BİR ÜNİVERSİTEDE ÇALIŞAN ÖĞRETİM ELEMANLARININ SAĞLIKLI YAŞAM BİÇİMİ
DAVRANIŞLARI *
Güngör GÜLER**, Nuran GÜLER**, Semra KOCATAŞ***, Ferda YILDIRIM****, Nurcan
AKGÜL***
ÖZ
Amaç: Öğretim elemanlarının sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını ve bazı ilişkili faktörleri belirlemektir.
Yöntem: Kesitsel tipte olan araştırmanın örneklemini
300 öğretim elemanı oluşturmaktadır. Veriler Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği (SYBD) ile toplanmış, ortalama, t testi ve varyans analizi ile değerlendirilmiştir.
Bulgular: Öğretim elemanlarının SYBD puanları,
egzersiz ve stresle baş etme alanında düşük, kendini gerçekleştirme ve kişilerarası ilişkiler alanında yüksektir. SYBD puanları ile yaş, medeni durum, çocuk sayısı ve akademik statü arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur.
Sonuç: Bu çalışma öğretim elemanlarının yeterli
egzersiz yapmadığını ve stresle yeterli baş edemediğini ortaya koymuştur. Ayrıca daha yaşlı, evli ve öğretim üyesi kadrosunda olan akademisyenlerin daha sağlıklı bir yaşam sürdüklerini ortaya koymuştur.
Anahtar Sözcükler: Sağlığı geliştirme, sağlıklı yaşam
biçimi, öğretim elemanları
ABSTRACT
Behaviors of Healthy Life Style of Academic Personnell Who Work at A University
Purpose: To determine the behaviors of healthy life style and some related factors of academic personnell.
Method: The population of this cross-sectional
research composed of 300 academic personnell. Data was collected via Health Promotion Life-Style Profile (HPLP) and was evaluated by mean, t-test and ANOVA.
Results: It was observed that HPLP points of the
study group were low in subjects of exercise and copping with stress, whereas they were high in self-actualization and relationships between individuals. A statistically significant difference was found between HPLP points, and age, marital status, academic degree and smoking behavior.
Conclusion: This research exhibited that academic personnell did not make exercise and did not cope with stress adequately. In addition, it was found that senior lecturers, married academicians and older academic staff live more healthy life style.
Key Words: Health promotion, healthy life style,
academic personnel
GİRİŞ
Sağlığın geliştirilmesi insanların kendi sağlıkları üzerinde kontrollerini arttırabilme ve sağlık düzeylerini yükseltebilme süreci olarak tanımlanmıştır. Sağlığı geliştirebilmek için bireylerin yaşam biçimlerini değiştirmeleri ve sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını benimsemeleri gereklidir (Owens, 2006; Özkütük ve
Orgun, 2004). Sağlıklı yasam biçimi davranışları egzersiz, kendini gerçekleştirme, sağlık sorumluluğu, beslenme, kişilerarası destek ve stres yönetimi olarak gruplandırılmaktadır (Ahijevycyh ve Bernard, 1994; Maurer ve Smith, 2000).
*4. Uluslararası, 11. Ulusal Hemşirelik Kongresi’nde (Ankara 2007) sözel bildiri olarak sunulmuştur ** Yrd. Doç. Dr., C.Ü.S.B.F. Hemşirelik Bölümü, Halk Sağlığı Hemşireliği AD, Sivas.
***Arş. Gör., C.Ü.S.B.F. Hemşirelik Bölümü, Halk Sağlığı Hemşireliği AD, Sivas
Bireyler sağlıklı bir yaşam biçimini benimseyerek daha sağlıklı beslenmekte, entelektüel kapasiteleri artmakta, kalp-damar hastalıklarından korunmakta, bağışıklık düzeyini arttırmakta, normal beden ağırlığını korumakta ve stresle uygun bir şekilde baş edebilmektedirler (Edelman ve Mandle, 2002; Gordon ve ark., 2002; Özdinç, 2003; Yalın ve ark., 2001).
Sağlıklı yaşam biçimi davranışları ile ilgili farklı gruplar üzerinde yapılan çalışmalarda bu davranışların henüz istendik düzeyde olmadığı gösterilmiştir. Tokuç ve Berberoğlu’nun (2007), İlköğretim okullarında çalışan öğretmenler arasında yaptığı çalışmada, öğretmenlerin, sağlığı geliştirici davranışlarının genel olarak iyi düzeyde olduğu, en yüksek puan ortalamasının beslenme, en düşük puan ortalamasının ise egzersiz alt grubunda olduğu, Beser ve ark’nın (2007), gıda sektörü çalışanları üzerinde yaptığı çalışmada ise, isçilerin sağlıklı yasam biçimi davranışlarının orta düzeyde, egzersiz ve sağlık sorumluluğunun en alt sırada olduğu belirtilmektedir. Öğretmenler üzerinde yapılan diğer araştırmalarda, öğretmenlerin yarıya yakınının egzersiz yapmadığı, önemli bir kısmının sigara ve alkol kullandığı, sigara kullanan öğretmenlerin yarıdan fazlasının işyerlerinde yani okullarda sigara içtiği belirlenmiştir (Karakoç, 2006; Koçoğlu ve Atilla, 2001; Turgul ve ark., 2004). Öğretim elemanları üzerinde yapılan bir çalışmada da, öğretim elemanlarının sağlığı geliştirme ile ilgili sağlık davranışlarının genel olarak orta düzeyde olduğu belirlenmiştir (Kaya ve ark., 2008).
Sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını etkileyen birçok faktör vardır. Bunlar arasında demografik özellikler, sosyo-ekonomik durum, davranışsal, durumsal faktörler, biyolojik özellikler ve kişilerarası etkileşim sayılabilir (Battorf ve Johnson, 1996; Maurer ve Smith, 2000). Yapılan çalışmalarda eğitim, gelir ve mesleki durumun (Battorf ve Johnson, 1996; Spellbring, 1991), ileri yaş ve evli olmanın (Sayan ve Erci 2001, Volden ve ark. 1990), aile, arkadaş, sağlık görevlileri ve akrabalarla iyi etkileşimin (Battorf ve Johnson, 1996; Esin 1997) sağlıklı yasam biçimi davranışlarının uygulanmasında ve sürdürülmesinde olumlu etki yaptığı bulunmuştur.
Öğretim elemanları, özellikle de sağlıkla ilgili alanlarda çalışanlar, eğiticilik rolleri nedeni ile toplumda önemli bir konuma sahiptirler. Aynı zamanda olumlu sağlık davranışları sergileyerek öğrencilere ve topluma model olma sorumluluğu taşıması gereken bireylerdir.
Bundan dolayı öğretim elemanlarının öncelikle kendilerinin sağlıklı bir yaşam biçimi benimsemeleri gerekmektedir. Hemşirenin toplumda en önemli rollerinden birisi sağlığı koruma ve geliştirmedir. Bu rolünü yerine getirebilmesi için temel görevi ise, toplumdaki bireyleri bu konuda eğitmektir. Öğretim elemanlarının Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışlarının belirlenmesi ile, bu davranışların geliştirilmesi yönünde hemşirenin özellikle de toplum sağlığı hemşiresinin yapacağı planlamalara yol gösterilebileceği düşünülmektedir.
AMAÇ
Bu araştırma bir üniversitede çalışan öğretim elemanlarının sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını ve bazı ilişkili faktörleri belirlemek amacı ile yapılmıştır.
YÖNTEM
Kesitsel tipte olan bu araştırmanın evrenini bir üniversitenin merkez yerleşkesinde çalışan toplam 1132 öğretim elemanı oluşturmuştur. Örnekleme tabakalı örnekleme yöntemi ile, n= Nt2pq : d2 (N-1) + t2pq formülü kullanılarak 300 öğretim elemanı alınmıştır. Tabaka kriteri olarak çalışılan bölümesas alınmıştır. Bu bölümler fen, sosyal ve sağlık bilimleri olarak gruplandırılmıştır. Öğretim elemanları her tabakadan tabaka ağırlığına göre rasgele sayılar tablosu kullanılarak basit tesadüfi örnekleme yöntemi ile seçilmiştir (Sümbüloğlu ve Sümbüloğlu, 1987). Araştırmaya ulaşım kolaylığı nedeni ile yalnızca şehir merkezindeki öğretim elemanları alınmıştır.
Veriler Kişisel Bilgi Formu ve Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği (Health Promotion Life-Style Profile) aracılığı ile Mart 2006-Mayıs 2006 tarihleri arasında toplanmıştır. Araştırıcılar tarafından geliştirilen Kişisel Bilgi Formu’nda yaş, cinsiyet, medeni durum, aile tipi, çocuk sayısı, akademik statü ve çalışılan bölüm gibi öğretim elemanlarını tanıtıcı sorular yer almaktadır. Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği (SYBD) 1987 yılında Walker, Sechrist ve Pender tarafından geliştirilmiştir. Ölçeğin Türkiye’de geçerlilik ve güvenirlik çalışması Nihal Esin (1997) tarafından “Endüstriyel Alanda Çalışan İşçilerin Sağlık Davranışlarının Saptanması ve Geliştirilmesi” adlı doktora tezinde yapılmıştır.
Ölçek toplam olarak 48 maddeden oluşmaktadır ve altı alt grubu vardır. Alt gruplar; kendini gerçekleştirme, sağlık sorumluluğu, egzersiz, beslenme, kişilerarası destek ve stres yönetimidir. Her bir alt grup bağımsız olarak tek başına kullanılabilir. Ölçeğin
tümünün puanı sağlıklı yaşam biçimi davranışları puanını verir. Ölçeğin tüm maddeleri olumludur. İşaretleme 4 likert tipli ölçek üzerine yapılır. Hiçbir zaman yanıtı için 1, bazen yanıtı için 2, sık sık yanıtı için 3, düzenli olarak yanıtı için 4 puan verilir. Ölçeğin tamamı için en düşük puan 48, en yüksek puan 192’dir. Bu araştırmada SYBD ölçeğinin güvenirlik katsayısı Cronbach Alpha 0.87 bulunmuştur.
Veri toplama formları uygulanmadan önce üniversite rektörlüğünden yazılı izin, ayrıca öğretim elemanlarından sözel olarak izin alınmıştır. Daha sonra araştırıcılar tarafından öğretim elemanlarına veri toplama formları hakkında gerekli açıklayıcı bilgiler verilmiştir. Veri toplama formları, öğretim elemanlarına araştırıcılar tarafından dağıtılmış ve bu formları bir hafta içinde doldurmaları istenmiştir. Veri toplama formları öğretim elemanları tarafından doldurulduktan sonra, araştırıcılar tarafından geri toplanmıştır. Verilerin değerlendirilmesi SPSS 10.0 paket programında sayı, yüzde, ortalama, standart sapma, t testi ve varyans analizi, kruskal wallis varyans analizi ve ileri varyans analizinde tukey testi kullanılarak yapılmıştır.
BULGULAR
Araştırmaya alınan öğretim elemanlarının % 36.6’sı öğretim üyesi, % 43’ü araştırma görevlisidir. Cinsiyete ve yaşa bakıldığında, % 65’i erkek, % 35’i kadın, % 37’si 22-31, % 41’i 32-41 yaşları arasındadır. Öğretim elemanlarının % 92’sinin çekirdek aile tipinde yaşadığı, % 70’inin evli olduğu, % 7’sinin üç ve daha fazla sayıda çocuğa sahip olduğu belirlenmiştir. Öğretim elemanlarının % 27.3’ü fen, % 27.7’si sosyal, % 45’i ise sağlık bilimleri alanında görev yapmaktadır. Araştırma kapsamındaki öğretim elemanlarının % 14.3’ünün kronik hastalığı olduğu, % 37.3’ünün sigara, % 32.7’sinin ise alkol kullandığı belirlenmiştir.
Öğretim elemanlarının SYBD ölçeğinden aldıkları puanlar incelendiğinde, en yüksek puan ortalamasının 25.91±4.75 ile kendini gerçekleştirme olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla; kişilerarası destek 25.41±4.10, sağlık sorumluluğu 20.36±4.66, beslenme 21.68±4.14, stres yönetimi 19.29±3.62 ve egzersiz 15.81±4.32 izlemektedir. SYBD Ölçeği toplam puan ortalaması 128.74±18.24’tür (Tablo 1).
Tablo 1 Öğretim Elemanlarının Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) Ölçeği ve Alt Ölçeklerinin Puan Ortalamaları
(n=300)
Alt Ölçekler Alt ve Üst Değer* Ölçekten Alınan Alt ve
Üst Değer
Her Bir Ölçek İçin Ortalama Puanlar X±SD Kendini Gerçekleştirme 13-52 10-40 25.91±4.75 Sağlık Sorumluluğu 10-40 10-34 20.36±4.66 Egzersiz 5-20 8-39 15.81±4.32 Beslenme 6-24 11-35 21.68±4.14 Kişilerarası Destek 7-28 13-35 25.41±4.10 Stres Yönetimi 7-28 10-31 19.29±3.62 SYBD Ölçeği 48-192 66-183 128.74±18.24
* Orijinal ölçekten alınabilecek en düşük ve en yüksek puanlar
Tablo 2’de öğretim elemanlarının yaş gruplarına göre sağlıklı yaşam biçimi davranışları puan ortalamaları verilmiştir. Tabloda görüldüğü gibi 32 yaş ve üzerindeki öğretim elemanlarının SYBD Ölçeği puan ortalamalarının 22-31 yaş grubuna göre daha yüksek olduğu bulunmuştur. Yapılan istatistiksel analizde yaş ile egzersiz, beslenme, stres yönetimi ve toplam puan arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. Egzersiz alt ölçeği puan ortalamaları ile yaş grupları ikili karşılaştırıldığında, 22-31 yaş ile 42 ve üzeri yaş grupları
arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Beslenme alt ölçeği ile 22-31 ve 32-41 yaş ile 42 yaş ve üzeri ölçek puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p< 0.05). Stres yönetimi puan ortalamaları ile yaş grupları ikili karşılaştırıldığında, 22-31 ve 32-41 yaş ile 42 ve üzeri yaş grupları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Yaş ile toplam puan ikili karşılaştırıldığında ise, 22-31 ve 42 ve üzeri
yaş arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiştir (p<0.05).
Tablo 2. Öğretim Elemanlarının Yaş Gruplarına Göre SYBD Ölçeği ve Alt Ölçeklerinin Puan Ortalamaları (n=300) YAŞ GRUPLARI Alt Ölçekler 22-31 n=111 X±SD 32-41 n=123 X±SD 42 ve üzeri n=66 X±SD Test F p Kendini Gerçekleştirme 25.48±5.13 25.88±4.43 26.70±4.61 1.374 0.255 Sağlık Sorumluluğu 20.22±5.07 20.45±4.37 20.44±4.52 0.084 0.920 Egzersiz 15.30±3.90 15.62±3.76 17.02±5.62 3.528 0.031 Beslenme 20.78±3.91 21.47±4.06 23.58±4.11 10.280 0.000 Kişilerarası Destek 25.11±3.90 25.57±3.85 25.61±4.86 0.466 0.628 Stres Yönetimi 18.35±2.93 19.38±3.88 20.70±3.73 9.235 0.000 SYBD Ölçeği 125.59±17.28 128.56±18.00 134.39±19.16 4.965 0.008
Medeni duruma göre SYBD puanları incelendiğinde, evli olanların puan ortalamaları bekarlara göre daha yüksek bulunmuştur. Bu artış
ölçeğin sağlık sorumluluğu ve egzersiz dışında kalan boyutlarında ve toplam puanda istatistiksel olarak da anlamlı bulunmuştur (Tablo 3) (p<0.05).
Tablo 3. Öğretim Elemanlarının Medeni Durumlarına Göre SYBD Ölçeği ve Alt Ölçeklerinin Puan Ortalamaları (n=300)
Alt Ölçekler Bekar
n=89 X±SD Evli n=211 X±SD Test t p Kendini Gerçekleştirme 25.01±5.41 26.29±4.40 2.143 0.033 Sağlık Sorumluluğu 19.64±5.04 20.66±4.64 1.744 0.082 Egzersiz 15.12±3.62 16.09±4.56 1.785 0.075 Beslenme 20.66±3.64 22.11±4.27 2.795 0.006 Kişilerarası Destek 24.63±4.10 25.73±4.07 2.144 0.033 Stres Yönetimi 18.48±3.30 19.63±3.70 2.529 0.012 SYBD Ölçeği 123.82±17.31 130.82±18.26 3.079 0.002
Çocuk sayısına göre SYBD puanları incelendiğinde ise, üç ve daha fazla sayıda çocuğu olan öğretim elemanlarının sağlıklı yaşam biçimi davranışları puan ortalamalarının çocuğu olmayan ve bir-iki çocuğu olanlara göre daha yüksek olduğu görülmektedir (Tablo 4). Çocuk sayısı ile ölçeğin sağlık sorumluluğu alt boyutu dışındaki tüm boyutlarında ve toplam puan arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Çocuk sayısı ile kendini gerçekleştirme ve egzersiz alt boyutları ikili karşılaştırıldığında; çocuğu olmayanlar ile üç ve daha fazla sayıda çocuğu olanlar, bir-iki çocuğu olanlar ile üç ve daha fazla çocuğu olanlar arasında istatistiksel olarak
anlamlı fark bulunmuştur. Beslenme alt boyutunda, bir-iki çocuğu olanlarla çocuğu olmayanlar arasında anlamlı bir fark bulunmuştur. Kişilerarası destek ve stres yönetimi alt boyutlarına bakıldığında; çocuğu olmayanlar ile üç ve daha fazla sayıda çocuğu olanlar ve bir-iki çocuğu olanlar ile üç ve daha fazla sayıda çocuğu olanlar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Çocuk sayısı ile toplam puan ortalamaları ikili karşılaştırıldığında ise; çocuğu olmayanlar ile, üç ve daha fazla sayıda çocuğu olanlar, bir-iki çocuğu olanlar ile üç ve daha fazla sayıda çocuğu olanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p=0.001).
Tablo 4. Öğretim Elemanlarının Çocuk Sahibi Olma ve Çocuk Sayısına Göre SYBD Ölçeği ve Alt Ölçeklerinin Puan
Ortalamaları (n=300)
Alt Ölçekler Yok
n=121 X±SD Bir-iki çocuk n=82 X±SD Üç ve üzeri n=21 X±SD Test KW p Kendini Gerçekleştirme 25.56±4.70 25.77±4.21 30.14±4.14 18.259 0.000 Sağlık Sorumluluğu 20.08±4.88 20.67±4.23 21.05±3.71 2.818 0.244 Egzersiz 15.28±3.67 15.81±4.71 18.81±3.59 13.076 0.001 Beslenme 20.88±3.55 22.27±4.17 23.00±4.12 13.553 0.001 Kişilerarası Destek 25.11±3.97 25.43±3.77 28.05±3.19 9.924 0.007 Stres Yönetimi 18.62±3.32 19.44±3.65 22.05±3.81 14.416 0.001 SYBD Ölçeği 125.54±17.23 129.29±18.23 143.10±17.40 16.615 0.000
Öğretim elemanlarının akademik statülerine göre SYBD puanları incelendiğinde, öğretim üyelerinin SYBD puan ortalamalarının araştırma görevlileri ve diğer öğretim elemanlarına göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Akademik statü ile ölçeğin egzersiz, beslenme, stres yönetimi alt boyutlarında ve toplam puanda istatistiksel açıdan anlamlı düzeyde fark bulunmuştur (Tablo 5) (p=0.006). Egzersiz, beslenme, stres yönetimi alt ölçekleri ve toplam puan ortalamaları ile akademik statü ikili karşılaştırıldığında, araştırma
görevlileri ile öğretim üyeleri arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Öğretim elemanlarının aile tipi, çalıştıkları bölüm, kronik hastalığa sahip olma ve alkol kullanma durumları ile sağlıklı yaşam biçimi davranışları puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır. Cinsiyete göre yapılan karşılaştırmada ise, kadın öğretim elemanlarının SYBD puan ortalamaları erkeklere göre daha yüksek olmakla birlikte aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (p=0.082).
Tablo 5. Öğretim Elemanlarının Akademik Statülerine Göre SYBD Ölçeği ve Alt Ölçeklerinin Puan Ortalamaları (N=300) AKADEMİK STATÜ
Alt Ölçekler Öğretim Üyesi
n=110 X±SD Araştırma Görevlisi n=129 X±SD Diğer* n=61 X±SD Test F p Kendini Gerçekleştirme 26.50±4.92 25.75±4.49 25.18±4.91 1.649 0.194 Sağlık Sorumluluğu 20.68±4.47 20.19±4.55 20.15±5.21 0.415 0.661 Egzersiz 16.57±4.78 15.21±3.96 15.69±4.02 3.025 0.050 Beslenme 22.81±4.00 20.81±3.85 21.49±4.56 7.327 0.001 Kişilerarası Destek 25.86±4.20 25.11±4.02 25.21±4.09 1.091 0.337 Stres Yönetimi 20.20±3.87 18.55±3.09 19.21±3.87 6.403 0.002 SYBD Ölçeği 133.06±18.44 125.61±17.23 127.57±18.72 5.257 0.006
*Öğretim görevlisi, okutman, uzman kadrosunda çalışanlar
Sigara kullanma durumuna göre öğretim elemanlarının SYBD puan ortalamaları incelendiğinde
(Tablo 6), sigara kullanmayanların puan ortalamalarının kullananlara göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir (p=0.000).
Tablo 6. Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanma Durumuna Göre SYBD Ölçeği ve Alt Ölçeklerinin Puan Ortalamaları
(N=300)
SİGARA KULLANMA DURUMU Alt Ölçekler Kullanan n=112 X±SD Kullanmayan n=188 X±SD Test t p Kendini Gerçekleştirme 25.06±3.90 26.41±5.13 2.575 0.011 Sağlık Sorumluluğu 19.51±4.45 20.87±4.71 2.464 0.014 Egzersiz 14.38±3.73 16.66±4.43 4.575 0.000 Beslenme 20.29±4.04 22.51±3.99 4.624 0.000 Kişilerarası Destek 25.20±3.30 25.53±4.52 0.740 0.460 Stres Yönetimi 18.40±3.32 19.82±3.70 3.335 0.001 SYBD Ölçeği 123.19±15.88 132.05±18.78 4.183 0.000 TARTIŞMA
Sağlığı geliştirmek, bunun için de yaşam biçimi davranışlarını değiştirmek günümüzde hastalık ve ölüm nedenlerinden korunmada çok önemli bir konudur. Bunu sağlamanın temel adımı ise bireylerin sağlıkla ilgili yaşam biçimi davranışlarını belirlemektir. Aşağıda bir üniversitede çalışan öğretim elemanlarının sağlıkla ilgili yaşam biçimi davranışlarına ilişkin bulgular tartışılmıştır.
Öğretim elemanlarının Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeğinden aldıklarıtoplam puan ortalaması (128.74±18.24) Akça’nın (1998) öğretim elemanları üzerinde yaptığı çalışma (133.29 ± 18.16) ve Tokgöz’ün (2002) kadın öğretim elemanları üzerinde yaptığı çalışmaya göre (131.81 ± 17.53) düşük, Karakoç’un (2006) sınıf öğretmenleri ile yaptığı çalışmaya (126.94 ± 17.70) ve Akgül’ün (2008) birinci basamak sağlık kurumlarında çalışan sağlık personeli ile yaptığı çalışma (128.55 ± 21.31) ile benzer bulunmuştur. Ayrıca Akgül (2008) ve Karakoç’un (2006) çalışmasında olduğu gibi, öğretim elemanları ölçeğin alt boyutlarından en yüksek puanları kişilerarası destek ve kendini gerçekleştirme boyutlarından en düşük puanı ise egzersiz boyutundan almıştır. Bu çalışmada da diğer çalışmalara benzer şekilde öğretim elemanlarının yeterli egzersiz yapmadıkları ortaya çıkmıştır (Akça, 1998; Akgül, 2008; Erci ve ark., 2001; Esin, 1997; Güner ve Demir, 2006; Karakoç, 2006; Kaya ve ark., 2008; Pasinlioğlu ve Gözüm, 1998; Sayan ve Erci, 2001; Yetkin ve Uzun, 2000). Bireyler farklı nedenlerle günlük yaşantılarında egzersize yeterli zaman ayıramamaktadırlar. Oysa bireylerin yaşam biçimlerinde meydana gelen değişimlere ve özelliklede sedanter yaşamaya bağlı
ortaya çıkan sorunlar günümüzün en önemli kronik hastalık ve ölüm nedenlerindendir. Bu nedenle, bu sorunlardan korunmada bireylerin günlük yaşantılarında egzersize zaman ayırmaları önemlidir (Bilir, 2001; Çöl, 2006).
Sağlığı Geliştirme Modeline göre yaş arttıkça sağlığı geliştiren davranışlara sahip olma düzeyinin de arttığı ve sağlık davranışlarının olumlu yönde değiştiği belirtilmektedir (Maurer ve Smith, 2000; Pender ve Barkauskas, 1992). Bu araştırmada yaşları 42 ve üzerinde olan öğretim elemanlarının egzersiz, beslenme ve stres yönetimi alt boyutları dahil toplam SYBD puan ortalamaları artmıştır (Tablo 2). Duffy ve ark.’nın (1996) çalışan kadınlar arasında yaptıkları araştırmada da bu çalışmada olduğu gibi yaş arttıkça genel ölçek puan ortalamasının arttığı, Akça’nın (1998) çalışmasında ise yaşla birlikte öğretim elemanlarının sağlık sorumluluğu, beslenme ve stres yönetimi alt ölçek puan ortalamalarının arttığı bulunmuştur. Konu ile ilgili diğer çalışmalarda da yaşla birlikte sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının artış gösterdiği ortaya konulmuştur (Ege ve ark., 2003; Johson ve ark., 1993; Sayan ve Erci, 2001). Yaşla birlikte SYBD puan ortalamalarının artması, bireylerin sağlık alanında daha fazla bilgi ve deneyim sahibi olmalarına, daha düzenli ve dengeli bir hayat tarzı sürdürmelerine, ilerleyen yaşa bağlı ortaya çıkan sağlık problemleri ve bunların sonucunda yaşanan kayıplara bağlı bireylerin sağlıklarına daha fazla önem vermeleri gibi nedenlere bağlanabilir.
Dünya genelinde bekarların evlilere oranla daha fazla hastalandıkları ve hastalık yakınmaları belirttikleri bilinmektedir (Gülesen, 2001). Kotler ve Wingard’ın
(1989) çalışan ve çalışmayan kadınlar arasında yaptığı araştırmada medeni duruma göre ölüm riski sıralandığında, evli olanlarda riskin en düşük, bekarlarda orta derecede, ayrılmış ve eşi ölmüş olanlarda en yüksek olduğu belirlenmiştir. Tokgöz’ün (2002) çalışmasında, evli olan öğretim elemanlarının sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının bekarlara göre daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada da söz konusu çalışmalara benzer şekilde evlilerin ölçeğin bütün alanlarında bekarlara göre daha yüksek puanlar aldıkları belirlenmiştir. Medeni duruma göre yapılan karşılaştırmada, sağlık sorumluluğu ve egzersiz dışındaki alanlarda aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). İlgili çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir (Ahijevych ve Bernhard, 1994; Sayan ve Erci, 2001; Zincir ve ark., 2003). Bu durum evliliğin bireylere daha fazla sorumluluk yüklemesi, eşlere önemli oranda sosyal destek sağlaması ve evlilerin daha düzenli bir yaşam tarzı sürdürmeleri ile açıklanabilir.
Çocuk sayısı daha fazla olan öğretim elemanlarının SYBD puanlarının daha yüksek bulunması dikkat çekmiştir. Ölçeğin sağlık sorumluluğu alt boyutu dışındaki tüm alanlarında ve toplam puanda anlamlı düzeyde bir fark bulunmuştur. Bu bulgu Kaya ve ark.’nın (2008) öğretim elemanları ile yaptığı araştırma ile benzerdir. Bu durum evli ve çocuk sahibi olmanın aileye sağladığı daha düzenli, bir yaşam tarzı ile ilgili olabilir.
Akademik statüye göre SYBD puanları incelendiğinde (Tablo 5), öğretim üyelerinin puan ortalamaları araştırma görevlileri ve diğer kadrolarda çalışan öğretim elemanlarından daha yüksek bulunmuştur. Bu çalışmada akademik statü ile ölçeğin egzersiz, beslenme, stres yönetimi alt boyutlarında ve toplam puanda istatistiksel olarak fark bulunurken, Kaya ve ark.’nın (2008) aynı grup üzerinde yaptığı çalışmada akademik statü ile SYBD arasında fark bulunmamıştır.
Günümüzde sağlıksız beslenme, aşırı stres, sigara, alkol, uyuşturucu madde kullanımı, şişmanlık, hareketsizlik nedeniyle ortaya çıkan “yaşam biçimi hastalıkları” (kalp-damar hastalıkları, kanser, şişmanlık, osteoporoz, diyabet) gelişmiş ülkelerde daha çok olmak üzere gelişmekte olan ülkeleri de etkilemektedir. DSÖ gelişmiş ülkelerde tüm ölümlerin % 45’inin bu hastalıklara bağlı olduğunu bildirmektedir. İki bin on beş yılında bu oranın gelişmiş ülkelerde % 60’a ulaşacağı tahmin edilmektedir (Bottorff ve Johnson, 1996). Sigara, sağlıksız yaşam biçimi davranışları arasında en
önemli risk faktörlerindendir ve en yaygın olanıdır (Sağlık Bakanlığı, 2005). Bu çalışmada sigara kullanmayan öğretim elemanlarının tüm alanlarda ve toplam puanda SYBD puan ortalamaları kullananlara göre daha yüksek bulunmuştur. Bu durum, Akça’nın (1998) çalışmasında da belirtildiği gibi sigara kullanan öğretim elemanlarının aynı zamanda diğer alanlarda da daha sağlıksız bir yaşam biçimi sergilediklerini ortaya koymaktadır.
SONUÇ
Bu çalışmanın sonucunda, üniversite öğretim elemanlarının egzersiz yapma ve stresle baş etme çabalarının yeterli olmadığı ortaya çıkmıştır. Daha ileri yaşta olan, evli olan ve öğretim üyesi kadrosunda çalışan öğretim elemanlarının diğer gruplara göre daha sağlıklı bir yaşam biçimi sürdürdüğü belirlenmiştir. Bu sonuçlar doğrultusunda, sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının, özellikle de egzersiz ve stresle baş etme davranışlarının, bekar ve genç yaşta olan öğretim elemanları başta olmak üzere tüm öğretim elemanlarına kazandırılmasına ve sigara kullananların sigarayı bırakmasına yönelik planlamalar yapılması önerilmiştir.
KAYNAKLAR
Ahijevycyh K, Bernhard L (1994) Health promoting
behaviors of African Amerikan women. Nurs Res, 43(2): 86-89.
Akça ŞA (1998) Üniversite Öğretim Elemanlarının Sağlığı
Geliştirme Davranışları ve Bunu Etkileyen Etmenlerin Değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi, İzmir, Ege Üniversitesi.
Akgül N (2008) Sivas İl Merkezi Birinci Basamak Sağlık
Kurumlarında Çalışan Sağlık Personelinin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları ve Öz-Etkililik-Yeterlilik Düzeylerinin Belirlenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas, Cumhuriyet Üniversitesi.
Battorf JL, Johnson JL (1996) The effects of
cognitive-persceptual factors on health promotion behavior
maintanence. Nurs Res, 45(1): 30-36.
Beser A, Bahar Z, Büyükkaya D (2007) Health promoting
behaviors and factors related to lifestyle among Turkish workers and occupational health nurses’ responsibilities in their health promoting activities, Ind Health, 45(1):151-159.
Bilir N (2001) Gelecek yılların önemli sağlık sorunu: kronik
Çöl M (2006) Dünyada Kronik Hastalıklar ve Kontrol
Programlarından Örnekler. 10. Ulusal Halk sağlığı Kongresi Kitabı, Van, s. 54-57.
Duffy M, Rossow R, Hernandez M (1996) Correlates of
health promotion activities in employed mexican American women. Nurs Res, 45(1):18-24.
Edelman CL, Mandle CL (2002) Health Promation. Toronto,
Mosby Company, s. 319-321.
Ege E, Zincir H, Güneş G, Bilgin N (2003) Birinci basamak
sağlık hizmetlerinde çalışan sağlık personelinin sağlıklı yaşam biçimi davranışları ve öz-etkililik-yeterlik düzeylerinin incelenmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 4(2): 83-92.
Erci B, Kılıç D, Tortumluoğlu G (2001) Ailelere verilen
bakımın sağlıklı yaşam biçimi davranışlarına etkisi. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 4(1):33-40.
Esin N (1997) Endüstriyel Alanda Çalışan İşçilerin Sağlık
Davranışlarının Saptanması ve Geliştirilmesi. İÜ. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
Gordon E, Golanty E, Brown KM (2002) Health and
Wellness: Physical Activity for Health and Well- Being, Boston, Jones and Barlett Publishers, s.136-147.
Gülesen Ö (2001) Çağdaş Epidemiyoloji. Uludağ Üniversitesi
Güçlendirme Vakfı yayınları No: 179, Bursa.
Güner İC, Demir F (2006) Ameliyathane hemşirelerinin
sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının belirlenmesi, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 9(3):17-25.
Johson L, Rather A, Bottorf L, Hayduk A (1993) An
explotation of Pender’s Health Promotion Model using nursing process. Nurs Res, 42(3):132-137.
Koçoğlu G ve Atilla S (2001) OR-AN 75. Yıl sağlık ocağı
bölgesindeki 3 ilköğretim okulunda çalışan öğretmenlerde bazı kronik hastalıklar ve risk faktörleri. Hacettepe Toplum Hekimliği Bülteni, 22(3-4).
Karakoç A (2006) Sınıf Öğretmenlerinin Sağlıklı Yaşam Biçimi
Davranışları ve Bu Davranışları Etkileyen Bazı Faktörlerin Belirlenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas, Cumhuriyet Üniversitesi.
Kaya F, Ünüvar R, Bıçak A, Yorgancı E, Çınar B, Öz F, Kankaya F (2008) Öğretim elemanlarının sağlığı geliştirme
davranışları ve etkileyen etmenlerin incelenmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 7(1):59-64.
Kotler P, Wingard DL (1989) The effect of occupational
marital and parental roles on mortality: The Alameda county study. Americal Journal of Public Health, 79(5): 607-611.
Maurer F, Smith C (2000) Community Health Nursing Theory
and Practice, WB Saunders Company, s.404-424.
Owens L (2006) The Relationship of Health Locus of Control,
Self Efficacy, Health Literacy and Health Promoting Behaviors in Older Adults. A dissertation presented fort he doctor of philosophy decree The University of Memphis.
Özkütük N, Orgun F (2004) Sağlığı Koruma ve Geliştirmede
Bilgi Transferinin Önemi. I. Ulusal Sağlığı Geliştirme ve Sağlık Eğitimi Sempozyumu Bildiri Özetleri, Ankara, s.3.
Özdinç SA (2003) Yaşlanma ve egzersiz. Sağlık ve Toplum,
13(1):18-22.
Pasinlioğlu T, Gözüm S (1998) Birinci basamak sağlık
hizmetlerinde çalışan sağlık personelinin sağlık davranışları. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2(2): 60-68.
Pender NJ, Barkauskas V (1992) Health promotion and
disease prevention: toward excellence in nursing practice and education. Nurs Outlook, 40(3):106-112.
Sayan A, Erci B (2001) Çalışan kadınların sağlığı geliştirici
tutum ve davranışları ile öz-bakım gücü arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 4(2):11-19.
Spellbring M (1991) Nursing role in health promotion, Nurs
Clin N Am, 26(4): 805-813.
Sümbüloğlu K, Sümbüloğlu V (1987) Biyoistatistik. Ankara,
Çağ Matbbası, s. 218-239.
T.C. Sağlık Bakanlığı (2005) “Kronik Hastalıklar Raporu”
Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
Tokgöz E (2002) Kadın Öğretim Elemanlarının Sağlığı
Geliştirme Davranışları ve Etkileyen Etmenlerin
Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi.
Tokuç B, Berberoğlu U (2007) Edirne merkez ilçe ilköğretim
okullarında çalışan öğretmenlerde sağlığı geliştirici davranışlar. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 6(6): 421-426.
Turgul Ö, Balaban C, Özuğurlu B, Atasoy R, Çınar N, Özgener N (2004) Narlıdere’de öğretmenlerde nikotin
bağımlılığı ve sağlık geliştirici davranışlar. 9. Halk Sağlığı Kongresi Kitabı, Ankara, s. 425.
Volden C, Langemo D, Adamson M, Oechsle L (1990)
The relationship of age, gender and exercise practices to measure of health, lifestyle, self esteem. Appl. Nurs Res, 3(1):20-26.
Yalın S, Gök H, Toksöz R (2001) Sedanter bireylerde kısa
dönem düzenli egzersiz-diyet programının lipid profili üzerindeki etkileri. Anadolu Kardiyoloji Dergisi, 1(3):1-18.
Yetkin A, Uzun Ö (2000) Eğitimi sağlıkla ilgili olan ve
davranışlarının karşılaştırılması. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 3(2): 1-9.
Zincir H, Ege E, Aylaz R, Bilgin N, Timur S (2003) Çalışan
ve çalışmayan kadınların sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının incelenmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet Dergisi, 14(1): 77-84.
