Beslenme ve Diyet Dergisi / J. N u lf. end D iet., 16 : /3 - 80, 1989
SPORCULARIN D İY ET, SAÇ ve SERUM ÇİNKO DÜZEYLERİ
Y arıl. D oç. Dr. Y a sem in BEYHAN" / U zm . D yt. S eyit M. MERCANLIGİL** / Uzm . D yt, H ü srev TURNAGÖL ***
B ıı araştırm a İsta n b u l’da Sarıyer M ersin li A hm et T esisle r in d e k am p yapan A M illi T ak ım seviyesin d ek i 27 grek o ro m en g ü reşçi üzerinde y a p ılm ıştır. K am p sıra sın d a g ü reşçilerin o rta la m a o larak b ir günde tü k e ttik le r i çin k o m ik tarı 23.20 3.29 m g /g ü n b ulun m u ştu r. B u m ik ta r y e tişk in b irey ler iç in ön erilerin (15 m g /g ü n ) üzerindedir. G ü reşçilerin saç ve serum çin k o d ü zeyleri de sıra sıy la 159.53 " 25.50 [tg /g ve 85.55 ” 9.47 ¡Lg/’dî olarak sa p ta n m ıştır. A raştırm a s o n u ç la n , g ü reşçiler in çin k o y ön ü n d en y e te rli b e sle n d ik lerin i, tü k ettik leri d iy ete h erh an gi b ir e k le m e yap m a y a g erek o lm a d ığ ım gösterm ek ted ir.
G İR İŞ
B e s le n m e n in s p o r c u n u n b a ş a r ıs ı ü z e r in e o la n e tk isi ço k eski ç a ğ l a r d a n b e r i ilgi ç e k m e k te d ir . Ç a ğ ım ız d a ü z e r in d e ö n e m le d u r u la n k o n u l a r d a n b ir i s i de y e te n e k li, kol ve k a f a y ö n ü n d e n g ü ç lü vc s a ğ lık lı in s a n y e t i ş t i r m e k t i r (1). N o r m a l b ir e y le r in o ld u ğ u gibi s p o r c u l a r ı n d a y e te r li ve d en g eli b e s le n m e s i g e r e k m e k te d ir . Ağır fizik sel a k t i vitesi o la n s p o r c u l a r y e te r s iz ve dengesiz b e s le n m e s o n u c u o l u ş a n sa ğ lık b o z u k l u k l a r ı n d a n k o la y e tk ile n e b ilir ve sağlık s o r u n
la rı d a h a ş id d e tli s e y re d e b ilir. B u n u n y a m s ı r a p s ik o lo j ik ve b a z ı s o s y a l s o r u n l a r ı o r t a y a ç ık a b ilir. B ü t ü n b u n l a r s p o r c u n u n p e r f o r m a n s ı n ı ö n e m li d e r e c e d e e t k i l e r (2).
Ü lk e m iz d e s p o r c u l a r ü z e r i n d e y a p ı la n ç a l ış m a l a r d a s p o r c u l a r d a b azı b e s l e n m e s o r u n l a r ı b u l u n d u ğ u ileri s ü r ü l m ü ş t ü r ( 3 - 5 ) . Oysa,
(*) II.Ü. B e s l e n m e ve D iy e te tik B ö l ü m ü Ö ğ r e tim Üyesi. (•■■'■) II.Ü. B e s l e n m e ve D iy e te tik B ö l ü m ü A r a ş t ı r m a Görevlisi.
(***) B e d e n T e r b i y e s i ve S p o r G enel M ü d ü r l ü ğ ü S p o r E ğ itim i S ağ lık ve A raş t ı r m a M e r k e z i D iy et U zm an ı.
74 'cyhan, Y ., /V.erconlıgil, S ., Turnogöl, H. n o r m a l b i r e y l e r i n o l d u ğ u gibi, s p o r c u l a r ı n d a g ü n l ü k e n e r j i ve b e s in ö ğ e l e r i g e r e k s i n m e l e r i n i y e te r li v e d e n g e li b i r ş e k il d e k a r ş ı l a y a b i l m e l e r i g e r e k m e k t e d i r . V ü c u t t a k i ç e ş itli m e t a b o l i k e t k in li k le r i n e d e n i y le g e r e k li b i r b e s in ö ğ esi o la n ç i n k o n u n ö n e m i b u g ü n ç o k iyi b i l i n m e k t e d i r . Ç in k o n u n s p o r t i f fa a liy e tle r le iliş k is in i a ç ı k la y a n b i r ç a l ı ş m a d a ilav e ç i n k o v e r ile n r a t l a n n kas k a s ı l m a s ü r e s i n i n d a h a u z u n o ld u ğ u , k a s d a y a n ık lılığ ın ın a r t t ı ğ ı ve k a s l a r d a k i y o r g u n l u ğ u n az a ld ığ ı r a p o r e d i l m i ş t i r (6).
Ç in k o h e m e n h e m e n h e r b e s i n d e b u l u n m a s ı n a k a r ş ı n m i k t a r ve k a l ite y ö n ü n d e n en iyi k a y n a k l a r ı h a y v a n s a l b e s i n l e r d i r (7). D i y e t in d e b u t ü r b e s i n l e r y e t e r in c e y e r a l m a y a n b i r e y l e r d e ç i n k o y e te rsizliğ i o l u ş a b i l m e k t e d i r . N it e k i m o k u l ö n c e s i ç o c u k la r , y e t i ş k i n le r ve y a ş lı la r ü z e r i n d e h e m d iyet, h e m d e s a ç ve s e r u m ç i n k o s u n u n in c e le n d iğ i a r a ş t ı r m a l a r d a , ger.ellikle d iy e tle r i n ç in k o y ö n ü n d e n y e tersiz v ey a s ı n ı r d a o ld u ğ u , sa ç ve s e r u m ç i n k o d ü z e y le r in in d e d ü ş ü k b u l u n d u ğ u b e l i r t i l m i ş t i r (8 - 10). Ü lk e m iz d e s p o r c u l a r ü z e r i n d e b u t ü r d e n e y s e l b i r ç a l ış m a b u l u n m a m a k t a d ı r . B u n e d e n l e b u a r a ş t ı r m a s p o r c u l a r ı n t ü k e t t i k l e r i d iy e tte k i, sa ç ve s e r u m l a r ı n d a k i ç i n ko m i k t a r l a r ı n ı s a p t a y a r a k s p o r c u l a r ı n b u y ö n d e n y e t e r li b e s le n ip , b e s le n m e d ik l e r in i b e l ir le m e k a m a c ıy la p l a n l a n m ı ş ve y ü r ü t ü l m ü ş tü r. A R A Ş TIR M A Y Ö N T E M İ V E ARAÇLARI A r a ş tır m a , İ s t a n b u l ’d a S a r ıy e r M e r s in li A h m e t T e s i s l e r in d e k a m p y a p a n A Milli T a k ı m s e v iy e s in d e k i 27 g r e k o r o m e n g ü r e ş ç i ü z e r i n d e M a r t 1988 - O c a k 1989 t a r i h l e r i a r a s ı n d a y a p ı l m ı ş t ı r . G ü re ş ç ile r, g ü n d e o r t a l a m a 6 s a a t a n t r e m a n y a p m ı ş l a r d ı r . Y a p t ı k l a r ı a n t r e m a n g ö z ö n tin e a l ı n a r a k g ü n lü k e n e r j i v e b e s in ö ğ eleri g e r e k s in im le r i n i k a r ş ıl a y a c a k b i r b e s le n m e p r o g r a m ı u y g u l a n m ı ş t ı r . Y e m e k l e r k a m p y e r in i n m u t f a k l a r ı n d a h a z ı r la n ı p p i ş i r i l m i ş t i r . A r a ş t ı r m a n ı n ilk a ş a m a s ı n d a d e n e k l e r to p l u h a l d e k a m p y a p t ı k l a r ı y e r d e iz le n m iş , k a m p ı n s o n g ü n le r i n d e b i r b i r i n i izleyen ü ç g ü n b o y u n c a t ü k e t t i k l e r i h e r t ü r l ü y iy ecek ve iç e c e k le r t a r t ı l a r a k 1 / 2 ’ş e r p o r s iy o n ö r n e k a l ın m ı ş t ır . A lın a n h e r b i r g ü n e a it ö r n e k l e r d e iy o n iz e e d ilm iş 250 g ’lık p o lie tile n , k a p a k l ı k a v o n o z l a r a y e r le ş t ir il m iş v e h o m o j e nime e d i l d i k t e n s o n r a a n a liz e d e k d e r in d o n d u r u c u d a s a k l a n m ı ş t ı r . Üç g ü n l ü k b e s i n t ü k e t i m i n d e n s o n r a s p o r c u l a r gece s a a t 2 4 'd e n so n
-SPORCU BESLEN M EĞİ V E ÇİNKO 75 r a aç b ır a k ı lm ış , s a b a h aç k a r n ı n a d is p o s ib le p la s t ik e n j e k tö r le r le k a n l a r ı a lın m ış , a lın a n k a n l a r ın s e r u m l a r ı a y r ıl d ık t a n s o n r a yine an a liz e d ek d e r in d o n d u r u c u d a s a k la n m ış tır .
S p o r c u l a r ı n saç ö r n e k le r i k a f a n ın a r k a ta r a f ı n d a o k s ip ita l b ö l g ed en , p a s l a n m a z çelik m a k a s l a alın m ış, k ağ ıt z a r f l a r d a s a k l a n m ı ş t ır . S a ç ö r n e k l e r i an aliz edileceği z a m a n üç kez e te r le y ık a n ıp , k u r u t u l d u k t a n s o n r a , üç kez d e d eiv o n ize su ile y ık a n m ış ve k u r u tu l m u ş t u r .
D iyet ve sa ç ö r n e k le r i h a s s a s b ir ş e k ild e ta rtılıp , k u r u t u l d u k t a n s o n r a «yaş s in d ir im » y ö n te m i ile an alize h a z ı r la n m ış tır . Diyet saç v e s e r u m ö r n e k l e r i n d e çin k o a n alizleri H a c e t te p e Ü n iv ersitesi T ıb b i ve C e r r a h i A r a ş t ı r m a L a b o r a t u v a r ’ın d a A to m ik A bsorbsivoıı S p e k t r o f o t o m e t r i k y ö n te m iy le y a p ı lm ı ş t ır (1). B u iş için P e r k in El- m e r M o d el 103 a t o m i k a b s o r b s iv o n s p e k t r o f o t o m e t r e s i k u lla n ıl m ı ş t ır .
D e n e k le r e iliş k in v e r ile r in o r t a l a m a ve s t a n d a r t h a t a la r ı b u l u n m u ş , saç ve s e r u m çin k o düzeyleri a r a s ın d a k i ilişki « K o relasv o n K a ts a y ıs ı» ile s a p t a n m ı ş t ı r (12).
T a b lo l ’d e d e n e k l e r e ilişkin b azı özellik ler g ö s te r ilm iş tir .
T ab lo 1 : D en ek lerin B azı Ö zellikleri
Ö zellik ler x SD Sınırlar
Y aş (yıl) 25 3 20 - 32 A ğırlık (kg) 75.4 17.6 53-114 B oy (cm) 170.1 8.4 158-183 E n e r j i (K ilo k a lo ri) 485c' 407 4335 - 5323 P r o t e i n (g) 149.3 16.5 135.0- 167.4 C v i t a m i n i (mg) 228 76 168-314
D e n e k le r in yaşı 2 0 - 3 2 yıl a r a s ın d a d ır . S ik ic ile rin e g ö re a ğ ırlık la rı 52 -1 3 0 kg. iken, b u l u n d u k l a r ı a ğ ırlık 5 3 - 1 1 4 kg a r a s ı n d a d e ğ i ş m e k t e d i r . G ü r e ş ç ile r in b o y o r t a l a m a l a r ı ise 170.1 + 8.4 cm dir. G ü n l ü k tü k e t i l e n e n e r j i o r t a l a m a o l a r a k 4859 t 497 k ilo k a lo ri, p r o te in 149.3 -t- 16.5 g ve C v ita m in i 228 + 76 m g dır. T ü k e tile n b e s in le r in e n e r j i ve b e s in ö ğ eleri d e ğ e rle ri B esin B ileşim C etvelinden y a r a r l a n ı l a r a k h e s a p l a n m ı ş t ı r (13).
76 Beyhan, Y . , M ercan lıg il, S ., Turnagöl, H. T a b l o 2 ’d e d e n e k l e r in üç g ü n s ü r e y le y e d ik le r i y iy ecek ve içe c e k l e r ile b u n l a r ı n ç in k o iç e r ik le r i g ö s te r i lm i ş t ir .
T a b lo 2 : D en ek lerin T ü k ettik leri B e sin le r ve Ç inko M iktarları (m g /g ü n )
Ö ğünler 1
G ü n l e r
2 3
S a b a h Çay Çay Çay
K a ş a r p e y n ir i B al-T ereyağı R eçel-T erey ağ ı R e ç e l-T c re y a ğ ı B e y a z p e y n i r B e y a z p e y n i r Y u m u r t a Y u m u r t a K a ş a r p e y n ir i E k m e k E k m e k D o m a t e s E k m e k Öğle R o s t o et H a ş l a m a E t M e r c i m e k ç o r b a F ır r n m a k a m a P e v n ir li m a k a r n a K a d ı n b u d u k ö f t e K r e m ş o k o l a C a c ık Z.v. p ı r a s a Y o ğ u r t R e v a n i K a b a k ta tlıs ı E k m e k E k m e k E k m e k Ara* Süt S ü t S ü t K e k K e k K e k P o r t a k a l E l m a E l m a P o r t a k a l P o r t a k a l A k ş a m F ı r ı n t a v u k T e p s i b i f t e k T a la ş b ö r e ğ i İ ç p ila v K o n . t ü r l ü Y u m u r t a l ı ı s p a n a k K a r ı ş ı k s a l a t a M a k a r n a Y o ğ u r t Tel k a d a v ı f K a r ı ş ı k s a l a t a I z g a r a k ö f te E k m e k E k m e k E k m e k Z n ( m g / g ü n ) 21.90 26.90 23.20 O r t a l a m a Zn ( m g / g ü n )
(x T
SD) 23.17 T 3.29 : H e r g ü n 2 a r a ö ğ ü n t ü k e t i l m i ş t i r . T a b lo 2 ’d e n d e g ö r ü l d ü ğ ü g ib i d e n e k l e r o r t a l a m a o l a r a k b i r g ü n d e 23.17 -t- 3.29 m g / g ü n ç in k o t ü k e t m e k t e d i r l e r . Üç g ü n i ç e r i s in d e en fazla ç in k o t ü k e t i m i (26.9 m g / g ü n ) 2. g ü n o l m u ş t u r . T a b lo 3 ’d e d e n e k l e r i n saç v e s e r u m ç i n k o d ü z e y le r i g ö s t e r i l m i ş t ir .SPORCU B ESLEN M ESİ V E ÇİNKO 77
T ab lo 3 : D en ek lerin S a ç v e S eru m Çüıko D üzeyleri
Çinlc o X T SD Sırurlar S a ç ( g g / g ) 159.53 25.50 117.02-216.67 S e r u m ( g g / d l ) 85.55 9.47 59.40- 101.20 K o r e l a s y o n k a t s a y ı s ı (r) r = — 0.404 SD : 26 p < 0.05 D e n e k le r in s a ç ç in k o o r t a l a m a l a r ı 159.53 + 25.50 ¡J-g/g, s e r u m ç i n k o o r t a l a m a l a r ı ise 85.55 + 9.47 l'-g/dl o la r a k s a p ta n m ış tı r . TARTIŞM A S p o r c u l a r k a m p s ü r e s in c e , k a m p ı n m u t f a ğ ın d a h a z ır la n a n , g ü n l ü k e n e r j i ve b e s in ö ğeleri g e r e k s in im le r in i k a r ş ıla y a c a k yiye c e k l e r le b e s l e n m i ş l e r d i r (T ab lo 1). E n y ü k s e k çin k o m i k t a r ı (26.90 m g / g ü n ) b e s in t ü k e t i m i in c e le m e s in in y ap ıld ığ ı ikinci g ü n d e b u l u n m u ş t u r . M e n ü le r e b a k ı ld ığ ı n d a , ik in ci g ü n d e d iğ e r iki g ü ne göre k ı r m ı z ı e t ( h a ş l a n m ı ş et, te p s i b iftek ), s ü t ve tü r e v le r i (beyaz p ey n ir , c a c ık , sü t) d a h a fazla tü k e til m iş ti r . B ilindiği gibi ç in k o en faz la k ı r m ı z ı e tle r , o r g a n etleri, s ü t t ü r e v l e r in d e b u l u n m a k t a d ı r (7). O r t a l a m a b i r g ü n d e g ü r e ş ç il e r in tü k e t t i k l e r i ç in k o m i k ta r ı 23.17 + 3.29 m g / g ü n b u l u n m u ş t u r . Y e tişk in b i r b ir e y in b i r g ü n d e o r t a l a m a o l a r a k 15 m g ç i n k o t ü k e tm e s i ö n e r i l m e k t e d i r (14). Bu y ö n d e n g ü r e ş ç i l e r i n t ü k e t m i ş o l d u k l a r ı ç in k o h e m m i k ta r , h e m de k a lite y ö n ü n d e n y e t e r lid i r . D a h a ö n ce y a p ıla n bazı a r a ş t ı r m a l a r d a , d iy e tin ç i n k o m i k t a r ı g e n ellik le g e r e k s in im in a l tın d a veya s ın ır d a b u l u n m u ş t u r . K a r a a ğ a o ğ l u (8), o k u l öncesi ç o c u k l a r d a b ir g ü n d e t ü k e t ile n ç i n k o m i k t a r ı n ı b u yaş g r u b u n a lm a s ı g e re k e n in y arısı k a d a r (5.77 T 0.37 m g / g ü n ) b u l m u ş t u r . B e y h a n (9), y e tiş k in k a d ın d e n e k le r ü z e r i n d e y a p m ı ş o l d u ğ u b i r ç a lış m a d a , o r t a l a m a o la r a k t ü k e t i len ç i n k o m i k t a r ı n ı % 80 r a n d ı m a n l ı m a y alı e k m e k tü k e tild iğ in d e 10.16 m g / g ü n o l a r a k s a p t a m ı ş t ı r . Y a ş lıla r ü z e r in d e y a p ıla n b i r a r a ş t ı r m a d a d a y a ş l ı l a r ı n b i r g ü n d e 13.64 m g ç in k o t ü k e tti k le r i b e l ir ti l m i ş t i r (10). Y e n i p ı n a r (15) 1 9 - 2 6 y a ş la r ı n d a k i e r k e k ö ğ re n c ile rd e t ü k e t i l e n o r t a l a m a b i r g ü n lü k ç i n k o m i k t a r ı m 0.97 g /k g . p r o te in t ü k e t i l e n d ö n e m d e 16.7 + 0.2 m g, 0.39 g m / k g p r o t e i n tü k e tile n d ö n e m d e 9.2 + 0.3 m g b u l m u ş t u r . D e u s tc r ve a r k (16) da b a y a n k o ş u c u l a r d a g ü n d e 14.2 + 1.7 m g ç in k o tü k e tild iğ in i s a p ta m ış tır .
78 Beyhan, V ., M ercanlıgil, S ., Turnagöl, H. S p o r c u l a r d a te rle ç in k o k a y b ı n ın o ld u k ç a y ü k s e k o ld u ğ u belir- L ilm e k ted ir (17). B u a r a ş t ı r m a d a k a m p s ü r e s in c e g ü r e ş ç il e r in g ü n d e 6 s a a t gibi a ğ ır b i r a n t r e m a n sü re c i g e ç ir d ik le r i g ö zö n iin e a l ın ır sa, b i r g ü n d e tü k e til e n ç in k o m i k t a r ı n ı n g e r e k s in m e n in ü z e r i n d e o lm a s ı b u y ö n d e n o lu m lu b i r b u lg u o l a r a k k a b u l edileb ilir. G ü r e ş ç ile r g e r e k s in m e n in ü z e r i n d e ç in k o t ü k e t m e l e r i n e k a r ş ın , s e r u m çin k o düzeyi o r t a l a m a l a r ı (85.55 + 9.47 ¡tg /d l) n o r m a l d ü zey o l a r a k k a b u l e d ile n 7 0 - 120 !tg / d l a r a s ı n d a , a n c a k a lt s ın ır a y a k ın b i r d ü z e y d e d ir ( 1 8 - 2 0 ) . B ilin d iğ i gibi b ir e y in s e r u m ç in k o düzeyi, çin k o y ö n ü n d e n k ıs a s ü r e li b e s l e n m e d u r u m u n u y a n s ıt a n b i r k r i t e r d i r (21). S p o r c u l a r k a m p s ı r a s ı n d a y ü k s e k ç in k o t ü k e t m e l e r i n e k a r şın; n o r m a l b i r e y l e r e g ö r e fizik sel a k tiv it e le r i n in a ğ ır o lm a s ı n e d e niyle s e r u m ç i n k o d ü z e y le r i a lt s ı n ı r a y a k ı n b u l u n m u ş o la b ilir. N i te k im a y n ı s p o r c u l a r ç in k o y ö n ü n d e n b e s le n m e n in d a h a u z u n s ü re li g ö s te r g e s i ola n s a ç ç in k o d ü z e y le r i y ö n ü n d e n in c e le n e c e k o lu n u r s a , o r t a l a m a o l a r a k s a p t a n a n saç ç in k o dü zey leri (159.53 + 25.50 ıtg/g) n o r m a l o l a r a k k a b u l e d ile n d ü zey leri (70-2.00 ¡tg/g) a r a s ı n d a o ld u ğ u g ö r ü l ü r (20, 22). B u d u r u m d a d e n e k le r in u z u n b i r s ü r e d ir , ç i n k o y ö n ü n d e n y e te r li b e s le n d i k le r i s ö y len eb ilir. S O N U Ç V E Ö N E R İ L E R A r a ş tır m a s o n u ç l a n g ü r e ş ç il e r in k a m p s ı r a s ı n d a g e r e k s i n m e nin ü z e r in d e ç in k o t ü k e t m e l e r i n e k a r ş ın , s e r u m ç i n k o la r ın ı n n o r m a l d ü z e y le rin a lt s ın ır ı n a y a k ı n o ld u ğ u n u , b u n u n l a b i r l i k t e sa ç ç in k o d ü z e y le r in in n o r m a l d ü z e y le r d e o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te d i r . B u d u r u m s p o r c u l a r d a te r l e ç in k o k a y b ı n ın fazla o la b ilm e s in e b a ğ l a n m ı ş t ır . Bu d u r u m g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r u l a r a k s p o r c u l a r ı n d iy e tin in ç in k o y ö n ü n d e n g e r e k s in m e n in de ü z e r i n d e ve iyi k a y n a k l ı b e s i n l e r le s a ğ la n m a s ı ö n e r ile b ilir . B u a r a ş t ı r m a , g ü r e ş ç ile r in k a m p s ı r a s ı n d ak i ç in k o y ö n ü n d e n b e s le n m e d u r u m l a r ı ile ilgili bilgi v e r m e k t e dir. K a m p d ış ın d a d a s p o r c u l a r ı n y e te rli ve den geli b e s le n m e le r i g e r e k tiğ in d e n , s p o r c u l a r ı n k a m p d ışı s ü r e le r d e k i d u r u m l a r ı b e l i r leyecek b i r b a ş k a ç a lış m a y a p ılm a s ı ö n e rile b ilir.
SPORCU B ESLEN M ESİ V E ÇİN KO 79 SUMMARY D I E T , H A IR AND S E R U M ZINC L E V E L S OF A T H L E T E S B ey h a n , Y., M ercanligil, S.M., T u m a g ö l, H. T h is s t u d y h a s b e e n c a r r i e d o u t on 27 w r e s tle r s in I s ta n b u l . All th e fo o d a n d b e v e r a g e c o n s u m e d in th r e e days b y th e w r e s tle r s d u r i n g th e c a m p p e r i o d h a s b e e n ta k e n fo r th e zinc an aly se s. M ean zinc c o n s u m p t i o n o f th e w r e s t l e r s w e r e 23.2 + 3.29 m g / d a i l y w h ic h w a s s u f f ic ie n t f o r th e a d u l t r e q u i r e m e n t (15 m g /d a ily ) . H a ir an d s e r u m zin c levels w e r e 159.53 + 25.50 m g g a n d 85.55 + 9.47 mg/cll re s p e c tiv e ly . W e c o n c l u d e d t h a t zinc s ta t u s o f th e w r e s tle r s w e r e s u f f ic ie n t a n d t h e r e w e r e n o n e e d to m a k e a n y s u p p le m e n ta t io n .
K A Y N A K L A R
1 K o k s a l, O. : İ n s a n G ü c ü G e l i ş t i r m e d e B e s le n m e , S p o r d a İ n s a n G ü c ü Ge l i ş t i r m e S e m p o z y u m u , B e d e n T e rb iy e s i Genel M ü d ü r lü ğ ü , E ğ itim Y a yını : 1, G ü v e n M a t b a a s ı , A n k a ra , 1972.
2 — E r s o y , G.K. : S p o r ve B e s le n m e , Milli E ğ i t i m G en çlik ve S p o r B akanlığı, B e d e n T e r b i y e s i ve S p o r Genel M ü d ü r lü ğ ü , Y ayın No 28, Milli E ğ itim B a s ım e v i, A n k a r a , 1986.
3 — Y ü c e c a n , S., E r s o y , G.K., S o y d a n , Z. : S p o r c u l a r ı n , B e sle n m e , S ağ lık ve B a ş a r ı D u r u m l a r ı Ü z e rin e B ir A r a ş t ı r m a , S p o r H ek im liğ i Derg. 20:
1 1 - 18, 1985.
4 — K a s a p , G. : A n k a r a B ölgesi A k tif G ü r e ş ç ile r in B e s le n m e A lışk a n lık
la r ı ve S a ğ lık D u r u m l a r ı Ü z e rin e B ir a r a ş t ı r m a H.Ü. Sağlık B ilim leri Fak., B ilim U zm . Tezi, A n k a r a , 1982.
5 — Dağ, A., B a y s a l, A. : A m a t ö r G enç S p o r c u l a r ı n B e s le n m e A lış k a n lık la rı Ü z e r in e B ir A r a ş t ı r m a , X I X D ia b e t G ü n leri, G en çlik ve B e s le n m e K o n g r e s i, İ s t a n b u l , 1986.
6 — R i c h a r d s o n , J.H ., D ra k e , P .D. : T h e E ffe c ts of Zinc on F a t i q u e o f S t r i a t e d M u sc le , J. S p o r t s Med. a n d Phys. F itn e ss, 19: 133- 137, 1979. 7 — M u r p h y , E .W ., Willis, BW., W a tt. B.K. : P ro v is io n a l T a b le s o n th e
Zinc C o n t e n t o f F o o d s, J. Am. Oiet. Assoc., 6 6 : 345-55, ! Ll75.
8 — K a ı a a ğ a o ğ l u , N. : O k u l Ö n cesi Ç o c u k l a r d a D iyetle A lm an Ç in k o n u n Saç, S e r u m , İ d r a r Ç in k o D üzeyleri ile B ü y ü m e ve G elişm ey e E tk isi, II.t). S a ğ lık B i lim le r i E n s t i t ü s ü , B e s le n m e ve D iyetetik P r o g r a m ı D o k to r a Tezi, A n k a r a 1987.
80 Boyhan, Y ., M ercanlig i), S ., Turnogol, H. 9 — B e y h a n , Y. : E k m e k l e r d e k i Ç i n k o n u n İ n s a n l a r d a K u lla n ım ı, II.Ü. S a ğ lık B il i m l e r i F a k ü lte s i, B e s l e n m e ve D i y e t e t i k P r o g r a m ı , D o k t o r a Tezi, A n k a r a , 1982. 10 — B e y h a n , Y., B o z k u r t , N., B o r, N. : Y a ş l ı l a r ı n T ü k e t t i k l e r i Ç in k o M i k t a r la rı ile S a ç ve S e r u m Ç in k o D ü z e y le ri. H a c e t t e p c T ıp D e rg is i, 21 : 287 -94, 1988 11 — T e c h n i q u e a n d A p p lic a tio n o f A to m ic A b s o r p t i o n , P e r k i n E l m e r N o r W alk C o n n c tic u t, U.S.A, 1976.
12 — S a r a ç b a ş ı , O., K a r a a ğ a o ğ l u , E., S a k a , O. : B a s i c P r o g r a m l a m a ve İ s t a t i s t i k Y ö n t e m l e r , Ü n a l a n O fset, A n k a r a , 1986. 13 — B a y s a l ve a r k . : B e s i n l e r i n B ile ş im le r i, T ü r k i y e D i y e t i s y e n l e r D e r n e ğ i Y ayını : 1, Çağ M a t b a a s ı , A n k a r a , 1988. 14 — F o o d a n d N u t r i t i o n B o a r d . R e c o m m e n d e d D i e t a r y A llo w a n c e s , 9 th . ed. N a t i o n a l A c a d e m y o f S c ie n c e s, W a s h i n g t o n DC, 1980. 15 — Y e n i p ı n a r , G. : F a r k l ı D ü z e y le r d e P r o t e i n A lim in in Ç in k o , B a k ı r , K a l s iy u m D e n g e si Ü z erin e E tk is i, S a ğ l ı k B i lim le r i F a k ü l t e s i B e s l e n m e ve D iy e te tik P r o g r a m ı , B ilim U z m a n lığ ı Tezi, A n k a r a , 1982.
16 —• D e u s te r , P.A., Kyle, S.B., M o s e r , P.B. e t al : N u t r i t i o n a l S u r v e y o f H ighly T r a i n e d W o m e n R u n n e r s , Am. J. Clin. N u t r ., 4 4 : 954 -6 2 , 1986. 17 —• K levay, L.M. : C o r o n a r y H e a r t D is e a s e : T h e Z i n c / C o p p e r H y p o t h e s i s ,
Am. J, Clin. N u t r . 2 8 : 764-74, 1975.
18 — P r a s a d , A.S. : Zinc i n H u m a n N u t r i t i o n , CRC P r e s s , Inc., B o c a R a t o n , F lo r id a , 33431, 1979.
19 — G o o d h a r d , R.S., S hils, M.E. : M o d e r n N u t r i t i o n in H e a l t h a n d D ise a se , S i x t h ed., L e a a n d F e b ig e r , P h ila d e lp h ia , 1980. 20 — S a n e r , G. : G e n ç lik Ç a ğ ın d a M i n e r a l M e t a b o l i z m a s ı , D iy a b e t Yıllığı-4, X I X D iy a b e t G ü n le r i G e n ç lik ve B e s l e n m e K o n g r e s i İ.Ü. C e r r a h p a ş a T ıp F ak . T e m e l M a t b a a s ı , 60, İ s t a n b u l , 1986. 21 — M a r k o w i t z , M.E... Roscıı, J.F., M iz ru c h i, M. : C i r c a d i a n V a r i a t i o n s in S e r u m Zinc C o n c e n t r a t i o n s : C o r r e l a t i o n W i t h B lo o d , I o n i s e d C a lc iu m , S e r u m T o ta l C a lc iu m a n d P h o s p h a t e in H u m a n s , Am. J. Clin. N u t r ., 41 : 686, 1985. 22 — K levay, L.M. : H a i r as a B io p s y M a te r ia l, I. A s s e s s m e n t o f Z inc N u t r i -t u r e , Am. J. Clin. N u -t r . 2 3 : 2 8 4 -8 , 1977.
