asi e v lâ d ı gibi b eli rd i. D e v le t a d a m l ığ ı n ı n y e rin i, hızla, b a ş ın a b u y r u k l u k g asbett i. Bu za m a n s ız b i r i s m e t P a ş a fobisi, b a s t a n sona, p a r t i n i n r u h î s ı h h a ti n i k e m ir d i. S o k a ğ ın v e k a la b a l ı ğın ilkel taş k ın lığ ı ise, h a lk h â k im i y e t i , d e m o k rasi, h ü r r i y e t askı ve i s tib d a d a k a r ş ı ş a h la n ış sanıld ı. A t a t ü r k ’ü n h a tır a s ı ve den etley ici ak ıl gücü, yeni i k t i d a r ı n d a h a ilk h ü k ü m e t p r o g r a m ın d a bile, O ’n u n adı a n ı l m a v a r a k te r k e d ll d i , M e n d e r e s ’in y ılla r ca m ü f e ttiş liğ in i y a p tığ ı, b ir k ıs m ın ı k u r d u ğ u H a l k e v l e r i , v in e M e n d e re s *•> r a f ı n d a n p e k ç a b u k , faşist t e ş e k k ü l l e r o larnk k ö tü le n d i, k a p atıld ı. S özün kısası ü n i v e r s i t e asi, p r o f e s ö r le r k a r a c ü b b eli, R a d v o y a ln ız i k t i d a r ı n m alı sayıld ı. M ille t ise p a r ç a la n m ış tı .
B u b a k ı m d a n A g a o ğ l u ’n u n , 27 M ayıs i h t i l â lini, iç v e dı ş t a h r i k l e r i n eseri olan b i r k a za ese r i s a y m a k g ö r ü ş ü n e , t a b i î k a tı l m ı y o r u z . Bu ko n u y u , h a z ı r l a m a k t a o l d u ğ u m u z « İh til âli n M a n tığı» k i ta b ım ız d a , e tr a f ıv l e i s le m e y e çalışacağız. S a m e t A ğ a o ğ lu ’n u n k i ta b ı n d a v e r a l a n , a m a asıl k o n u n u n d ışın d a kala n ba zı o lay v e b e lg e ler ü s t ü n d e ise. ta b iî d u r m a d ı k ...
(1) S. S. A y d e m i r : M e n d e r e s ’in D r a m ı. R emzi K i t a b e v i . 1969
Taha Toros Arşivi
