A H M ED K IZ A B E Y (18591930) _ II. A b -düihamid’în kurduğu mutlakiyet rejiminin son bu larak Meşrutiyetin iadesini istihdaf eden gayretler de hissesi olup İkinci
Teşrutiyet devrinde ie tebusan ve Ayan Reıs- k erini işgal etmiş bir ittir. İstanbulda doğup müştür. Bafcas’, 93 de ■.yan âzalığmda bulun muş olup bilâhare Sultan >m id’ce Konyaya sürü • en ve İngiliz terbiyesiy-e yterbiyesiy-etiştiği için (İngiliz di Bey) diye anılan
ri-ılden Ali Hıza Beydir, lalatasaruyda okumuş.
'ransaya ziraat tahsi i ı gitmiş, dönüşünde bir lüddeî Kcnyada babası- un yanında kalıp Bursa dadisi Müdürlüğü, dam onra Hüdavendigâr Vi- veti M a a n f Müdürlüğü arpmış, devrin sıkı ya şayışına tahammül e- demıyerek — şüphesiz ki mütevazı bir memur öm rü sürecek yerde mace ralı bir hayattan da bir şeyler umarak__ Avrupaya dönmek istemiş, 1889 Paris sergisini ziyaret baha nesiyle — devrin Nazırlığa sarılmakla beraber hür- ' ivetperverliği de bırakmıyan__ M aarif Nazırı Mü nir P-’ samn yerdım'yle memleketten cı’-rms, Patise gidişini müteakip Padişaha — bazı iddialara göre başkaları tarafından yazılmış— üç lâyiha takdimiyle Devletin idaresinde yap İması gereken ıslahatı ta rif ve tavsiye ettikten sonra bir derece yüksek bir vazife alıp dönmek yoluna da gitmiyerek 1908 in kılâbına kadar, hele ilk zamanları pek çetin geçen hayat şartlarına katlanmış, 1895 tarihinden itiba ren neşrine başladığı Türkçe ve Fransızca (Meşve ret) için öteden beriden temin edilmiş para yar dımları yammasını m’sbeten düz eminleştirmiş 'Usu bile aleyhindeki neşriyatın kesilmesi için Sultan H sn rd siyasî teşebbüslerde bulunu’masın Pariste'-.i nüfuzlu ve cerbezeli Sefiri Salih Münir Paşaya em rettiğinden Ahmed Rıza Bey gazetesini Paristen Cenevreve ve Brüksele taşımak ve hattâ mahkeme lerde uğraşmak zorunda kalmıştır. (Meşveret) m neşriyatına devamı, kendisini 1892 de Askerî Tıb bi ve talebesi arasında kurulan İttihat ve Terakki Cemiyetinin Avrupadaki reisi vaziyetine sokuyor, öteki Jön Türklerin neşriyat ve faaliyetlerine kısa bir müddet sonra son vermeleri, Yıldız Sarayının teklif erine ve vaadlerine kanıp başta muhakkak ki mühim bir şahsiyet olan Mizancı Murad Bey gel mek üzere hepsinin birer birer mücadeleyi bırakıp dönüşleri, Ahmed Rıza Beyin bu reisliğini tamamen katileştiriyordu. Gerçi 1900 de Padişahın eniştele rinden Damat Mahmud Paşanın Sultandan dünyaya gelmiş iki oğluyla birlikte kaçarak Fransaya gelr
mesi vaziyetini sarsmıyacak değildi. Zira eski bir Nazır olan Mahmud Paşada yüksek bir resmî hüvi yet bulunmasından sarfınazar, refakatindeki iki oğ lundan büyüğü bulunan Sabahadd.n Bey, yaşça pek genç olmasına rağmen Ahmed Rıza Beyden çok üs tün bir yazı ve hele konuşma kabiliyetine sahip
bu-lunuyordu. Şu kadar ki, Sultanzade zekâ ve değerine mukabil entrika kaabiliyetinden tamamen mahrum ve kendinden pek emin bir seciyede olup hararetle fakat saffetle müdafaa ettiği ademi merkeziyet prensiplerinin de gayri müslim anasıra büyük im tiyazlar dağıtıp İmparatorluğu parçalamak sure tinde tefsire mütehammil olması, Ahmed Rıza Bey le etrafmdakilerin iş erine yarıyacak, ikinci Meş rutiyetin ilânından sonra da aynı propaganda de vam ettiğinden Ahmed Rıza - Sabahaddin mücade lesinde evvelkisi galip gelerek Istanbula avdetindep bir müddet sonra yapılan 'ntihabatta Ahmed Rıza, Cemiyet tarafından İstanbul’dan namzed gös terilip en çok rey kazananlardan biri olacak. Meclis toplanınca da reylerin ekseriyetiyle Reis se çilecek, Sabahaddin Bey ise bir köşede ka'acaktı.
Ahmed Rıza Bey din bahsinde ötedenberi ser best fikirli sayıldığı, dindar görünmeğe de hiç ra ğ bet etmediği için, 31 Marta tekaddüm eden propa gandalarda üzerine en çok adavet celbeden İttihat rüesasından biri olmuş, bu sebeple de 31 Mart güuii istifas nı verip ortadan kaybolmak zorunda kalmtş, Reisliğe de Mebuslardan Mustafa Efendi isminde bir zat seçilmişti. Fakat Hareket Ordusu zuhurla Ayastafanosa (Yeşilköy) erişir erişmez, Ahmed Rıza Bey ortaya çıkarak — ve yerine usulü dahilinde seçilen zatın istifasını beklem-'yerek— Reisliği he men talanmış, Sultan Hamid in hal’ine çalışanların da öncülerinden olmuştu. Vakıa Parıste yıiiaıca devam eden mücadelesinden scnra bu oluşu tabiî bir key fiyet saymak icap ederse de Paristen avdetiyle 31 M art arasında geçen zaman sırasında Sultan Ha- mid’e karşı, türlü cemile ve hürmet göstererek kuv vetli rivayetlere göre bi mukabele bazı ihsanlar« mazhar olmamış değildi. Gerek Sultan Ham.d hal' olunmadan ve gerek ondan sonra ihtirası Meclisi Mebusan Reisliğinden öteye gitmemekle, Mebus-ını da İttihat ve Terakkiyi memnun edecek şekilde idarede kusur etmemekle beraber, herkese akıl öğ retir bir tavır takınması ve bu işte Padişahtan baş layıp nasihat ve tavsiyelerini herkese teşmil etmesi — Halid Ziya Beyin Mabeyin Başkâtip iği hâtırala rında görüldüğüne göre parmaklarındaki tütün le kelerinden dolayı kendisini muahaze edecek kadar her şeye burun sokması— cümleye ağır geldiğinden Meclisin müteakip içtima devrelerinde gittikçe a z ı lan ekseriyetlerle Reis seçilmiş, 1911 sonunda fesih üzerine de yeni Meclise seçilmiyeceğini düşünerek V. Mehmed’e müracaatla kendini Ayan tayin ettir mişti. Fakat 1913 de iktidara dönen ve hemen hepsi kendinden ve ne o en eski arkadaşların n Sait P a şanın ölümüyle inhilâl eden Âyan Reisl'ğine mazisi ehemmiyetsiz birini. Mrnemenlizade Rıfat Beyi ge tirip kendisini istemeyişlerini büyük bir nankörlük sayarak artık muhalif kesilecek, işlerin Birinci Ci han Harb'ne iştirakimizle artan tezebzübü de ten kidlerine kolay imkânlar sağlıyacaktı. Kaldı ki, Ayanda h’tabet kürsüsünü pek sık isga> etmekle beraber, tenkidlerinde mühim meselelere yükselmez ve alelekser ehemmiyetsiz konuları aşmazdı. İtti hatçıların muhalifi sayılan Veliahdle, müstakbel VI. Mehmed’le de temasa girdiğinden. Meclislerin tatil devresinde ve harb’n son ayiarmda bu Padişahın cü lusu vukubulunca onun tarafından Âyan Reisliğine tâyin edilmiş, mütarekeyi müteakip ittihatçılığa
meyyal görülen Ahmed İzzet Paşa Kabinesin n is tifa zorunda bırakılmasında da Hükümdara yanlını etmiştir. Ahmed İzzet Paşayı istihlâf eden Terfik Paşanın yerine iktidar mevkiine gelen Damat Kel ¡ 1 Paşa ve Şeyhülislâmı Mustafa Sabri Efendi ile m ü cadeleye girmekte gecikmiyerek bir müddet sonra reislikten atılmış, Avrupaya gitmiş, yıllarca sonra dönüşünde Çengelköy arkalarındaki ki laik çiftliğin de pek mütevazıane ve küskün yaşıyarak kısa bir hastalık sonunda ve tamamen unutulmuş bir halde ölmüştür.
ömrünü bekâr geçirmiş elan Ahmed Rıza Be yin Avrupada basılmış ve büyük bir fikir ve görüş değeri taşımıyan risaleleri ve (Meşveret) nüshala rında kalmış yazıları vardır. Uzun boylu, mavi göz lü. gösterişli ve yakışıklı bir zattı. Zekâca mahdut, irfan bakımından ancak vasatın üstünde, fak u irade ve azim sahibi, kusurdan münezzeh olmamak la beraber iyi ka plı bir insandı, ölümünden sonra gazete sütunlarında cıkro ş hâtıraları, oynamağı kalktığı pek mühim rolü başaracak kudrette olma dığının delili sayılacak bir basitlik arzcder. Meclisi Mebusar. Reisi sıf atiyle tanıdığı Sultan Hamid’de gördüğü zekâ ve iktidardan munsıf bir eda ile bah sedişi de lehinde kaydedilecek bir noktadır.
