M uvahhid, Cem ile, M inâ, Rıza Fazıl, M ah m u t M orali, V asfi R ıza Z obu «B ir D onanm a Gecesi» P iyesinde
TİYATRO HATIRALARI :
1926 da Darülbedayi, Sanatkârlar
Tarafından Kuruldu
XXXIV
G azete v e m ec m u a la rın eski n ü sh a la rın d a ve y e n i zam an ın h e r tü r lü basın t ü - d eşlerin d e ... Ve h a ttâ k ü ç ü k lü b ü y ü k lü « T ürk T iy atro T arihi» eserlerin d e: «M u- h id d in Bey (Ü stü n d ağ ) Ş eh rem in i olunca, şe h ir h a lk ın ın s a n a t ih tiy açların a cevap verm eğ i de B elediye’n in v azifeleri arasın d a say d ı ve y en i Şehrem ini, D a rü lb ed ay i’leVasfi Rıza ZOBU
esaslı s u re tte m eşgul olm ağa başladı» gibi aslâ h a k ik a te u y m ay an b ir iddiayı, (evvelâ kim o rta y a atm ışsa): d iğ erleri de ondan k ap ıp n ak le d e gelm işlerdir. H albuki, M u - h id d in B ey Ş eh rem in i o d u ğ u günlerde, Ş eh rem an eti için b ir « D arülbedayi m ese lesi» kalm am ış; b u isim o n ların h âfızasm - d an çokdan silinip gitm işti.. V akaa o güne k a d a r D arü lb ed ay i ism ile T epebaşı’n d a
te m sille r v e re n b ir tiy a tro h e y e ti m e v c u ttu am a, o n u n n e yapdığıle, n e de yapacağıle b ir ilgisi b u lu n m a d ığ ın d a n ... G ü n ü n b ir in de elim izde tav siy e ile k a rş ısın a çıkınca: Ş e h re m in i büjyüki b ir te re d d ü d e düştü!. Biz, kim d ik ?. Ş eh rem an eti’le D a rü lb e d a y i’- n in geçm işteki m ü n a se b e ti n e y d i?. M u h id - d in B ey n e rd e n b ilsin b u n la rı.. Ş im diye k a d a r h e r b ir i ed eb iy a t, siy aset, tic a re t â le m in d e şö h re tli isim lere sahip o lan b ir t a k ım «zevâtı m u h terem e» ile id a re edilm iş o la n D arü lb ed ay i: şim d i ik in ci, ü ç ü n c ü sın ıf s a n a tk â rla r ta ra fın d a n şa h ısla rı için ta le p edilince; değil m a k am ın a y en i o tu r m u ş o lan Ş eh rem in i’ne; B elediye’n in esk i m ü d ü rle rin e , m eclis â z a la rın a b ile b ir şaşk ın lık h â li geldi!. O n la r ik i se n e d ir «D a rü lb e d a y i gâilesi» n d e n k u rtu lm u ş tiy a tro işleri Ş e h re m a n e ti ta ra fın d a n u n u tu lm u ş gitm işti.. İd d ia edildiği gibi: N e M u h ıd d in Bey, n e E m an et’in d iğ e r âza v e m iid irâm «Ş ehir h a lk ın ın s a n a t ih tiy a ç la rın a cevap v erm eğ i B elediye’n in v azifeleri arasın d a» o ld u ğ u n u d ü şü n m ü ş; n e d e « D arülbedayi ile esaslı su re td e m eşg u l olunm ağa» b a ş lan m ıştı.. ¡Ancak M u v ah h id ’le B cd ia’nın, ellerin d e b ir tav siy e ile A n k a ra ’d an d ö n ü ş le r in d e n so n rad ırk i: Y e n i Ş e h re ın in i’n in b aşın a b ird e «tiyatro» d e rd i açıldı.. B u «derd» i aç a n la r da: sosyeterliğin çökiişile o rta d a k a la n ü ç b eş sa n a tk â rd ı.. Y oksa ne M u hiddin B ey v e n e de d iğ e rle ri d u ru p d u ru r k e n b u «derd» i b a şla rın a alm ış d eğ il lerd ir..
M u v ah h id ’le B edia A n k a ra ’y a g ittiler. Biz İs ta n b u l’d a k a la n la r gü n ü n e, h a ttâ saatin e göre b a z a n üm id, b azan d a «nâ üm îd» b ir r u h h â le ti içinde g ü n lerce h a b e r b e k ledik!. B elki b u geçen zam an aslında k ı saydı. A m a bize öylesine u z u n gelyorduki.. iş te o zam an üm itsizliğe d ü şü p h ü sra n a k ap ılan larım ız bile oluyordu... N ih ay et M u - v a h h id ’den ilk m e k tu b u aldım . M u v affa k iy e tle rle dolu olan g ü n le rin tafsilatid i :
«M isafir o ld u k la rı N âm ık İsm ail’in evi, Ç an k ay a’y a ç ık a n y o lu n ü s tü n e d ü şerd i. A n k a ra ’n ın esk i b ağ ev le rin d e n b iri di. B u ra s ı bizim işim izin m ü zak e resi için â d e ta b ir to p lan m a m ah alli o lm u ştu . Ş ü k rü K aya, M aarif V ekili N ecati, T evfik R ü şd ü B ey ler gelib g id en ler a rasın d ay d ı. F a lih R ıfkı, Y a- k u b K ad ri, R u şen E şref B ey lerin de â - d e ta y atıp k a lk tık la rı b ir y e r gibiydi. H ep si bizim işim izle a la k a d a r o ld u lar. H ak lı is teğim izde bize h a k v erip , m â k u l taleb im iz de bize d estek o ldular.. İşi sağ lam a b a ğ lam ak , Ş e h re m a n e ti k a rşısın d a d a h a itib a rlı b ir d u ru m d a m ü d afaam ızı y apabilm em iz için «Gazi H azretleri» n e d e derdim izi a n la ta b ilm e k fırsa tım h azırlad ılar.. O n larla b e ra b e r h u z u ra k â b u l edildik. M ustafa K em al P a şa d a davam ızda bizi h a k lı b u l - ' du. Ş eh rem in i’n in b izleri dinlem esi ve b u işe m ak u l b ir ç a re b u lm ası için ken d isin e b ild irilm esin i e m ir b u y u rd u .»
1926 da tem eli a tılan b u g ü n k ü «Ş ehir T iy atro ları» n ın ilk ta şı işte böylece, M u v a h h id ’le B ed ia’n m k o y n u n d a, A n k a ra ’dan İsta n b u l’a geldi.. T e k ra r ediyorum : b u n d a n evvel n e Ş eh rem in i’n in, n e de B ele- diye’y i id are e d e n d iğ er â m irle rin ak lın d an D a rü lb ed ay i’ye d a ir b ir d ü şü n ce geçm iştir. A n cak elim izde k â ğ ıtla k a rş ıla rın a çık tığ ı m ız zam an h epsinde b ir d ü şü n ced ir başladı!.
M uv ah h id ’in A n k a ra ’d a n getirdiği: is te k lerim izin y apılm ası için Ş eh rem in i’ne gö n d erilen b ir «em ir» değildi.. O n lar: «Bizde de, hiç olm azsa, (h ir) T ü rk tiy a tro su n u n k u ru lm u ş olm asını lü zu m lu g ö rü y o rlard ı. B u da an cak İsta n b u l’da m ev cu d b irk a ç sahne sa n a tk â rıle olablirdi. B u s a n a tk â r- larıd a, geçm işte az çok te c rü b e si o lan İs ta n b u l Ş eh rem an eti «şim dilik D evlete v e k âleten » y ap ab ilird i ve yap m alı idi. B u iş için eski D a rü lb ed ay i’n in genç sa n a tk â r - la rıle Ş e h re m a n e ti’n in te m a sa geçm esini Gazi H a z re tle ri de faydalı b u ld u k la rın d an » ...
T avsiye m e k tu b u n u Ş eh rem in i’n e s u n m ası: M uvahhid’le B edia’ya; M üdafaası da b a n a kaldı..
«Bizim h ak lı o la ra k B elediye’d e n isteği m iz evvelâ: D arü lb ed ay i firm asıd ır. Ç ü n k ü (M uvahhid, B ehzad, G aiib m üstesna. Ç ü n k ü o n lar D arü lb ed ay i’ye a k tö r o larak g elm işlerd ir), geri k a la n k a d ın v e e rk e k le rin hepsi b u ism in a ltın d a k i m üesseseye ta le b e v ey a am atö r o la ra k girm iş; b u ra d a yetişm iş; b u ism in yaşam asına b ü tü n v a r - lık la rile hizm et etm iş kim selerdir.. B u n lar h aşk a tiy a tro b aşk a firm a bilm ezler. Ş im diye k a d a r h izm et e ttik le ri b u «isme» b ir fen alık ları y o k tu k i: on u b u n lard an , b u n la rı o ndan ay ırm ak gönül ra h a tlığ ı v eren b ir iş olabilsin!. D ev let te şk ilâ tın a dâhil resm i b ir m üessese o larak , b ir tak ım g en ç le ri topla, O n lara istik b âl vâd et. S en ele rin i b u ü m itle g eçirterek h erşey lerile o n la rı «tiyatroculuğa», «aktörlüğe» bağla. S on rad a o rta lık ta y ü z ü stü b ıra k ; hiçbirini ve h iç b ir h a k k ım tan ım a... B u n u Ş eh rem a n e ti gibi d ev let k a n u n la rile işleyen resm i b ir m üessese değil, alelâde b ir şirk e t d ah i yapm az, yapam az. Y a vicdânı m an i olur; y a h u td a D evlet m ü d ah ale eder.»
H ülâsa o larak nak lettiğ im b u m üdafayı yap tığ ım güne k ad ar, değil b ir Ş eh rem in i b ir Ş eh rem an eti m üm eyyizde d ah i b u n a b en zer b ir iş m ü zak e re etm iş in san değil dim .. B eş senesini taleb elik ve fig ü ran lık la geçirm iş; an cak d ö rt se n e d ir yavaş yavaş göze ç a rp a r ro lle r oynam ağa başlam ış, bu gibi işlerin m ü zak e re ve m ü n ak aşasın d a hiç tecrü b esi o lm ayan 24 yaşında b ir d e li kanlıydım .. T erbiyesiz değildim . A m a, y ü k sek m akam sahibi k im selerin h u z u ru n d a sarf edilecek «resm i lisan» te rb iy esin d en m ahru m d u m .. M uvahhid, b e n d e n d aha tecrü b eli ve «usul âşinâ» o lduğundan, k u l landığım k elim eleri ve tak ın d ığ ım edâyı beğenm em iş olacakki: o tu rd u ğ u y erd en b an a k aş göz işaretleri y ap tı durd u !. H a k
k ı da v ard ı. O v a k itle r d a h a h ü rriy e t, e şit lik, d em o k rasi gibi b u g ü n k ü te rb iy e k a i d e le ri y e rle rin i alm adığından, b ü y ü k le rle b ir B abıâli, b ir İsta n b u l terb iy esile k o n u şu lu rd u . B u k a d a rın ı b ilird im am a, h e y e - canam ı kap ıld ım ne: çıkardığım şada, k u l lan d ığ ım k e lim e le r a ra s ın d a n şöyle b ir m a n ev ra yapıp, o n u n istediği strateg iy e m uv affak olam adım !.
M uhiddin Bey, polisin b ir çok k ad em e sin d en ile rliy e re k «E m niyeti u m u m iy e m ü d ü rü » olm uş; o rad an Ş eh rem in i m a k a m ına gelm iş olm asına rağ m en (ilk sen ele rin d e ) öyle se rt b ir kim se değildi.. A ksine, gayet m ütevazi, nâzik, y u m u şak k o n u şan b ir insandı. V aliliğine k a d a rd a b u h u y u n d a n ayrılm adığını b ilirim . B u n d an dolâyı beni m üsam aha ile so n u n a k a d a r dinledi. H a ttâ : «hakkım ız olan o n b in lira d a n k a la n 300 lira n ın da bize tahsisi» diye ilâve ettiğ im zam an, itira z etm edi; o n u d a dinledi.. V e hiç b ir vâd, hiç b ir ü m id v e y a üm idsizlik verm eden: « b ü tü n b u n la r düşünelim . A lâ k a d a r zev ât ile g örüşm em v e o n la rm da fik irle rin i alm am lâzım . N eticeyi ben size h a b e r v eririm » dedi..
M uhiddin B ey d ü şü n sü n ; alâk alı zevâtm fik irle rin i a lad u rsu n . Biz de h e r g ün to p lanıp: isted ik lerim iz ta h a k k u k ettiğ i ta k dird e çalışm a tarzım ız, program ım ız, b e nim seyeceğim iz sa n a t yolu m u z h a k k ın d a m ü n a k a ş a la r ediyor, p ro je le r k u ru y o r, r e - p e rtu v a r yapıyorduk.. E d iy o r .k u ru y o r, y a p ıy o rd u k am a, e n m ühim i: içinde o y n ay a cağım ız tiy a tro b in asın ın y o k lu ğ u k a rş ı sın d a apışıp kalıy o rd u k !. F irm a iyi, ta h - sisât iyi, sa n a t e se rle ri tü m e n tü m en . Eeey, h an i tiy a tro binası?.. «A llah kerim . H ele şu istediğim iz iki şey olsun.. O n lar oluncaya k a d a r boş d u ra c a k değilizya; a ra r, elverişli b ir y e r b u lu r; alacağım ız tah sisâtla orayı tem sil v e rilir b ir h âle k o r, sığınırız.»
D okuz sene bu.. D okuz sen ed ir D a rü lb e - dayi’n in içinde olup b ite n le rd e n ib re t alıp,
k e n d i id râ k i n isb etin d e m u h a k e m e le r y a p a ra k , fik irle re sahip olm am ak kabilm i.. S e n e le rd ir D a rü lb e d a y i’n in h âlin i d ü ş ü n ü rü m . M ü tem âd i d arg ın lık lar, dağılm alar, te k r a r b irle şm e le r ve te k r a r d ağ ılm alar... N e d e n b u sa n a tç ıla r arasın d a b ir tü r lü sağ lam bağlantı, ileriy e d o ğ ru düzg ü n b ir a k ış olam az?. B u n la rın kim i ahlâksız, kim i akılsız, kim i ih tiyatsızm ıdırki: b irb irle rile k av g a ed erler, iyile k ö tü y ü a y ırd edem ez le r, istik b allerin i düşünem ezlerde, « falan ca b ü y ü k , filanca b ü y ü k le bozuşunca» h e y e t iki p a rtiy e a y rılır; kim i D a rü lb e d a - y i’de k a lır; kim i b ir firm a ilân edip sonu gelm iyecek b ir tak ım m a ce ralara ken d in i k a p d ırır, p arasız k a lır, aç k alır. B in tü r lü sık ın tı ve ıstıra p d a n sonra da b ab a evi o - la n D arü lb ed ay i’ye döner!. «Oh, m aşallah. A rtık işler düzeldi» dem em ize kalm az; b u sefer de «filânca b ü y ü k le falanca b ü y ü ğün» arası açıldım ı: k ü ç ü k b ir m ü n ak aşa; hadiiii, yeni b ir kum p an y a, y en i b ir sefalet yolu!. Y o k m u d u r b u n u n ö n ü n e geçecek b ir çare!. «Raşid Rıza Beyte, K ın a r H anım b irb irle rile m ü n ak aşa etm işler. JL-nürrefjk: K ın a r H anım ı tu tm u ş. R a ş ıi Rıza B eye i- d a re h ey etin d en ih ta r gelm iş ve ceza k e s il m iş. O da kızm ış, istifa etm iş. D ışarda b ir tiy a tro h ey eti k u ra b ilm e k için beş kişiyi de p eşinden sürüklem iş.» Z aten D arü lb ed ay i k a d ro su 15 kişi. N e o ta m b ir iş y apabilir; n e de D arü lb ed ay i’de kalan lar!. B irb irle rin e k ü sü p ay rılık y a ra ta n la r yalnz sa n atçıların ı?. N e m ü nasebet. İd a re h ey eti a z a la n da aynı d u ru m d a. O n lar d a b ir b ir lerin e k ü se rle r. O n lar da ay rılır, b irle şir ler. Tem sil h ey etin d en de k en d ilerin e t a ra f ta r b u lu rla r.. S.avni B ey p artisi, H ü se y in S u ad B ey partisi, İb n ü rre fik A hm ed N u ri B ey partisi!. A ltta n a lta him ayeler.. O ndan ö tek in e d ed ik o d u lar v e n ih a y e t yine dağılm alar: so n ra te k r a r eksik gedik, k ırık d ö k ü k b irleşm eler.. Son sosyeterliğin dağılm ası b u n la rın en yakın, en d ik k ate
F e rid u n K arak ay a ve R eşit G iirzap «Scapin'in D olapları» nda
şayan b ir örneği. B ir b ü y ü ğ ü n te rs d ü şüncesi, k a l’a gibi sağlam zan ettiğim iz to p lu lu ğ u darm ad ağ an ediverdi.. N eydi b u n la rın sebebi?. B u n la ra m ani olm anın n e o labilirdi çaresi?. B u so ru la rın karşılığı b u lu n m ad an ; hastalığın« teşh isi konup, ted âv isin e başlam ad an girişeceğim iz bu y en i işin, ku racağ ım ız b u yeni to p lu lu ğ u n da ö m rü sü rek li olm ayacak; b ir m ü d d et so n ra b irin in diğerine dargınlığa, topum uzu yine hallaç pam u ğ u n a çevirecekti..
B u n ları a rk a d a şla rla m üzâkere, m ü n a k aşa ededuralım , g ü n le r geçtiği h ald e M u- h id d in B eyden hiç b ir h a b e r gelm iyor; Ş eh rem an eti’n d en bizim ta ra fa do ğ ru b ir seslenm e işitilm iyordu..
«it —
9
—Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
