KARBONHİDRAT KAYN AĞ I OLAN DEĞİŞİK BESİNLERİN
(PATATES, EKMEK, PİRİNÇ, KURUBAKLAGİL) YETİŞKİN
DİABETES MELLİTUSLU H ASTALARDA K A N ŞEKERİNE ETKİSİ
Uzm. Dyt. Seyit M. MERCANLIGİL* Yard. Doç. Dr. Sevim KEÇECtOĞLU**/Prof. Dr. Ayşe BAYSAL***
Hacettepe Üniversitesi Hastanesi Büyük Has tane servislerinde izlenen gönüllü, insülin kullan mayan yetişkin 11 hasta ve 11 gağlıklı birey üze rinde yapılan bu çalışmada çeşitli karbonhidrat türlerinin kan glikoz düzeyine etkisi araştırılmış tır. Diabetik hastalara üçer gün süreyle patates, ekmek, pirinç ve kurubaklagilîerin (kuru fasulye, nohut, barbunya) bulunduğu deney diyetleri uy gulanmıştır. Bu diyetlerde enerjinin karbonhidrat tan gelen yüzdesi: ( ~ 6 0 ) , bazal diyete ( ^ 4 6 ) göre
artırılmıştır. Her deney diyetinin başlangıcında has- -talara 3 gün süreyle bazal diyet verilmiştir. Bazal ve
deney diyetlerinin son günleri açlık ve postprandi- al kan şekerlerine bakılmıştır. Normal bireyler üze rinde yapılan çalışmada 50 gıam karbonhidrat İçe ren patates, ekmek, pirinç, kurubaklagil (nohut) ve 50 gram dekstroz kullanılmıştır. Çalışma, her besin maddesi için en az üçer giin ara verilerek yapılmış, açlıkta ve besin maddeleri tüketildikten sonra belir li aralıklarla ( 0 ',3 0 ',4 5 ', 60' >0', 120', 150') kan şe kerlerine bakılmıştır. Her iki çalışmada da benzer sonuçlar bulunmuştur. Patates diğer besinlerle kar şılaştırıldığında en yüksek düzeyde klan glikoz ce vabı vermiştir. Ekmek ve pirinç orta düzeyde, kuru- baklagiller ise düşük düzeyde kan glikoz cevabı oluşturmuştur. Kurııbaklagiller ile kan şekerinin en yüksek düzeye çıkm a süresinin da uzadığı görül müştür.
GİRİŞ
İnsülin yetersizliği veya yoklu ğu sonucu başta k a rbon h id rat m etabolizm ası olm ak üzere protein ve y a ğ m etabolizm
ala-(*) H. Ü. Hastaneleri Tedavici Diyet Uzmanı
84 MercanlıgU, S. ve ark. n n d a da değişikliklere neden olan Diabetes Mellitus iki bin yal d an b eri bilinen b ir endokrin sistemi hastalığıdır. Besin öğ e leri m etabolizm asında oluşturduğu değişikliklerin yan ı sıra çe şitli kom plikasyon ları ile de önem li b ir sağlık sorunu haline g el miştir.
G eçm işten günüm üze diabetes m ellitus için bir çok değişik ' diyetler kullanılmış, yapılan çalışm alarla bu diyetler değişik
liklere uğram ıştır. Ç alışm alar sürdürüldükçe kan glikozuna et ki eden bir takım yeni etm enler ortaya çık acak ve bu na bağlı olarak da diyetler değişecektir.
Günüm üzde kan glik oz düzeyini etkileyen diyete ilişkin bu etmenler, diyetin içerdiği şeker, nişasta, protein, y a ğ asitleri ve posa m ik tan olarak açıklanm aktadır.
Ülkem izde diyete ilişkin bu etm enlerin kan glik oz düzeyini nasıl etkilediği kon u su nda ara ştm n a lar y o k d en ecek kadar az dır. Bu araştırm a, diyetteki çeşitli karbon h idrat türlerinin kan glikoz düzeyine olan etkilerini incelem ek am acıyla planlanıp y ü rütülmüştür.
ARAŞTIRM A YÖNTEM İ VE ARAÇLARI
A raştırm a 1 M art 1984 - 31 A ralık 1984 tarihleri arasında H acettepe Ü niversitesi H astaneleri Büyük Hastane kliniklerin de izlenen gön ü llü 11 yetişkin diabetik hasta (5 erkek, 6 k a dın) , gön ü llü 11 n orm a l b ire y üzerinde (4 erkek, 7 kadın) y a pılmıştır.
/
Ç alışm a kapsam ına giren hasta ve norm al bireyler, gelişi güzel ö m e k le m yön tem iyle seçilm iştir. K om plikasyonu olan ve insülin ku llanan hastalar araştırm a kapsam ına alınm am ıştır. H astaların hepsi antidiabetik ilaç kullanm aktaydılar. D en ey sü resince de b u ila çla n ku llan m aya devam etm işlerdir. H astalarm y a ş la n 45 ile 56, a ğ ırlık la n 50 ile 70 kg, b oy la rı 150 ile 169 cm , arasında değişm ekteydi. Ü ç hastanın diabeti y a n ın d a h ip erta n siyon u d a vardı. S ağlıklı bireylerin ise yaşları 23 ile 39, a ğırlık ları 42 ile 68 kg, b o y la n 154 ile 175 cm . arasında değişm ekteydi. H asta ve sağlıklı deneklerin gün lü k enerji gereksinm eleri vü cu t cü sselerin e bakılarak hesaplanm ıştır. H asta den ekler 1200 ile 1800 k a lori ara sın d a d eğişen diabetik d iyet alm aktaydılar.
D iyetlerin enerji ve besin öğeleri G ıda K om pozisyon Cetvel le rin d e n yararlanılarak hesaplanmıştı*- Cl).
Besinler H acettepe Üniversitesi Hastaneleri m u tfağın da h a zırlanm ıştır.
A raştırm anın Genel Planı :
Y apılan çalışma-, üçer gü n süreli beş aşam ada gerçekleşti rilmiştir. İlk üç gün hastalara beslenme alışkanlıkları gözön ü - ne alm arak enerji ve besin öğeleri gereksinim lerini karşılayacak diabetik (bazal) diyetler uygulanm ıştır. Bu üç gün sonunda a y nı en erjiyi içeren değişik karbonhidrat kaynağı besinlerin k u l lanıldığı deney diyetlerine geçilmiştir. Deney diyetleri arasında üç gü n lü k süre ile bazal diyet uygulanm ıştır. A yn ı zam anda di yetlerin karbonhidrattan sağlanan yüzde oram bazal diyete g ö re artırılmıştır. D eney diyetleri de ü çer gün süreyle uygulan mıştır.
D iyetlerin içerdiği besin öğelerinin enerji yüzdeleri ve p o sa m iktarları Tablo l ’de gösterilmiştir.
U ygulanan deney diyetlerinde pirinç, pilav olarak; patates, yem ek ve salata olarak; kuru baklagillerden barbunya pilaki, fasulye ve nohut yem ek olarak hastalar ıtarafmdan tüketilm iş tir. B azal diyetin son günü ile deney diyetlerinin son günleri a ç lık, öğle ve akşam yem eklerinden ikişer saat sonra postprandial kan şeker ölçü m leri için kan alınmıştır.
N orm al bireyler üzerinde yapılan çalışm ada, bireyler, glikoz vey a insülin m etabolizm asına etki edecek herh angi b ir ilaç k u l lanm am ışlardır. Ç alışm ada 50 g r karbonhidrat içeren patates, ekm ek, pirinç, kuru baklagil (nohut) v e 50 g r dekstroz kulla nılm ıştır. 50 g r karbon hidrat içeren bu besinlerin protein, yağ, posa ve enerji değerleri T ablo 2’de gösterilm iştir.
T a b lo 1 : Diyetlerin İçerdiği Besin Öğelerinin Enerji Yüzdeleri ve Posa M iktarları g g MercanlıgU, S. ve ark. DİYETLER Karbonhidrat (% ) 45 — 48 Protein (% ) 16 — 17 S rt Yağ (% ) 35 — 38 CD Posa (g) 4.3 f / l Karbonhidrat (% ) 59 — 60
03 Protein (% ) 13 — 14 Patatesten sağlanan
rt
Om Yağ (% ) 27 — 28 karbonhidrat % : 67 — 73 Posa (g) 7.5 — 9.4
#
K arbonhidrat (% ) 59 — 62
Protein (% ) 15 — 16 Ekmekten sağlanan
Yağ (% ) 23 — 25 . karbonhidrat % : 71 — 76 Posa (g) 4.5 — 4.7
K arbonhidrat (% ) 59 — 60 o
C Protein (% ) 13 — 14 Pirinçten sağlanan u, £ Yağ (% ) 27 — 28 karbonhidrat % : 67 — 73 Posa (g) 4.4 a K arbonhidrat (% ) 58 — 59 etf Protein (% ) 20 — 21 Kurubaklagilden sağlanan karbonhidrat % : 63 — 68 9 ı* Yağ (% ) 21 — 22 9 m Posa (g) 13.1 — 16.5
Tfeblo 2 : 50 Gram K arbonhidrat İçeren Besinlerin Protein, Y ağ, Posa ve Enerji Değerleri B e s i n l e r M iktar (g) Karbonhid rat (g) Protein (g) Yağ (g) Posa (g) Enerji (kkal) Dekstroz (% 30’luk) 170 50 _ __ 200 Patates 292 50 6.1 0.3 0.25 204 Ekmek 96 50 8.3 2.1 .0.1 252 Pirinç 63 50 4.2 0.2 0.1 229 Nohut 83 50 17 3.9 2.5 298
Her besin ile yapılan çalışm a için en az ü ç g ü n a ra veril miştir. U ygulam a sırasında patates ve n oh ut haşlam a, pirinç p ilav olarak kullanılmıştır. Bir gün önce saat 24’ten sonra aç bırakılan deneklerin saat 8’de açlık kan şekerleri alınmıştır. He m en ardından deneklere besin m addesi verilm iş ve 15 dakika içerisinde tüketm eleri sağlanarak belirli aralıklarla postpran- dial glik oz ölçüm leri için kan alınmıştır.
D eneklerin kan glikoz bulgularına H acettepe Üniversitesi B üyük Hastane B iyokim ya L aboratu van’nda T ech n icon A uto A n alyzer yöntem i ile bakılmıştır.
V erilerin değerlendirilm esi am acı ile araştırm a sonucu el de edilen bulgular için param etrik testlerden «iki eş arasındaki farkın önem lilik testi» kullanılm ıştır (2). istatistiksel değerlen dirilm ede kolaylık olm ası için; dekstroz ve bazal diyet 1, pata tes 2, ekm ek 3, pirinç 4, kuru baklagil 5 olarak kodlanmıştır.
, • ı n
BULGULAR _ I 1 V
N orm al bireyler üzerinde yapılan çalışm ada alm an sonuç lar T ablo 3’de ve G rafik l ’de gösterilmiştir.
Tablo 3 : Farklı Besinlerde Normal Bireylerin Ortalama Kan Glikoz De ğerleri (n = l l )
Zam anlar (Dak.)
0 ' 30' 45' 60' 90' 120' 150' Besinler x Sx x Sx x Sx x Sx x Sx x Sx x Sx Dekstroz (1) 102 ± 1 121 + 5 1 3 9 ± 4 112 ± 4 91 + 5 82 + 4 Patates (2) 97 ± 3 112 + 5 126 + 5 98 + 4 86 + 4 71 ± 4 Ekmek (3) 103 + 1 94 ± 2 103 ± 2 1 1 2 ± 3 122 ± 2 99 + 4 Pirinç (4) 101 ± 2 91 + 3 94 + 4 98 + 4 1 1 5 ± 4 90 + 5 Nohut (5) 96 + 2 7 5 ± 5 8 0 ± 5 82 ± 5 85 ± 5 94 + 4 88 + 5 X = Ortalam a S X = Standart hata
88 150 140 £ 130 o o 120 "Ny-s. 110 E 100 N O X 90 ■H i“H u 80 c nj , 70 a t 60 — D e k s tro z — P a t a t e s — E k m e k — Pirin ç — N o h u t Mercanlıgil, S. ve ark.
G rafik 1 : Farklı besinlerde norm al bireylerin ortalam a kan glikoz «evap eğrisi
G rafik l ’de g örü ld ü ğ ü gibi besinler dekstroz ile karşılaştı rıldığında ilk 45 dak ikada patates diğer besinlerden dah a y ü k sek, dekstroza ben zer (% 10 daha, düşük) bir kan glik oz eğrisi oluşturm uştur. Pirinç v e ekm ek orta dü zeyde b ir e ğ ri olu ştu rurken, ekm ek, pirince oran la biraz dah a yüksek dü zeylerde bulunm uştur. N ohut ise d iğ er besinlerden d ah a dü şü k kan gli" koz d eğeri oluşturm uş ve kan glikozunun en yüksek düzeye çık m a süresini de uzatm ıştır.
H astalar üzerinde yapılan çalışm ada alınan son u çlar T ablo 4'te ve G rafik 2’de gösterilm iştir.
Tablo 4 : Farklı Besinlerde Diabetik Hastaların Ortalama ,Kan Glikoz D e-ğerleri (n = l l )
Zam an
D iy e t le r '''''''" -'^ ^
Açlık m g/100 mİ.
Öğle Y em eğinden Akşam Y em eğinden tki Saat Sonra İki Saat Sonra
m g/100 mİ. m g/100 mİ. Bazal (1) 133 + 5 193 + 6 198 + 7 Patates (2) 135 + 7 204 ± 5 206 + 4 Ekmek (3) 125 + 7 1 6 6 ± 6 1 6 7 ± 5 P irin ç (4) 1 2 5 ± 6 156 + 4 164 + 3 K uru baklagil (5) 121 ± 7 142 ± 5 143 ± 4
G rafik 2 : Farklı Besinlerde Diabetik Hastaların Ortalama Kan Glikoz Cevap Eğrisi
G ra fik 2’de görü ldüğü gibi hastalar üzerinde yapılan çalış ma, son u çlar yönünden norm al bireylerinkine benzerlik gösteı - miştir. Özel besinleri içeren diyetler bazal diyet ile karşılaştıııl- dığında, patatesin yine en yüksek kan glikoz düzeyi oluşturdu ğ u görülm üştür. Ekm ek ve pirinç orta düzeyde, kuru baklagil ise en düşük düzeyde kan glikoz değerleri verm işlerdir.
ffv"" .
N orm al bireyler üzerinde yapılan çalışm ada elde edilen b u lg u la rın istatistiksel olarak değerlendirm e sonuçları Tablo 5’de, hastalar ü zerin de yapılan çalışm ada elde edilen bu lgu la rın istatistiksel olarak değerlendirm e son u çla n ise T ablo 6’da gösterilm iştir.
90 Mercanlıgil, S. ve ark.
T ablo 5 : Değişik K arbonhidrat İçeren Besinlerin Normal Bireylerde Kan Glikoz Değerlerinin Eşler Arası Önem Kontrolü
Uygulanan S ü r e Besinlerin D önem i Başlangıç 30' 45' 60' 90' 120' 1 — 2 X XX XX X XX XX 1 — 3 XX X X XX X X 1 — 4 XX X X X X XX 1 — 5 XX X X X XX XX 2 — 3 XX X X X X X 2 — 4 XX X X XX X X 2 — 5 XX X X X XX X 3 — 4 XX XX XX X XX XX 3 — 5 X X X X X XX 4 — 5 X X X X X XX x = p < 0.05 xx = p > 0.05
Tablo 6. Değişik K arbonhidrat İçeren Diyetlerin Diabetik,
Hastalarda K an Glikoz Değerlerinin Eşler Arası Önem Kontrolü Uygulanan _____________________ Süre_____________________
Diyetlerin Öğle Yem eğinden Akşam Yem eğinden D önem i Başlangıç 2 Saat Sonra 2 Saat Sonra
1— 2 XX XX XX 1— 3 XX X X 1— 4 XX X X 1— 5 X X X 2— 3 XX X X 2— 4 XX X X 2— 5 X X X 3— 4 XX XX XX 3— 5 XX X X 4— 5 XX X X x = p < 0.05 xx = p > 0.05
TARTIŞM A
K arbonhidrat m oleküllerinin büyüklüğü, postprandial gli koz ceva b m d a etkilidir. Kompleks karbonhidratlar, basit k ar bon h idratlara oranla daha düşük kan glikoz cevabı oluşturur. Bu etki, em ilim farkından çok sindirim deki farktan ile n g e l m ektedir. Basit karbonhidratların sindirimi daha hızlı olm a k tadır (3).
H allfrisch ve arkadaşları (4), ile Ionescu - Tirgovişte ve arkadaşlarının (5) yaptığı çalışm alarda kom pleks k a rbon h id ratların, glikoz, früktoz gibi basit karbonhidratlara oranla d a ha düşük kan glikoz cevabı oluşturduğu görülm üştür. Ç alışm a m ızda, diabetik olm ayan norm al bireylere 50 g. karbonhidrat içeren patates, ekm ek, pirinç, kuru baklagil (nohut) ve 50 g. dekstroz verilm iştir. En yüksek kan glikoz düzeyi deneklere deks troz verildiğin de 45 inci dakikada görülmüştür. Glisemik cevap ekm ek ve p irin ç tüketildiğinde 90 m cı dakikada izlenirken, kar bon h idrat k a yn a ğı olarak kuru baklagil (nohut) tüketildiğin de 120 n ci dakikada izlenmiştir. D iğer 'taraftan patates ile olu şan glisem ik cevap, dekstrozla oluşan glisem ik cevaba % 10 kadar dah a düşük bir değerle benzerlik gösterm iştir (p > 0.05, T ablo 5).
H astalar üzerinde yaptığım ız çalışm ada da, patates diyeti ekm ek, p irin ç ve kuru baklagil (kuru fasulye, nohut) diyetle rin den dah a yüksek kan glikoz düzeyi oluşturmuştur (p < 0.05). A n cak, patates diyetiyle oluşan glisem ik cevap, bazal diyetle olu şan cevaptan çok az m iktarda yüksek (% 4.7) olm ası n e deniyle bu fa r k istatistiksel olarak önem siz bulunm uştur '(p > 0.05). Patates diyeti ile oluşan postprandial kan glikoz d ü zey i 100 mİ. kan da ortalam a 204.8 ± 5 mg. olurken, bu değer ba zal diyette ortalam a 195.3 ± 7 mg., ekm ek diyetinde ortalam a 166.5 ± 6 m g., pirinç diyetinde ortalam a 160.3 ± 3 mg., ku ru ba k lagil diyetin de ise 142.3 ± 5 mg. olarak bulunmuştur. Patates d i yeti ile olu şan kan glikoz düzeyi, diğer besinlerin diyetleriyle olu şan glisem ik düzey ile karşılaştırıldığında, ekm ek diyetin den % 18.8, pirinç diyetinden % 21-8, kuru baklagil diyetinden
ise % 30.6 d ah a yüksek bulunmuştur.
H er iki çalışm ada d a patatesle oluşan b u yüksek glisem ik ce v a p ekm ek, p irin ç ve kuru baklagiller ile karşılaştırıldığında
92 Mercanlıgil, S. ve ark. ön em li fa rk la r görülm ektedir (p < 0.05). Bu konuda yapılan b a zı araştırm alarda da patatesin diğer besinlere göre yüksek glı- sem ik cevap oluşturduğu bildirilm iştir (7).
Bunun, değişik nişastaların sindirim indeki farklılıklara b a ğ lı olduğu düşünülm ektedir. Patates nişastası diğer besinlerin
nişastasından daha az am iloz içerm esi nedeniyle daha çabuk sindirilm ektedir. Patates nişastası ortalam a % 18 am iloz, % 82
am ilopektin içermektedir- Bu nedenle am ilopektin h er m olekü lü için am ilozdan daha geniş yüzey alanına sahiptiı. A yrıca am iloz nişastasının glik oz zincirleri hidrojen bağları ile daha sıkı bağlıdır. Böylece am ilopektin am ilozdan dah a hızlı sin di rilm ektedir. Bu nedenlerle patatesin diğer besinlerden farklı glikoz cevabı oluşturduğu bildirilm iştir (3, 6, 8, 14). G oddard ve arkadaşları d a (15) am iloz içeriğin in insülin ve glikoz c e vaplarına etkisini araştırm ışlardır. Bu çalışm ada 33 sağlık ı g ö nüllüye % 0, % 14 -1 7 ve % 23 - 25 am iloz form u n d a karbon h id rat içeren ü ç tip pirin ç yedirilm iştir. 0,30, 60, 120 ye 180 n c ı d a kikalarda kan glik oz ve insülin ölçü m leri yapıldığında, yüksek am iloz içeren pirinçte ceva p lar d ah a düşük bulunm uştur, u sonuç, yüksek am iloz içeren pirincin, sindirim ve karbon hidrat em ilim ini gecik tirdiğin i gösterm ektedir.
Kan glikozundaki yükselm e sadece sindirilebilir k a rbon hidratlara b a ğlan ıy or ise de deney yem ekleri diğer çeşı ı esin m addelerini de içerm ektedir. Bir çalışm ada, p rotein lerin an glik ozu na olan etkisi 'tek ba şın a verilen glik oza ora n la da a düşük cevap ile son u çlanm ıştır (16). Y a p ılan çeşitli çalışm alar da, protein in kan glik ozu n u düşü rü cü y ön d e etkili olabileceği gösterilm iştir (8, 17, 18). Öte yandan, C rapo ve arkad aşları nın (3) sağlıklı b irey ler üzerinde yaptık ları b ir b aşk a araştır m ada, deneklere 50 g. k a rbon h id rat içeren patates, ekm ek, p i rinç ve 50 g. dekstroz verilm iş ve son ra glik oz tolerans testi yapılm ıştır. Son uç olarak, patatesle oluşan glisem ik cev a p p i rin ç ve ekm eğe oran la d ah a y ü k sek bulunm uştur. Bu araş ır- m ada, 50 g. karb on h id ra t patates, p irin ç ve ekm ekten k a rşı landığında, diyetin protein içe riğ i patates için 6.3 g. piı *n Ç iÇİn 4.9 g. ve ekm ek için 8.7 gram dır- N orm al b irey ler üzerindeki çalışm am ızda da 50 g. ka rb on h id ra t patates, ek m ek ve pirinç ten karşılandığında p rotein m iktarları pata/tes için 6.1 g. e k m ek için 8,3 g. ve p irin ç için 4.2 g. olarak hesaplanm ıştır, ö
rüldüğü gibi besinlerin protein m iktarları birbirlerine y a k ın lık gösterm ektedir. V ücuda giren protein m iktarı patates, ek m ek ve pirinçte birbirine yakın olm ası nedeniyle proteinin, p a tatesle oluşan glisem ik cevapta etkili olm adığı düşünülm üştür-N orm al bireyler üzerinde yaptığım ız çalışm ada ekm ek ile oluşan glisem ik cevap, pirinçle oluşan glisem ik cevapla karşı laştırıldığında % 5.8 daha yüksek bulunm uştur (Tablo 5). H as talar üzerinde yaptığım ız çalışm ada ise ekm ek ile oluşan g li sem ik dü zey pirinçten % 3.8 daha yüksek bulunmuştur. Her
iki çalışm am ızda da ekm ek ve pirinç arasındaki farklar ista tistiksel olarak önem siz görülm üştür (p > 0.05). Crapo ve ar kadaşları (6) da yaptıkları araştırm ada diabetik hastalarda ek m ek ve pirinçle oluşan kan glikoz cevapları arasında fark b u lam am ışlardır. Bu sonuç da bulgularım ızı desteklemektedir.
Her iki çalışm am ızda da kuru baklagil ile oluşan glisemik ceva b ın d iğer besinlere göre daha düşük olm ası istatistiksel olarak önem li bulunm uştur (p < 0.05). Hastalar üzerinde yap tığım ız çalışm ada kuru baklagil diyetiyle oluşan glisem ik düzey diğer besinlerin diyetleriyle oluşan glisem ik düzeyle karşılaş tırıldığında, bazal diyetten % 27.2, patates diyetinde % 30.6, ek
m ek diyetinde % 14.6, pirinç diyetinden ise % 11.3 daha düşük bulunm uştur (Tablo 4).
Protein içerikleri dolayısıyla kuru baklagillerin kan gliko zuna etkisi arasında bir ilişki olduğu düşünülmüştür. Normal b ireyler üzerindeki çalışm am ızda 50 g. karbonhidrat nohut ile karşılığında, nohutun protein m iktarı 17 g. iken, yine 50 g. karbon h idrat patates, ekm ek ve pirinçten sağlandığında p ro tein m iktarları 4 - 8 g. arasında bulunmuştur. Hastalar üzerin de yaptığım ız çalışm ada da kuru baklagil diyetinde enerjinin yaklaşık % 20 kadarı proteinden gelirken, patates, ekm ek ve
pirinç diyetlerinde bu oran % 13 - 16 arasında değişmektedir.
Her iki çalışm ada da kuru baklagil ile oluşan düşük kan g li koz düzeyi için protein m iktarının önem li olduğu söylenebilir. D ilaw ari ve arkadaşları (19) benzer çalışm aları ile aynı sonucu bulm uşlardır.
Alili ve arkadaşlarının (18) çalışm alarında baklagillerden protein izolasyonu yapılm ış ve proteinin karbonhidrata sıkıca bağlan dığı görülm üştür. Bu da, kan glikoz düzeyi ile besinin
94 Mercanlıgil, S. ve ark.
p rotein içeriği arasında bir ilişki olabileceğini göstermiştir. K uru baklagil ile düşük kan glikoz cevabı oluşm asında bir etken de diyetteki posa içeriği olabilir. Norm al bireyler üzerin de yaptığım ız çalışm ada 50 g. karbonhidrat aşağıdaki besinler den sağlandığında posa içerikleri patates için 0.25 g., ekm ek ve p irinç için 0.1 g., nohut için ise 2.5 g. olarak hesaplanm ıştır (Tablo 2). Diabetik hastalara uygulanan patates diyetinin p o sa m iktarı ekm ek ve pirinç diyetine oranla yüksek, kuru bakla gil diyetine göre düşüktür (Tablo 1). Posa, gastrointestinal y o l dan besin emilim oranını değiştirir (20,21). Yüksek posali diye te düşük glisem ik cevabın, mide boşalm a oranının (22,23) ve dolayısıyla ince barsaktan em ilim oranının azalmasına, (20,21) bağlı olacağı düşünülm üştür. Y apılaa çeşitli araştırm alarla, p o sanın kan glikozunu düşürücü etkisi kanıtlanm ıştır (24 - 32). A n cak bizim çalışm am ızda, patates diyetinde posa ve kan glikoz düzeyi arasında bir çelişki saptanmıştır. Bu durum un, diyetin oranın a ve posa türüne bağlı olabileceği düşünülebilir.
K iehm ve arkadaşları (33) günde 15 - 55 ünite insülin y a p ı lan 13 hiperglisem ili hastayı, ilk bir hafta enerjinin % 43’ü k ar bonhidrattan gelen diyetle, sonraki iki h afta % 75’i k a rb on h id rattan gelen ve 15 g. p osa içeren diyetle beslem işlerdir. Son iki h a fta da hastaların % 77 sinin kan glikoz düzeyi önem li ö l çü d e azalm ış ve insülin gereksinim leri ortadan kalkm ıştır. Trovvel’in (34) yaptığı çalışm ada ise 37 diabetik hastaya bol posalı ve bol karbonhidratlı diyet iki hafta süre ile u ygu la n m ış tır. A raştırm a sonunda, kan glikozunda düşm e olduğu, b u n e den le hastaların insülin ve oral antidia,betik ilaç gereksin im le rin in azaldığı gözlenm iştir. A yn ı zam anda yüksek k a rb on h id - ı at oranın ın kan glikoz düzeyine olum suz etkisine de rastlan m am ıştır. D iyetteki posanın az olm asının hiperinsülinem iye, d olayısıyla insülin direncine ve diabete neden ola b ileceğ i d ü şünülm üştür.
K uru baklagil nişastasının diğer besinler arasında en çok a m iloz içereni olm ası da düşük glisem ik cevap için önem li bir nedendir. B aklagil nişastası % 3 0 - 40 am iloz, % 60 * 70 am ilo-
pektin içer irken, patates dışındaki çoğ u karbon hidratlı b esin ler ise % 25 - 30 am iloz, % 70 - 75 am ilopektin içerm ek tedirler
lerin bol bulunduğu bir kaynaktır. Bu m addeler; enzim inhibi- törleri, fitatlar ve pektinlerdir. Bu m addeler, gastro - intestinal yold a nişasta sindirimini inhibe ederek düşük kan glik ozu n a n e den olabilirler. A m ilaz inhibitörlerinin, glikoz em ilim inin a za l m asına neden olduğu anlaşılmıştır (35). Y oon ve arkadaşları nın (36) yaptıkları çalışm ada, fit-ik asit eklenmiş ekmek, fitik asit eklenm em iş ekm ekle karşılaştırıldığında daha düşük g li koz ceva b ı oluşmuştur. Çeşitli kuru baklagil tohum ları yüksek galaktom annans içerm ektedirler. Galaktom annanstan zengin guargum , posanın yoğun bulunduğu m addelerden biridir. Bunun da düşük kan glikozu için yararlı olduğu gözlenm iştir (37).
SONUÇ VE ÖNERİLER
A raştırm am ızda şu sonuçlar elde edilmiştir Basit karbon hidrat olan dekstrozun, kom pleks karbonhidrat içeren ekmek, pirinç ve ku ru baklagil ile karşılaştırıldığında daha yüksek kan glik oz düzeyi oluşturduğu gözlenm iştir. Norm al bireyler üzerinde yaptığım ız çalışm ada en yüksek kan glikoz düzeyi, den eklere dekstroz verildiğinde 45 n ci dakikada görülürken, e k m ek ve p irin ç tüketildiğinde 90 n cı dakikada, kurubaklagil (n o hut) tüketildiğinde ise 120 n ci dakikada izlenmiştir. Hastalar üzerinde yaptığım ız çalışm ada da patates diyetinin, ekmek, p i rinç ve k u m baklagil (kuru fasulye ve nohut) diyetlerinden da ha yüksek kan glikoz düzeyi oluşturduğu saptanmıştır.
N orm al bireyler üzerinde yapılan çalışm ada patatesle olu şan glisem ik cevabın dekstrozla oluşan glisem ik ceva b a süre ve d ü zey olarak benzerlik gösterdiği bulunmuştur- Her iki ça lışm am ızda da ekm ek ve pirinç ile oluşan glisem ik cevaplar, ben zerlik gösterm eleri nedeniyle farklı bulunmam ıştır. H er iki çalışm am ızda da kuru baklagillerle oluşan glisem ik cevap, p a tates, ekm ek ve pirinçle karşılaştırıldığında düşük kan glikoz dü zeyi oluşturduğu gözlenm iştir. A yrıca kuru baklagiller ile kan şekerinin en yüksek düzeye çıkm a süresi geciktirilm iştir.
D iabetik hastalarda posa ve protein içeriği yüksek k om p leks karbon h idrat kaynağı olarak kuru baklagillerin ku llanıl m asının, kan glikoz düzeyinin kontrol altına alınabilm esinde ve diabetin kom plikasyonlarının önlenm esinde etkili olabileceği düşünülm üş ve aşağıdaki önerilerin yapılm ası sonucuna v a rıl mıştır.
96 Mercanlıgil, S. ve ark. D iabetik diyetlerde; enerjinin karbonhidratlardan sağlanan ora n ı en az % 50 olm alıdır. M ono ve disakkaritler kısıtlanmalı. p olisakk aritler kullanılm alıdır. G erek protein içeriğinin yüksek olm ası, gerekse daha fazla posa içerm esi nedeniyle karbonhid- ra k kayn ağı olarak kuru baklagillerin sıklıkla kullanılm asında y a ra r vardır. A yrıca, tahıla dayalı diyetle beslenen ülkem iz açı sın dan ekonom ik olm ası kuru baklagillerin önem ini daha da artırm aktadır. Bunun yanında diğer besinlere oran la kan gli koz düzeyini olum suz yönde etkilem esi nedeniyle, patatese da ha az y er verilm elidir.
İnsüline gereksinim gösterm eyen diabetik hastalarda ge nellikle oral antidiabetik ilaçlar kullanılm aktadır- Bu tür ila ç ların kalp dam ar hastalıkları riskini artırdığı (38) g öz önüne alınarak, diabetik hastaların diyetlerinde kom pleks k a rbon h id rat oranının artırılm asında ve yalnız diyet ve fiziksel aktivite ile kan şekerinin k on trol altına alınm asında ya ra r vardır. Ü lke m izde kom pleks karbon h idrat içeren besinlerin kan glikoz d ü zeyine etkisi ile ilgili yeterli çalışm alar bulunm am aktadır. Bu kon uda oral antidiabetik ilaç kullanm ayan hastalarda daha ile ri çalışm alara gereksinim vardır.
SU M M AR Y
PLASM A GLUCOSE RESPONSES TO DIFFERENT FOODS CON TAIN IN G COMPLEX CARBOHYDRATES
M ercanlıgil, S. M., K eçecioğlu, S., Baysal, A. A survey dealing with the e ffe ct o f various food s contain in g d ifferen t types and quantities o f com plex carboh yrates on blood glu cose level was carried out on 11 healthy persons and 11 adult n on - insulin dependent diabetic patients at H acettepe U niver- sity Ho;>pital wards. Four d ifferen t diets consisting m ain ly 1) potato, 2) bread, 3) rice, 4) legum es w ere given to the diabetic patients with three days duration. The p ercen tage o f ca r- b oh ydrate en erg y w as 60 %■ Betw een these experim en tal diets
patients con su m ed basal diabetic diet h a v in g 46 % ca rb oh yd ra te en ergy. Fasting and postpran dial b lood glucose levels were m ea su red on the third day o f ea ch diet. O n the oth er hand h ealth y subjects con su m ed potato, bread, rice, ch ick peas and dextrose, w ith three days intervals each w as con ta in in g 50 g.
o f carboh ydrate. The b lood glu cose levels w ere m easu red at certain times (fasting, 30, 45, 60, 90, 120 and 150 m inutes) a fter ea ch fo o d w as ingested. The figures obtained fr o m both expe- rim ent w ere similar. Potato caused the highest risin g o f blood g lu cose level com paring w ith the other foods. Bread an d rice effected at m oderate level, but blood glucose levels obtained d u rin g the consum ption o f legum es w ere the low est and the increase o f glucose was slower.
KAYNAKLAR
1 — Baysal, A., K eçecioğlu, S., Güneyli, U„ Yücecan, S., Pekcan, G „ Arslan, P., Birer, S., Sağlam, F., Yurttagül, M., Çehreli, R. : Besin lerin Bileşimleri, Türkiye Diyetisyenler Derneği Yasanı : 1, 1984. 2 — Sümbüloğlu, K. : Sağlık Bilimlerinde Araştırma Teknikleri ve İs
tatistik, Matiş Yayınları, 3, Ankara 1978.
3 — Crapo, P.A., Reaven, G., Olefsky, J., Alto, P. : Postprandial Plasma Glucose and Insulin Responses to D ifferent Complex Carbohydrates, Diabetes, 26 : 1178, 1977.
4 — H allfrisch, J. G., Lazar, F., Jorgensen, C., Reiser, S. : Insulin and G lucose Responses in Rats Fed Sucrose or Starch, The American Jöurnal o f Clinical Nutrition, 32 : 787, 1979.
5 — Ionescu - Tirgovişte, C., Popa, E.,. Sintu, E., Mihalache, N., Cheta, D., Mincu, I. : Blood Glucose and Plasma Insulin Responses to Various Carbohydrates in Type 2 (Non - Insulin - Dependent) Dia betes, Diabetologia, 24 : 80, 1983.
6 — Crapo, P.A., Kolterm an, O.G., W aldeck, N., Reaven, G.M., Olefsky, J.M. : Postprandial Horm onal Responses to D ifferent Types of Com plex Carbohydrates in Individules with Impaired Glucose, T olerance, The Am erican Journal o f Clinical Nutrition, 33 : 1723, 1980.
7 — Crapo, P.A., Reaven, G., Olefsky, J., Alto, P. : Plasma Çîlucose and Insulin Responses to Orally Administered Simple and Com plex Carbohydrates, Diabetes, 25 : 741, 1976.
8 — Albrink,. M.J. : Dietary Fiber, Plasma Insulin and Obesity, The Am erican Journal o f Clinical Nutrition, 31 : 277, 1978.
9 — Crapo, P.A., Reaven, G „ Olefsky, J. : Postrandial Plasma Glucose and Insulin Responses to D ifferent Complex Carbohydrates, Diabe tes, 26 : 1178, 1971.
10 — Coulston, A., G reenfield, M.S., Kraemer, F.H., Tobey, T.A., Reaven, G.M. : E ffect of D ifferences in Source of D ietary Carbohydrate
on Plasma Glucose and Insulin Responses to Meals in Patients with Im paired C a r b o h y d r a t e Tolerance, The American Journal of Clıni-
cal Nutrition, 34 : 2716, 1981.
11 — Coulston, A .Greenfleld, M.S., Kraemer, F.H., Tobey, T.A., Reaven, G.M. : E ffect of Source of Dietary Carbohydrate on Plasma Gluco se and Insulin Responses to Test Meals İn Normal Subject, The American Journal of Clinical Nutrition, 33 : 1279, 1980.
12 _ u i u ö z , M., Gönlü, M., Gözlü, S. : Nişasta Özellikleri Gelatinizasyo-nu M odifikasyoGelatinizasyo-nu ve Gıda Endüstrisinde Kullanılması, Ege Üniver sitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 245, 1974.
13 _ Geervani,. P., Theophilus, F. : Influence of Legume Starches on Protein Nutrition and Availability of Lysine and M ethionine to Alblno Rats, Journal of Food Science, 46 : 817, 1981.
14 __ Andersen, E., Hellström, P., Karlender, S.G., Hellström, K . : Effects o f R ice - R ich Versus A Potato - Rich Diet on Glucose, Lipoprotein and Cholesterol Metabolism in Noninsulin - Dependent Diabetics, The American Journal of Clinical Nutrition, 39 : 598, 1984.
15 _ Goddard, M.S., Young, G., Marcus, R. : The E ffect of Amylose Content on Insulin and Glucose Responses to Ingested Rice, The Am erican Journal o f Clinical Nutrition, 39 : 388, 1984.
16 __Anon. : Blood Glucose Response to Various Foods, Nutrition Reviews, 41 : 8, 1983.
17 __Anderson, I.H., Levine, A S ., Levitt, M.D. : Incom plete Absorption o f the Carbohydrate in Ali - Purpose W heat Flour, New England Journal o f M edicine, 304 : 891, 1981.
18 __ Alli, I., Baker, R.E. : Constitution of Legüminous Seeds. The M icros-copic Structure of Proteins Isolated From Phaseolus Beans, Jour nal of the Science of Food and Agriculture, 31: 1316, 1980.
19 — Dilawari, J.B., Kam ath, P.S., Batta, R.P., Mukewar, S., Raghavan, S. : Reduction of Postprandial Plasma Glucose by Bengal G ram Dal (Cicer arietlnum ) and R am jah (Phaseolus vulgaris), The Ame rican Journal o f Clinical Nutrition, 34 : 2450, 1981.
2 0 — Elsenhans, B., Sufke, U., Blume, R., Caspary, W.F. : The Influence of Carbohydrate G ellings Agents on R at Intestinal Transport of M onosaccaharides and Neutral Am ino Acids In - vitro, Clinical S cien ce, 59 : 373, 1980.
21 __Johnson, I.T., Gee, J.M. : Inhibitory E ffects of Guar Gum on the Intestinal Absorption o f Glucose In - vitro, Proceedings of the N utrition Society, 39: 52, 1980.
Mercanlıgil, S. ve ark.
22 — Holt, S., Heading, R.C., Carter, D.C., Prescott, L.F., Tothill, P. : E f-fect of Gel Fiber on Gastric Emptying and Absorption o f Glucose and Paracetamal, Lancet, 1 : 636, 1979.
23 — Taylor, R.H. : Gastric Emptying, Fiber and Absorption, Lancet, 1 : 872, 1979.
24 — Fölsch, U.R., Creutzfeldt, W. : Delaying Absorption as a Therape-utic Principle in Metabolic Diseases, Ludwig - Heilmeyer - Sympo- sium of the «Geselleschaft für Fortschritte auf dem Gebiet der Inneren Medizin», Düsseldorf 1982.
25 — Jenkins, D .J.A , Taylor, R.H., Wolever, T.M.S. : The Diabptic Diet, Dietary Carbohydrate and Differences in Digestibility, Diabetologia,
23 : 477, 1982.
26 — Potter, J.G., C offm an, K.D., Reid, R.L., Krall, J.M., Albrink, M.J. : E ffect of Test Meals of Varying Dietary Fiber Content on Plasma Insulin and Glucose Responses, The American Journal of Clinical Nutrition, 34 : 328, 1981.
27 — Jenkins,. D.J.A., Wolever, T.M.S., Taylor, R.H., Barker, H.M., Fielden, H., Jenkins, A.L. : E ffect of Guar Crips Bread with Cereal Pro ducts an Leguminous Seeds on Blood Glucose Concentration of Diabetics, British Medical Journal, 281 : 1248, 1980.
28 — Jenkins, D.J.A., Leeds, A.R., Gussull, M_A., Cochet, B., Alberti, K.G.M.M. : Decrease in Postprandial Insulin and Glucose Concent ration by Guar and Pectin, Annals of Internal Medicine, 86 : 20, 1977.
29 — Jenkins, D.J.A., Leeds, A.R., Gussull, M.A., Wolever, T.M.S., G off, D.V., Alberti, K.G.M.M.,. Hockaday, T.D.R. : Unabsorbable Car-bohydrates and Diabetes; Decreased Postprandial Hyperglycemia, Lancet, 2 : 679, 1976.
30 — Jenkins, D.J.A., Wolever, T.M.S., Taylor, R.H., Barker, H.M., Fielden, H. : Exceptionally Low Blood Glucose Response to Dried Beans; Comparison with Other Carbohydrate Foods, British Medical Journal, 2 : 578, 1980.
31 — Jenkins, D.J.A.,, Wolever, T.M.S., Taylor, R.H., et al. : Glycem ic Index of Foods, A Physiological Basis for Carbohydrate Exchange, The American Journal of Clinical Nutrition, 34 : 362, 1981.
32 — Jenkins. D.J.A., Ghafari, H., Wolever, T.M.S., et al : Relationship Between the Rate of Digestion of Foods and Postrandial Glycem ia, D iabetologia, 22 : 450, 1982.
33 — K iehm , T.G., Anderson, J.W., Ward, K.A. : Beneficial E ffects of High Carbohydrate,, High Fiber Diets in Hyperglycemic Men, The Am erican Journal of Clinical Nutrition, 29 : 895, 1976.
100 Mercanlıgil, S. ve ark.
34 — Trow el, H. : Diabetes Mellitus and Dietary Fiber o f Starchy Foods, T h e Am erican Journal o f Clinical Nutrition, 31 : 53, 1978.
35 — Puls, W., Keup, V. : Influence o f An a — amylase Inhibitor (Bay d 7791) on Blood Glucose, Serum Insulin and NEFA in Starch L oa- ding Tests in Rats, Dogs and Man, Diabetologia, 9 : 97, 1973.
36 — Y oon, J.H., Thom pson, L.U., Jenkins,. D.J.A. : E ffect of Phytic Acid on R ate of Starch Diıgestibility, M ontreal : Canadian Institute of Food Science and Technology, 25 th Annual Conference, 1982. 37 — Jenkins, D.J.A., Wolever, T.M.S., Hockaday, TJD.R., Leeds, A.R.,
Howarth, R., Bacon, S., Apling,. E.C., Dilawari, J. : Treatm ent of Diabetes w ith Guar Gum, Lancet, 2 : 779, 1977.
38 — Farm osötik Bilim ler Dergisi : FDA Oral Diyabetik İlaçlarına Uyarı K oyuyor, Farm asötik Bilimler Dergisi, 9: 3, 1984.
