İL K P İ Y E S L E R
D aha evvel S h ak esp e are’in R o m eo and J u lie t’in d en m ülh em h i - k â y e le r y az ıp y ırtm ış o ld u ğ u n u sö y liy en A b d ü lh ak H â m id ’in ilk p iy es ve eseri, (M a c e ra y ı a ş k ) a d ın ı ta ş :r. M ensur, d ö rt p e rd e d e n m ü rek k e p , lâ k in p e rd e le r m ü te a d d id (te m a şa ) la rı m u h te v id ir. O rta A sy ad a n K e ş. m ir ta ra fla rın a gelm iş ve T im ü rle n k ev lâ d ın d a n b ir kabile re isin in , a h
lâ k itib a rile k e n d isin e çekem em iş b u lu n a n o ğ lu n a g a y e t güzel b ir k î . o lan y e ğ e n in i v erm ek istem esi ve genç k ız ın b aşk a b ir d e lik a n lıy ı sevip o n u n ta ra fın d a n sevilm esi v a k a sın ın esa sın ı te ş k il ed en bu p iy este, b ir i, b irle rin i seven veya sevm iyen m ü te a d d id ç if tle r v a rd ır, ve m ü e llifin de b ir a n k e td e dem iş o ld u ğ u gibi, e s e r (M a cera yı a şk ) d eğ il (M a cera yı uş
ş a k ) a d ın ı taşım ağ a lâ y ık tır. V a k alar o k a d a r g ir if t y ap ılm ış ve â şık la , rın m azileri de a şk la rı da o derece d o la ş tırılıp k a r ış tırılm ış tır ki, en d ik k a tli b ir o k u y u şta n so n ra d a b ir m ü d d e t geçince m evzuu h a tırla y ıp k u . su rsu z an latm ak a d e tâ im kânsız, s e v g ilile r a ra sın d a k i zu lü m ve fe d a
k â rlık y a rış la rın d a k im in n ey i irtik â p e d ip neyi kim e fe d a e ttiğ in i fa rk etm ek d ah i çok ç e tin d ir. Ve kabile re isi  d il B eh ra m ’ın göçebe h a y a tın
d a p e k h ü k û m d a ra n e b ir m a h iy e t ve m an za ra b u lu n m am ak la b eraber, k e n d is in in o ğ lu y la y e ğ e n in d e n b a ş k y a ra k p iy e ste k i b ü tü n â şık ve m aşu . k a la r n ed im lere ve c a riy e le re k ad a r şehzade ve s u lta n d ırla r. F a k a t iç. le rin d e n b ir kısm ı başka d iy a rla rd a n iltic a e ttik le ri cih etle asıl h ü v iy e t le rin i b ire r m ü d d e t g iz liy e c e k le rd ir. L isa n d a N am ık K em al’in te s iri azim , lâ k in y irm i y a şın d a k i m ü e llif on u n k u d re tin d e n ta b iî m ah ru m b u lu n d u , ğu için çocukça ta sa n n u la r ve soğ u k if r a tla r m e b z u ld ü r, b u s ü t em iş te s a d ü f ü n b ir k e rre vaki o lm uş b ir te c e llis in d e n ib a re t b u lu n sa b ile s ü t k a rd e ş le r a ra sın d a izd iv aca İslâm d in in in m üsaade etm em esine, H âm id b u ese rin d e m u arız g ö rü n ü r, ese rd ek i yeg ân e f ik ir u n s u ru da işte bu m u arız g ö rü n ü ştü r.
(M a cera yı a ş k ) H â m id ’in h iç tem sil edilm em iş ve tem sil ed ilse bile ra ğ b e t g ö rm iy eceğ i m u h ak k ak b ir tiy a tro s u d u r, ve o kunm ası o ld u k ç a zah m etli, h a ttâ y e r y er, in a d a m ütevaıckıf b u lu n m a k ta d ır. F a k a t m ü el. lif in b u n u çocu k den ecek b ir y a şta y a z d ığ ın ı ve o n u n k ad a r genç o lm ı. y a n b az ı b aşk a k a le m le rin o s ıra la rd a v ü cu d e g e tird ik le ri b ir tak ım p i. y e s le ri b u g ü n okum ak cid d en im kânsız b u lu n d u ğ u n u da d ü şü n m ek icab ed e r. H e r h ald e, A b d ü lh ak H âm id, b irib irle rin i seven ve sevm iyen çi ftle r in say sin i b u derecede çoğaltm am ış ve b iraz çocukça b ir hevesle v a k a la rı da b u derece g ir if t b ir hale sokm am ış b u lu n sa y d ı, (M a c e ra y ı
a şk) y in e şay an ı d ik k a t -bir eser olm az, fa k a t n isb eten d ah a m u v affak
b ir eser o lu rd u .
H â m id ’in ik in c i eseri ve tiy a tro s u olan (S a b rü s e b a t) a gelince, b u beş p e rd e lik ve ilk eser gibi m e n su rd u r. B u n u (M a c e ra y ı a ş k ) d ere, ce ve d erek esin d e b ir m ah su lü kalem saym akla g erek m ü e llif g erek b ir ç o k ed e b iy a tç ıla rım ız itik a d ım c a h a ta etm işle rd ir, i l k d efa uzu n y ılla r önce okum uş b u lu n d u ğ u m bu p iy esi, yazım ı h a z ırla rk e n b ir d ah a o k u . y u n c a eski alâk am ın y e n id e n ve ayni k uvvetle c a n la n d ığ ın ı gördüm . B irin c i p erd ed e R um eli p a şa sın ın k o n ağ ın d ak i k a d ın la rın falcı k a rıs ı n ın e tra fın a to p la n ış la rı sahnesi ve ik in ci p erd ed e R u m eli’n in b ir kö . y ü n d e k i kahve ta sv iri, A b d ü lh ak H â m id ’in ad e ta b ir daha nü-m unesini v e rm e d iğ i re a list ta s v irle rd ir. E serd e lisan da tabiî, n isb e te n sade ve N a m ık K em al’e benzem ek a rz u la rın d a n v a re s te d ir. B in k e rre te k ra r ed il d iğ i gibi, M olière n â k ili A hm ed V e fik p aşa n ın tav siy esile h e r ta ra fın a s e r p iş tirilm iş d arb ı m eseller p aşa y a b ira z fazla g elm iş o lsa bile, p iy e s e şh a sın ın a ğ ız la rın d a n zo rak i çıkm ış h issin i d u y u rm am a k ta d ır. E se re is. m ini v e re n Saıbrü Sebat ise R um eli p aşa sın ın y eğ e n i M ehm ed beyle î s - ta n b u l’un b in b ir k o n ağ ın d an b irin d e ca riy e olan R ak sâv e r’in b irib irle ri- ne k a rşı d u y d u k la rı a şk ta se b a tla rı ve b irib irle rin e k av uşuncaya k adar fe le ğ in h e r zu lü m ve k a h rın a sa b ır e d iş le rid ir. R um eli paşası k ızı Z eh r a ’y ı M ehm ed beye v erm ek istem iş, d e lik a n lı kabul etm eyince am ca ve bab ası ta ra fın d a n re d d e d ile re k R u m e li’de d iy a r d iy a r d o la şırk e n b ir
der-v iş ta ra fın d a n e der-v lâ d lığ a alın m ış, bu m an eder-v î b ab a sın ın der-v e fa tiy le k e n d in e m irâ s k alan b ir R um eli şim e n d ü fe ri ta h v ilin e ik ram iy e isa b e tiy le de a k ılla r alm ıy aca k ve h esaba u y m ıy aca k b ir dereced e z e n g in o lu p K o n t dö B inam nam ı a ltın d a P a r is ’te y e rle ş m iştir. İş te b irin c i p e rd e d e paşa k o n a ğ ın d a ik in c i p erd e b ir köy kahv esin d e g e ç tik te n so n ra ü ç ü n c ü p e r dede bu K o n t dö B in am ’ın p ek m u h teşem k o n a ğ ın d a k i b ir m üsam erei
le y liy e d e h a z ır o lu ru z ki, ilk p iy e s in d e tâ b ir caizse seri h a lin d e şehza de ve s u lta n h a lk ed en genç m ü e llif b u ra d a da hesabsız p re n sle rin , lo rd ve le y d ile rin h â lik i o lm akla m esud g ö rü n ü r. B u p erd ed e Z e h ra han ım a so n ra d a n v e rile n M ü y esser b ey i d ah i ta n ıy a ra k m ac e ra la rın ı ta k ip e d e r se k de, p iy e sin asıl b ü n y esile b u n u n b ir m ü n aseb e ti y o k tu r. D ö rd ü n c ü p erd ed e ise İs ta n b u l’a g e lir ve M ehm ed b ey in babası M ünim e fe n d in in k o n a ğ ın a d e lik a n lıd a n evvel g irm iş b u lu n u ru z . M ünim efen d i ölüm h a lin d e d ir, is tif ra ş etm ek ü zere b ir m ü d d e t önce sa trn a ld ığ ı c a riy e n in ço c u k d o ğ u ru rk e n ölm ek k o rk u sile k e n d is in i te slim etm em ek te in â d ın d a n d u y d u ğ u y e is ve iz tira b ı m ezara g ö tü re c e k tir. V e b aşk a b ir isim ta ş ı m ak la b erab er, ta b iîd ir k i bu cariy e R a k sa v e r’in ta k e n d isid ir. M eh m ed bey b ab a sın ın son a n la rın a y e tiş ir ve d ah a sıp s:c a k ce se d in in ö n ü n de, k o lla rın ı sev g ilisin e açar. G enç ad am ın b u h a y li k o rk u n ç te h a lü k ü e sn a sın d a kalb in e babasile se v g ilisi arasın d a b elk i geçm iş şey lere d a ir h iç b ir şüphe, h iç b ir iz tira p gelm ez. G elm ez, çü n k ü H â m id p sik o lo g d e ğ ild ir, a şk ın b elk i h e r şey d en ziy ad e k ısk an m ak o ld u ğ u n a v a k ıf de ğ ild ir. F a k a t h e r n o k san ın a rağm en (S a b rü se b a t) tem sile lâ y ık b ir eser, m ü e llifin sahn ey e b elk i en u y g u n e se rid ir. B irin c i ve ik in c i p e rd e le
rin re alizm i de, p iy e sin asıl b ü n y e ve h u d u d la rı için d e b ir yam a ş e k lin de k alsa b ile ü çü n c ü p erd ed e s e y irc ile ri sü rü k liy e b ile c e k m a h iy e tte d i r ve d ö rd ü n c ü p e rd e d e k i m a n tık s ız lık la r da bu alâk a y ı sö n d ü rm iy e- c e k tir. Sabrü seb a t’in bu k ış m evsim i İs ta n b u l Ş e h ir T iy a tro s u n d a tem s ili, b ü y ü k ö lü n ü n h a tıra s ın a k arşı, san ırım ki güzel v e y e rin d e b ir ka d irş in a s lık o l u r ^ i ^ 2 ! -• ' ~ ---
¡ygTM---A b d ü lh ak H â m id ’Ss bu ik i esere fa ik a d d e s u & } ( l ç l i k ı z )j t gs l wa Sû, yin e m e n su r olan bu eseri ben k en d i hesabım a (S a b ru s e b a t) a te r
cih etm eğe, h a ttâ m üsavi saym ağa ra z ı d eğilim . E şh a s ın h ü v iy e tle ri b el ki d aha a şik â r ve sa rih h a tla rla çizilm iş ve vaka d ah a m azb u t h u d u d a s ığ d ırılm ış b u lu n m ak la beraber, b u n d a sü rü k le y ic i b ir cazibe m evcud d eğ ild ir. H â m id ’in ( Z a va llı ç o c u k ) p iy esin e b ir n a z ire yazm ak istem iş o ld u ğ u b elli, ü slu b u d a N am ık K em al’in h ü k ü m ve n ü fu z u n a fa z la ta b id ir. P iy e s in k ah ram an ı olup h,attâ a d ın ı v eren genç k ız ise fa z la h a s sas o lu şu n d a n d o lay ı verem e tu tu la c a ğ ı bize ilk a n d a n te lk in e d ile re k s o n ra ölüm d ö şek lerin e s e rd irile n , A z ra ilin p en ç esin d en k u rta rılın c a d a S evgili kocası y a rı d eli b ir h ald e b ıra k ıla n ve a s:l ism i S abiha o lan b i r ta z e d ir ki, m ü e llifin zeki, m alû m atlı, fa z ile tli, fe d ak âr, velh asıl b ir m e
lek o ld u ğ u n u te m in etm esine ra ğ m e n a h u v a h ın a ve sö z le rin in tu fa n ı na tah am m ü l cid d en kab il olm ıy an b ir m a h lû k tu r. O tu z k ırk sene evvel b ü y ü k b ir şö h re t sah ib i b u lu n a n rom an cı V e c h i’n in bazı fa z ile tli genç k a d ın la rın a şaşılaca k d erecede m ü ş a b ih tir. H a k ik a tte e se rin en ca n lı ve k u v v e tli ç e h resi S abiha’n m y an i İ ç li k ı z ’m üv ey an n e si olan R a ife ’d ir. Y aşlı k o ca sın ı asla sevm iyen b u k a d ın S ab ih a ile sev işen g ü zel g en ci e l de etm eğe b ir m ü d d e t çalışacak, kız te v e rrü m e ttik te n s o n ra b ir ru m d o k to rla a n la şa ra k onu y a n lış ilâ ç la r say esin d e ö ld ü rü p k o ca sın ın te k m ira sç ısı olm ak istiy e c e k , n ih a y e t k en d isin e sad ık k alm ad ığ ı b ir do stu ta ra fın d a n k a tle d ile c e k tir. K a h ram an ın ın ah u v a h la rın a b ira z itid a l v ereb ilm e k ş a rtile b u p iy es te tem sile m ü te h a m m ild ir ve za n n ed erim ki hen ü z h iç tem sil de ed ilm em iştir.
A r tık d ö rd ü n c ü p iy ese g e liy o ru z ki, b u (D u h te r i IÎ\in d u ) d u r, ve A b d ü lh ak H â m id ’in b ü y ü k ş ö h re tin i te m in eden e s e rle rin ilk i b u d u r. ( D u h te ri H in d u ) yu ay n ı zam anda m ü s te m lik e c ilik aley h in d e , beyaz d e rili in sa n la rın d e rile ri b aşk a re n k te in sa n la rı is tis m a rla rın a ve o n la ra zu lü m etm e le rin e k a rşı ed e b iy a tım ızın b ir şada ve b ir nüm ay işi, ilk şada ve ilk n ü m ay işi saym ak lâzım d ır. G erçi H âm id bu sad a y ı y ü k se ltip n ü m ay işi y a p a rk e n h a k ik a tte H in d lile ri ve o n la r gibi m azlum o lan b ü tü n başka m ille tle ri is tih d a f e tm e d iğ in i, fa k a t bizim k en d i iztira b la rım ız a , sa lta n a t re jim in e isy an etm iş o ld u ğ u n u b ilâh are sö y lem iştir. L â k in h a k i k a tte v a k a la rın m a h iy e t ve s e y ri öyle m uaıyyendir ve n e f re tle r ve isy a n la r o k a d a r b u v a k a la ra y a k ışm a k ta d ır ki, ese rd ek i y ıld ırım la rın o zam an k i sa ra y a ve id are y e f ır la tıld ık la rın a h ü k m etm ek cid d en g ü ç tü r. B ilâ h a re H â m id ’in başk a d e v irle rin ve şa h s iy e tle rin n ik a h ın ı ta k a ra k su lta n H a . m id ’e h ita b ve lâ n e t e ttiğ i m u h ak k ak b u lu n m ak la berab er, bu eserde, sadece, h en ü z de z iy a re t etm em iş ve h a k k ın d a b elk i de az şey öğ ren m iş o ld u ğ u H in d is ta n ’daki İn g iliz id a re sin in çok ş id d e tli b ir m ü n e k k id id ir. F a k a t bu eserde in ilti ve fe ry a d la rın ı m ü tem ad iy en d u y d u ğ u ve d u . y u rd u ğ u H in d li m ily o n la rın iz tira b la rın ı, L o n d ra ’da g e ç ird iğ i u z u n ve m esud y ılla r esnas n d a da ş a irin h a tırla d ığ ın a d a ir fa zla v esik ay a m alik b u lu n m a d ığ ım ız ı söylem ek, b u e tü d ü n d a r h u d u d la rım bilm em ki aşm az m ı ? B iz, bu is titr a d ı açm adan k ap ay ıp y in e piyese dönelim .
B eş fa sıl ve sek iz tem aşayı m u h tev i b u lu n a n eser m en su r olm akla b erab er b irç o k m an zu m eleri de ih tiv a e tm e k te d ir. V aka, tam am iyle H in - d is ta n ’da ve H in d is ta n ’ın h e r halde b iraz ü c ra b ir ta ra fın d a geçer. M ün - h a sıra n T om son ism ini ta şıy a n genç ve güzel b ir İn g iliz za b iti, S u rru c u y i ad lı b ir H in d li k ızla, D u h te ri H in d u ile b ir m ü d d e t s e v iş tik te n so n ra â m iri b u lu n a n S ir B o rte l’in k a rısı E liz a b e t ile m ü n aseb atı âşık an e te sis eder. K im sesiz b ir k ız olan zavallı S u rru c u y i şim di g ay e tle b e tb a h ttır. în g iliz le rd e n in tik a m alm ak iste y e n T o rro m to r isim li b ir ih tiy a r k e n d i sin i h im ay e etm ek m aksadile, s ır f bu m aksadla, tın k ı Ç alı k u şu n d a F e
ri-d e y i k en ri-d in e n ik â h eri-den ih tiy a r ri-d o k to r gibi a lır. K ıtlık . A h a li v e rg i vere m em ekte, a h a li v ek ili b u lu n an ih tiy a rla r g ay e tle m ü steb id olan v ali B o r- te l ta ra fın d a n ta z y ik ed ilm e k te d ir. B u ih tiy a rla rd a n b iri, k a rıs ın ın k en . d iş in i T o so n ’la a ld a ttığ ın ı v aliy e h a y k ırır. E liz a b e t m ü th iş b ir k o rk u g eçirm ek bahasın a te h lik e y i a tla tır ama, y e rlile r k o casın ı z e h irle - m eğe m ecbur ed e rek s o n ra k e n d isin i T o m so n ’la e v le n d irir ve bu to y za - b iti B o rte l’in y e rin e g e ç irirle r. T o rro m to r b u sıra d a v e fa t e ttiğ i, H in d is ta n ’ın an an elerin ce ise k ad ın ölen kocasile b erab er y a k ıld ığ ı için, T o m - son S u ru y u c i’n in de ih tiy a rla berab er ateşe a tılm a sın a m üsaade e y liy erek g û y a an a n elere ria y e t etm ek, h a k ik a tte de sev d asın d an b ık tığ ı bu kızd an k u rtu lm a k iste r. N ih a y e t ah a li ik in ci zevce o lara k da H in d li k ızı alm ağa onu m ecb u r ed er ve h alk a k arşı g a y e t a d a le tle h a re k e t etm esin i k a tiy e tle ih ta r ed e rler. Son p erd e h a lk ın um um î b ir sevinci için d e ve « T om son E liz a b e t’le S u rru c u y i a ra sın d a sü k û tü edibane ile o tu rm a k ta o ld u ğ u h ald e » in er. F a - k a t H in d li k ız ın ilk önce çok y ü re k te n b ir âşık ı şek lin d e ta sv ir ed ilen T om son sonra o k ad a r hain, g ad d a r ve m ü ray i o lara k g ö ste rilin c e k e n d isin in â d il b ir m ille t re isi şek lin d e in tih a b ın a sebep n e d ir ? is tik lâ le lây ik iseler H in d lile ri b u k ad a r isab etsiz b ir in tih a b a sevketm ek n e d e n d ir ? S o n ra b ir S ir B o rte l’in k a tlile h e rşe y b itm iş ve b ü tü n H in d is ta n ’daki İn g iliz h âk im i y e tin e san k i n ih a y e t m i g e lm iştir ki, T om son, fe rih ve fa h u r v a liliğ e geç m ek ce sare tin i b u lu r ? Ve n ih a y e t In g ilte re nam ına hükm ed ecek olan z a b it v ey a v alin in ik i k a rısı olm ası h iç kabil m id ir ve b iri y e rlid e n olm ak üzere ik i zevcesi b u lu n m asın a im kân v a r m ıd ır ? V a lii um u m ilik ve L o n d ra b u n la ra h iç ra zı o lu r m u ? In g ilte r e ’n in h â k im iy e ti a ltın d a k i H in d is ta n ’ı, I n g ilte re ’y i de H in d is ta n ’ı da görm eden ta s v ir etm ek istey en H â m id ’in ta sv ir e ttiğ i b u ü lk e n in g arab et ve isa b e tsiz lik le rle dolu o ld u ğ u m u h ak k ak ve k u d re t ve k u v v etin k e n d isin i daim î b ir sarh o şlu k için d e y a ş a ttığ ı vali B or- te l ile ih tiy a r T o rro m to r’den ve b ir derece H in d li k ızd an başka ö tek i çe h re le rin silik ve h a re k e tle rin in m a n tık ta n m ahrum o ld u ğ u da g e rç e k tir. F a k a t ese ri o k u rk e n in san a k u d re tle te s ir eden lâ tif, ra k ik ve ya p ü rih tira s p arça la r çok, lisan y e r y e r m uhteşem , çok yü k sek , güzel ve d ü şü n d ü rü c ü f ik ir - le r ile m ebzuldür. B u seb ep lerle de D u h te ri H in d u ’yu tem aşa e d e b iy a tı - m ız ın h â lâ en pıüzel ese rle rin d e n b iri savarız.
