--- B e sle n m e ve D iy e t D e rg isi / J N ııtr a n d D iet 3 2 (2 ):3 1 -3 8 /2 0 0 5 ---
---İLKÖĞRETİM İN İKİNCİ KADEMESİNDE EĞİTİM GÖREN
ÖĞRENCİLERE VERİLEN BESLENME EĞİTİMİNİN
ÖĞRENCİLERİN BESLENME BİLGİ DÜZEYİ VE
ALIŞKANLIKLARINA ETKİSİ
--- - D o ç.D r. N ev in Ş A N L IE R * , U zm .A y la G Ü L E R * * —
Ö Z E T
B u a r a ş tır m a , ilk ö ğ r e tim ik in c i k a d e m e sin d e eğitim gören öğrencilere verilen beslenm e eğiti m inin öğrencilerin beslenm e bilgi ve alışkanlık la rın a e tk isin i sa p ta m a k a m acıyla M illi Eğitim
B a k a n l ı ğ ı ' n a b a ğ lı Y e n im a h a lle Ö ğ r e tm e n
K ub ila y İlköğretim O kulu ’nda okuyan 120 öğren ci ü ze rin d e yü rü tü lm ü ştü r. A raştırm acı tarafın d a n v e ri to p la m a k a m a c ıy la h a zırla n a n anket fo r m la r ı ön test o la ra k kullanılm ış öğrencilerin m evcut beslen m e b ilg ileri ve alışkanlıkları sa p tanmıştır. D aha so nra bir grup öğrenciye araştır m acı tarafından g eliştirilen beslenm e bilgilerini kapsayan el kitabı ile eğitim verilirken (Grup 1), d iğ er g ru p öğrencilere sadece sözel eğitim veril m iştir (G n tp 2). H içb ir eğitim verilm em iş öğren ciler ise ko n tro l g ru b u ola rak seçilm iştir (Grup 3). Ön te s t o la r a k k u lla n ıla n a n k e t fo r m la r ı tekra r d ü ze n le n e rek so n test olarak kullanılm ış ve öğrencilerin beslenm e bilgileri ile alışkanlık la r ı t e k r a r ö lç ü lm ü ş tü r . V e r ile r in d e ğ e r len d irilm esin d e S P S S 10.0 p a k e t programından ya ra rla n ılm ış t-testi, varyans analizi ve önemlilik te s tle r i u y g u la n ıp sa vı ve y iızd e le ri alınm ıştır.
G r u p l a r a r a s ı ön te s t ve son test s o n ra sın d a
olıışan fa r k ın belirlen m esin d e p < 0 .05 önem lilik düzeyi kullanılmıştır. Öğrencilerin % 5.0'i beş ve daha fa z la öğiin tüketirken, % 76.7'sinin ıtç öğün y e m e k yed ikleri, çoğunluğunun (% 52.5'i) bazen öğü n a tla d ığ ı, % 3 5 .0 'in in ise öğün atlam adığı saptanm ıştır. Ayrıca araştırm aya katılan öğrenci lerin % 22.5'inin kısmen, % 49.2'sinin hiç beslen me eğitim i alm adığı bulunmuştur. Eğitim sonrası
* Gazi Ünive rsi tes i Mesleki Eğitim Fakültesi Aile Ekonomisi ve B e sle n m e Eğitim i A B D Ö ğret im Üyesi
** Y e n im a h a lle Ö ğ re tm e n Ku bilay İlköğretim Okulu Öğretmeni
öğrencilerin beslenm e bilgi dü zeyleri a rasın d a (1-2 grup, 3-2 grup ve 1-3 grup arasında) a n la m lı bir farklılığ ın olduğu tespit edilm iştir (p<0.05). V erilen b e s le n m e b i l g i l e r i e l k it a b ı n ı n d a eğitim de etkisinin önem li olduğu bulunm uştur. Bununla birlikte eğitimin her aşam asında çocuk lara ve gençlere beslenm e eğitim i verilm esi ve bu eğitim in süreklilik gösterm esine im kanlar h a zır lanması önerilmektedir.
A n a h ta r s ö z c ü k le r : A d o le s a n b e s l e n m e s i ,
beslenme alışkanlıkları, beslenm e eğitim i
A B ST R A C T
The Effect o f the N utritional E ducation Given to th e S tu d e n ts A tte n d in g to th e S e c o n d a r y Stage o f the Prim ary School on Their N utrition Knoıvledge a n d F ood Habits.
This research has been co n d u cted on 120 s tu dents, studying at Yenimahalle Öğretmen K ubilay P rim ary S cho ol a ffılia te d with the M in istry o f N ational Education with an aim o f determ ining the effect o f the nutritional education given to the students studying at the secondary stage o f the p r im a r y s c h o o l on th e ir n u tr itio n a n d f o o d h a b its . The q u e s tio n n a ir e p r e p a r e d b y th e researeher in an effort to collect the data were u se d as th e p r e lim in a r y te st a n d th e c u r re n t n utritio n a l inform ation a n d f o o d ha b its o f the students were determined. Students were divided into three groups. Educational session has been perform ed to th e fırst group o f students, covering the n u tritio n a l info rm a tio n through a m a n u a l developed by the researeher (Group 1), S econd group has been received only verbal education a n d the th ird group were chosen as a co n tro l
3 2 Ş A N L I E R N . , G Ü L E R A .
group (G roup 3). The questionnaire u sed as the p re lim in a ry test have been rearra n ged to be used as the f i n a l te s t a n d n u tr itio n a l k n o w le d g e as w ell as the f o o d habits o f the students have been e v a lu a te d again. D u r in g the e v a lu a tio n o f the d a ta ; th e p a c k a g e p r o g r a m o f S P S S 1 0 .0 f o r W indow s has been u tilize d a n d t-test, va ria nce analysis a n d signifıcance tests have been app lied w hile taking their percentages. D u rin g determ in- ing the difference betw een intra-groups p re lim i n a ry a n d f i n a l test; p < 0 .0 5 sig n ifıc a n c e le v e l ha ve been utilized. İt has also been d eterm ined that 5.0% o f the students eat fiv e tim es a n d more a day; 76.7% eat three m eals while the m ajority (52.5% ) som etim es skips m eals a nd 35.0% do not skip meals. F urtherm ore it has been f o u n d out that 22.5% o f the stu d en ts p a r tic ip a tin g to the research p artially received nutritional education w hile 49.2% never received n u tritio n a l e d u ca tion. It has been d e term in ed tha t a sig n ific a n t relationship existed am ong the nutritional infor- mation level o f the students after the education (between 1-2 group, 3-2 group a n d 1-3 group) (p<0.05). It has also been determ ined that n u tri tional Inform ation m anu a l su p p lie d to the s tu d e n ts h a d a s ig n ific a n t e ffe c t on e d u c a tio n . Therefore it is suggested that nutritional educa tion sh o u ld be given to the children a n d y o u n g p e o p le during each stage o f education a n d this
education should be perpetuated.
K ey h>ords: A dolescence nutrition, fo o d habits,
nutrition education.
G İ R İ Ş
G e l i ş m e m i ş v e g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r i n g e l i ş m i ş ü l k e l e r d ü z e y i n e u l a ş a b i l m e s i n d e gerekli olan en önemli faktör sağlıklı bir nesil ve g ü ç lü i n s a n l a r ı n v a rlığ ıd ır. Ü l k e le r in g e rç e k zenginlik kaynağı sağlıklı, üretken ve yetenekli insan gücü olduğuna göre bunun sağlanabilmesi için insanlann yaşamları boyunca yeterli ve den g e li b e s l e n m e l e r i ve bu k o n u d a e ğ it il m e l e r i gerekm ektedir (1).
Ü lkem izde beslenm e yetersizlikleri, tem e l b e s in lerin satın a lın a m a m a s ı v e b e s l e n m e b i lg i s in i n o l m a m a s ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . T o p l u m u n yanlış beslenm e davranışlarını d ü z e ltm e k , d o ğ ru ve sağlıklı beslenm e alışkanlıkları k a z a n d ırm a k , besin kaynaklarının daha etkin ve e k o n o m ik k u l lanımını sağlamak, bireylerin b e s le n m e b ilg ile ri n i y ü k s e l t m e k a n c a k b e s l e n m e v e s a ğ l ı k k o n u su n d a y a p ıla c a k e ğ itim le m ü m k ü n o l m a k tadır (2, 3). B eslenm e b ilg isin d e n y o k s u n lu k ya da yanlış beslenm e bilgisi ç o c u k la rın b ü y ü m e ve g elişm esini, sa ğ lığ ın ı, b a ş a r ıs ın ı d o la y lı o l a r a k to plum u n yapısını ve e k o n o m i k g ü c ü n ü e t k i l e m ektedir. Ç o c u k lu k ta v e rile n b e s l e n m e e ğ itim i bebeklikten çocukluğa, ç o c u k lu k ta n e rg e n liğ e ve erişkinliğe sağlıklı bir y a şan tının tem el u n s u ru n u oluşturm aktadır (4).
E rgenlik d ö n e m i b iy o lo jik d e ğ iş m e y le b a ş la y ıp b e d e n s e l , z i h i n s e l , r u h s a l , d u y g u s a l , s o s y a l g e liş m e y le son b u la n b i r s ü r e ç t ir (5). B ü y ü m e şaşırtıcı d e re c e d e hızlı v e k e m i k k ü tle s i e n ü s t s e v iy e l e r e u l a ş ı r k e n , a r t e r i o s k l e r o z i s l e z y o n - larının o lu şm a y a b aşladığ ı, v ü c u t g ö r ü n ü m ü ile fazlaca ilgilenildiği, bu d u ru m u n saplantı h alin e g e l d i ğ i , y e m e b o z u k l u k l a r ı v e ş i ş m a n l ı ğ ı n görüldüğü bir dönemdir. G e n c in b e s le n m e d u r u m u , y e t e r l i v e d e n g e l i o l m a y a n b e s i n a l ı m ı , beslenme sıklığı, öğün atlam a, tek y ö n lü b e s le n me, fast food (hızlı hazır) y iy ec e k le rin ç o k ve sık tüketimi, yem e b ozuk luk ları v e y a b e s in t a m a m layıcıların aşırı kullanım ı gen cin sa ğlığını o l u m suz yönde e tk ile m e k te d ir (6, 7). Ö z e l li k le t e l e vizyon, bilgisayar, internet k a rşısın d a ç o k z a m a n g e ç ir m e , b u e s n a d a e n e r j i, y a ğ , k a r b o n h i d r a t içeriği yüksek yiyecekleri a tış tırm a v e h a r e k e t sizlik sebebiyle a d o le s a n la r d a ş iş m a n lı k b ü y ü k bir sorun o lm aya başlamıştır. Ş işm a n lık , g e n c in y a ln ız c a p s ik o lo jik p r o b l e m l e r l e k a r ş ı k a r ş ı y a kalmasını değil aynı z a m a n d a so syal, e ğ itim ve spor aktivitelerini de e n gellem ek ted ir (8, 9). Çocukluk ve ergenlikte doğru alışkanlıklar e d in e m em iş kişilerin yetişk inlik te bu y a n lış lık la r d a n kurtulması çok zor olmaktadır. V erilecek b e s le n m e e ğ itim i, ö ğ r e t i m l e s a ğ l a n a n b i l g i n i n ö n c e tutum a sonra davranışa dönü şm esini s a ğ la y a c a k tır (10). Bu nedenle araştırma, ilköğretim in ikinci
İ l k ö ğ r e t i m i n İ k i n c i K a d e m e s i n d e E ğ i t i m G ö r e n Ö ğ r e n c i l e r e V e r i l e n B e s l e n m e E ğ i t i m i n i n Ö ğ r c n c i l c r i n B e s l e n m e B ilg i D ü z e y i v c A l ı ş k a n l ı k l a r ı n a E t k i s i
3 3
k a d e m e s i n d e e ğ itim g ö re n ö ğ re n c ile re verilen b eslen m e eğitim inin öğrencilerin beslenme bilgi ve a lış k a n lık la rın a etkisini incelem ek amacıyla planlanıp yürütülmüştür.
A R A Ş T I R M A Y Ö N T E M İ V E A R A Ç L A R I
B u a r a ş tır m a , M illi E ğ itim B a k a n lığ ı'n a bağlı Ö ğretm en K ubilay İlköğretim Okulu II. kademe öğrencileri arasında basit tesadüfi öm eklem yön tem iy le se ç ile n y a şla rı 12-16 yıl arası değişen
120 ö ğ r e n c i ü z e r i n d e E k im 2 0 0 1 - Ş u b a t 2002 tarihleri arasında yapılmıştır.
Ö ğrenciler 4 0'ar kişilik üç gruba ayrılmışlardır. I. g r u b a h e m s ö z e l b e s l e n m e eğ itim i hem de a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n h a z ır la n a n el kitabı (eğitim m ateryali) verilmiş,
II. g r u b a y a ln ı z c a s ö z el b e s le n m e eğitim i v e rilmiş olup,
III. g ru b a ise hiç e ğitim verilm em iş ve kontrol grubu olarak seçilmiştir.
Ö ğ r e n c i l e r e v e r i l e n b e s l e n m e e ğ i t i m i ve m ateryalin içeriği besinler, besin gruplan, besin öğeleri ve bazı yiyecek hazırlama, pişirme, sakla m a ilk e le ri ile s ın ırla n d ırılm ış tır. Ö ğ rencilere eğitim, haftada bir ders saati (40 dakika) olmak ü z e r e 6 h a f t a s ü r e y l e v e rilm iş tir. Y a ln ızca I. g r u b a e ğ i t i m v e r i l i r k e n h e r h a fta e lle rin d e k i m a te ry a l k ita p ç ık ü z e rin d e de durulm uş, evde o k u m a la rı ve ö ğ r e n d ik le r i bilgileri annelerine
anlatmaları istenmiştir. Araştırm aya başlam adan önce ve sonra hazırlanan anket formu eğitim ve materyal verilen öğrencilerin annelerine gön d e rilerek ön test, son test uygulamaları yapılmıştır. Ayrıca öğrencilerin usulüne uygun olarak vücut ağırlığı, boy uzunluğu, üst orta kol çevresi, bel çevresi, kalça çevresi ölçümleri yapılıp bel kalça oranları, b e d e n kitle in d ek si (B K İ) h e s a p l a n mıştır. Sonuçlar standart kabul edilen değerlerle karşılaştırılmıştır (11- 13).
Anket formlarından elde edilen veriler SPSS 10.0 programında değerlendirilmiştir. Her grup için ön test, son test erişi p u a n la rı s o n u ç la r ın ın sayı, yüzde, aritmetik ortalama, standart sapma değer leri alınmış, gruplar arasındaki farklılık tek yönlü varyans analizi kullanılarak karşılaştırılmıştır. Beslenme bilgisini saptamak amacıyla hazırlanan sorular puanlanmış her doğru seçeneğe " 1", y a n lış seçeneğe "0" puan verilmiştir. En yüksek alı nabilecek puan "26" olarak tespit edilmiştir. Ön t e s t - s o n t e s t s o n u ç l a r ı t - t e s t i k u l l a n ı l a r a k karşılaştırılmıştır.
B U L G U L A R V E T A R T I Ş M A
İlköğretimin ikinci kademesinde okuyan öğren ciler üzerinde yapılan bu çalışmada, öğrencilerin %43.3'ü kız, %56.7'si erkek ve % 26.7'si 12-13 yaş, %73.0'ü 14-16 yaş arasındadır.
Öğrencilerin cinsiyetlerine göre a n tro p o m etrik ö l ç ü m le r in i n a r i t m e ti k o r t a l a m a ve s t a n d a r t sapma değerleri Tablo l'de gösterilmiştir.
T a b lo l. Ö ğ r e n c ile r in C in siy e tle r in e G ö r e A n tro p o m e trik Ö lçü m lerin in A r itm e tik O rta la m a ve S ta n d a r t S a p m a D e ğ e r le r i A n t r o p o m e t r ik Ö lç ü m le r Kjz (n: 52) X S E r k e k ( n : 68 ) X
s
Boy (cm) 159.41 4.01 161.33 9.28 Ağırlık (kg) 48.19 6.88 48.68 8.84 BKI (kg/m2) 19.05 2.29 18.68 2.39Ust orta kol çevresi (cm) 24.87 3.38 24.60 3.85
Bel çevresi (cm) 69.44 5.56 72.29 7.97
Kalça çevresi (cm) 89.46 8.03 85.46 8.11
3 4
Ş A N L I E R N „ G Ü L E R A.
T ablo 2: Ö ğ re n c ile rin G ü n lü k T ü k e ttik le ri Ö ğ ü n S a y ısı, Ö ğ ü n A tla m a D u r u m u , A tla n a n Ö ğ ü n S a y ıs ın ın D a ğ ılım ı
Eğitim ve M ateryal Sözel E ğitim K on trol T o p la n ı (n:; 120)
V erilen G rup (n: 40) V erilen G rub u (n:: 40)
G rup (n: 40) Ö ğü n S % S % S % S % Ö ğ ü n S a y ısı 10.8 2 7 17.5 2 5.0 4 10.0 13 3-4 31 77.5 36 90.0 34 8 5 .0 101 8 4 .2 5 v e üstü 2 5.0 2 5.0 2 5.0 6 5 .0 Ö ğ ü n A tla m a D u r u m u H e r z a m a n atlar 6 15.0 3 7.5 6 15.0 15 12.5 A tla m a z 12 30.0 14 35.0 16 4 0 . 0 4 2 3 5 . 0 B a z e n atlar 22 55.0 23 57.5 18 4 5 . 0 63 5 2 .5 A tla n a n Ö ğ ü n S abah 10 25.0 15 37.5 13 32.5 38 3 1 . 7 Ö ğle 13 32.5 6 15.0 8 2 0 . 0 2 7 2 2 .5 A kşam 5 12.5 5 12.5 3 7.5 13 10.8 Ö ğün atlam ayan 12 30.0 14 35.0 16 4 0 . 0 4 2 3 5 . 0
[Cız öğrencilerin boy uzunluğu 159.41±4.01 cm, ağırlığı 48.19±6.88 kg, BKİ'İ 19.05±2.29 kg/m 2, üst orta kol çevresi (ÜOKÇ) 24.87±3.38 cm, bel çevresi 69.44±5.56 cm, kalça çevresi 89.46±8.03 cm, bel/kalça oranı 0.78±0.07 iken, bu değerler erkeklerde sırasıyla 161.33±9.28 cm, 48.68±8.84 k g , 1 8 . 6 8 ± 2 . 3 9 k g / m 2, 2 4 . 6 0 ± 3 . 8 5 c m , 72.29±7.97 cm, 85.46±8.11 cm, 0.85±0.06 olarak bulunmuştur. Yaşar ve arkadaşları (14), devlete ait ve özel ilköğretim okullarında eğitim gören çocuklar üzerinde yaptıkları çalışmada, öğrenci le r in v ü c u t ö l ç ü m l e r i n i n s t a n d a r t l a r a u y g u n olduğunu bildirmişlerdir. Yapılan başka bir çalış mada, 13-15 yaş grubu adolesanların vücut ağır lığı ve boy uzunluğunun 95. persentilin üstünde olanların sıklığı sırasıyla, %5.0 ve %10.0 olarak b u lu n m u ş tu r (15). Bu ça lışm a d a da ergenlerin an tro p o m etrik ö lçüm le rin in standartlara uygun olduğu tesbit edilm iştir (11-13). A ncak d e ğ e r l e n d i r m e l e r A m e r i k a n s t a n d a r t l a r ı n a g ö r e y a p ıld ığ ın d a n Türk ç o c u k la r için g e liştirilm iş standartlara ihtiyaç duyulmaktadır.
Ö ğ r e n c ile r in g ü n lü k tü k e ttik le r i ö ğ ü n say ısı, ö ğ ü n a tla m a d u r u m u , a tla n a n ö ğ ü n s a y ıs ın ın
dağılımı Tablo 2'de verilmiştir.
Öğrencilerin % 10.8'i g ün d e iki, % 8 4 .2 'si ü ç -d ö rt ö ğ ü n y e m e k t ü k e t i r k e n , % 1 2 . 5 ' i h e r z a m a n , % 52.5'i bazen öğü n atlam aktad ır. A yrıca a d o le - sanların % 22.5'i öğle, % 31.7'si s a b ah k ahvaltısın ı atladığını ve % 65.1'i canı iste m e d iğ i için ö ğ ü n atladığını ifade etmişlerdir. Yapılan b ir ç a lış m a d a devlet okullarında tüketilen öğ ü n sayısı 3 .6 ± 0.0 7 o l a r a k b u l u n m u ş t u r (1 4 ). Ş a n l ı e r v e O k t a r ın (16), 136 ilköğretim öğrencisi ü zerind e y a p tık la ıı çalışm ada, ö ğren c ile rin % 5 0 .7 's in in s a b a h k a h v a l t ı s ı n ı b a z e n v e y a h i ç y a p m a d ı ğ ı t e s b ı t e d ilm iş tir . Y a p ıla n b a ş k a b i r a r a ş t ı r m a d a is e öğrencilerin düzenli öğ ün tü k etm e d ik le ri b u l u n m u ş tu r (17). Y ü c e c a n ve a r k a d a ş l a r ı n ı n ( 1 8 ),
1231 çocuk ve genç üzerinde ya ptıkları ç a lış m a da, öğrencilerin % 3 8.7 'sinin z a m a n y e te rs iz liğ i, geç kalm a korkusu ile öğün atladığı saptanm ıştır. Sonuçlar bu araştırma sonuçlarını d e s te k le m e k te dir.
Yeterli ve dengeli beslenm ede ö ğ ün lerin düzen li olm ası ve her b esin g ru b u n d a n ç eşitli y i y e c e k lerin tüketilmesi güne istekli başlam a, aktiviteyi
İ l k ö ğ r e t i m i n İ k i n c i K a d e m e s i n d e E ğ i t i m G ö r e n Ö ğ r e n c i l e r e V e r i l e n B e s l e n m e E ğ i t i m i n i n Ö ğ r e n c i l e r i n B e s l e n m e B ilg i D ü z e y i v e A l ı ş k a n l ı k l a r ı n a E t k is i
3 5
T ablo 3. H em E ğitim Hem de M ateryal Verilen, Yalnızca E ğitim Verilen ve K o n tro l G ru bu n daki Ö ğrencilerin E ğitim Ö n cesi ve S on rası B eslenm e B ilgi Puanlarının A ritm etik O rtalam a, S ta n d a rt S apm a ve t D eğerleri
X S E ş le ştir m e F a r k la r ı (p u a n ) D Sd t P E ğ itim v e M a te r y a l V erile n G ru p (n: 40) Ö n test 7.10 3.07 12.18 3.86 19.97 0.000 S o n test 19.28 3.70 S a d e c e E ğ itim V e r ile n G m p (n: 40) Ö n test 7.28 2.76 S o n test 16.50 3.32 9.23 3.78 15.44 0 .0 0 0 K o n tro l G r u b u (n: 40) Ö n test 6.75 3.03 2.09 S on test 7.80 3.50 1.05 3.17 0 .0 0 4
elverişli bir şekilde sürdürme, öğrenme, fiziksel ve m ental gelişim açısından özellikle çocuk ve ergenler için çok önemlidir.
Eğitim ve materyal verilen, yalnızca eğitim veri len ve k o n tro l g r u b u n d a b u lu n an ö ğ rencilerin e ğ itim öncesi ve sonrası beslenm e bilgi p u a n larının a ritm e tik ortalam a, standart sapm a ve t değerleri Tablo 3'te gösterilmiştir.
Bütün gruplarda ön test ve son test bilgi düzey leri arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir fark bu lu n m u ştu r (p<0.05). Kontrol grubunda da ön test ve son test arasında farkın olması öğrenci l e r i n b i r b i r l e r i n d e n e t k i l e n m e s i v e y a b i r b i r lerinden bilgi alışverişinde bulunmalarından kay naklanabilir. Yapılan bir çalışmada, öğrencilere 4 h a f t a s ü r e y l e e ğ itim v e rilm iş ve y a ln ız kitap d a ğ ıt ıl a n ö ğ r e n c i le r d e b a şarı oranı, yüz yüze
eğitim ve eğitim yanında kitap verilenlere göre düşük bulunmuştur (19). Güzey'in (20), yaptığı a r a ş t ı r m a d a 7 h a f t a l ı k b e s l e n m e e ğ i t i m i n i n ö ğrencilerin b eslenm e bilgi dü z e yle rin in y ü k s e ltilm e s in d e etk ili o ld u ğ u , hiç e ğ itim v e r i l meyen grupta ise bilgi düzeyinin düştüğü tespit edilmiştir.
T a b lo 4 'te de g ö r ü ld ü ğ ü g ib i e ğ it im s o n r a s ı öğrencilerin beslenme bilgi düzeyleri arasında 1 2 grup, 2-3 grup ve 1-3 grup arasında anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Bu sonuçlar eğitimin hem sözel hem de görsel yapılmasının önemini bir kez daha vurgulamaktadır. Yapılan bir çalış m a d a etk in ve s ü re k li b ir yıl s ü re y le v e r ile n beslenme eğitiminin öğrencilerin beslenme bilgi d ü z e y le rin i y ü k s e lttiğ i ve d a v r a n ı ş la r ı n d a da önem li d e ğ iş ik lik le r o lu ş tu rd u ğ u s a p ta n m ış tır (21).
T ablo 4: G r u p la r A r a s ın d a E ğ itim V erildikten S o n ra k i B e sle n m e B ilg i D ü ze y le rin in A r itm e tik O rta la m a S ta n d a r t S a p m a ve F D e ğ e ri
G r u p la r X S F P T u k e y
T e s t i
E ğ itim ve M a te ry a l V e r ile n G ru p (1) 19.28 3.70 (1-2)
S özel E ğ itim V erile n G r u p (2) 16.50 3.32 116.46 0.000 (2-3)
3 6
Ş A N L I E R N „ G Ü L E R A .
T a b lo 5. Ö ğ re n c ile rin E ğ itim Ö n c e s i v e S o n r a s ı B e s le n m e ile İ lg ili B ilg i S o r u la r ın a V e r d ik le r i D o ğ r u C e v a p la rın D a ğ ılım ı (% )
S o ru la r
Proteinlerin vücudum uzdaki görevi nedir?
Asıl görevi ısı ve enerji vermek olan besin öğesi aşağıdakilerden hangisidir?
A şağıdakilerden hangisi vitaminlerin vücuttaki görevidir? Aşağıdakilerden hangisi en çok A vitamini içerir?
Y etersizliğinde kem iklerde erime ve çarpıklık m eydana getiren vitamin hangisidir?
Kanser ve hücre parçalanmasını engelleyen vitamin hangisidir? Kanın pıhtılaşmasında görevli vitamin hangisidir?
Y etersizliğinde sinir ve sindirim sisteminde bozukluk, iştahsızlık ve kansızlık gibi belirtiler veren vitamin hangisidir?
Yetersiz alındığında megaloblastik anemiye sebep olan vitamin hangisidir?
Aşağıdakilerden hangisi minerallerin vücuttaki görevidir? Demir yetersizliğinde hangi hastalık görülür?
Aşağıdaki besinlerden hangisi magnezyum yönünden zengindir? Kemik ve dişlerin sağlığında etkili olan besin öğeleri aşağıdakilerden hangisidir?
İyot yetersizliğinde görülen hastalık hangisidir?
Yetersizliğinde diş etlerinde kanamaya neden olan besin öğesi hangisidir?
Bir gram yağın vücuda verdiği enerji ne kadardır?
Gözün görme fonksiyonu için gerekli olan vitamin hangisidir? Aşağıdaki besinlerden hangisi en çok riboflavin vitaminini içerir? Aşağıdaki besinlerden hangisi B grubu vitaminlerden zengindir? Elzem aminoasit ne demektir?
Aşağıdaki et pişirme yöntemlerinden hangisi en uygun olanıdır? Aşağıdakilerden hangisi pilav pişirmede en uygun yöntemdir? M akama pişirmede sizce en doğru yöntem hangisidir?
Aşağıdakilerden hangisi sebzelerin hazırlanma ve pişirilme sıralamasında uyulması gereken doğru yöntemdir?
Kurubaklagillerin pişirilmesinde en doğru yöntem hangisidir? Tahıllar nasıl saklanmalıdır?
Sütlü tatlı yaparken sizce şeker ne zaman ilave edilmelidir?_____ E.Ö Eğitim öncesi E.S Eğitim Sonrası
Öğrencilerin eğitim öncesi ve sonrası beslenme ile ilgili bilgi sorularına verdikleri doğru cevap ların dağılımı Tablo 5'de gösterilmiştir.
Tablo 5'de de g örü ld üğü gibi eğ itim d en sonra öğrencilerin beslenme bilgi düzeylerinde olumlu değişiklikler gerçekleşmiştir. Özellikle tek başına eğitim vermek yerine sözel ve görsel araçları kul l a n a r a k v e r ile n e ğ itim in b ilg i d ü z e y in i y ü k seltmede daha etkin ve başarılı olacağı sonucuna v a r ı l m ı ş t ı r . Z a m a n s a b it tu tu l m a k k o ş u lu y l a i n s a n la rın ; o k u d u k la r ın ın % 1 0 .0 'u n u , i ş ittik lerin in % 2 0 .0 'sin i, hem görüp hem de
işittik-E ğitim ve M a te ry a l S ad ece E ğ itim K o n tro l V erilen G ru p V erile n G r u p G r u b u
E .Ö E.S E .Ö E.S E .Ö E.S
25.0 35.0 1 0 . 0 15.0 17.5 20. u 12.5 82.5 15.0 35.0 15.0 27.5 32.5 67.5 40.0 50.0 22.5 32.5 37.5 80.0 37.5 80.0 30.0 30.0 37.5 75.0 25.0 60.0 22.5 42.5 22.5 52.5 30.0 62.5 25.0 27.0 37.5 50.0 32.5 55.0 50.0 65.0 2 0 . 0 65.0 17.5 50.0 22.5 22.5 15.0 55.0 22.5 87.5 5.0 12.5 35.0 55.0 47.5 30.0 52.5 57.5 25.0 77.5 25.0 52.5 1 0 . 0 2 0 . 0 17.5 32.5 22.5 45.0 17.5 12.5 40.0 67.5 37.5 57.5 30.0 30.0 30.0 87.5 30.0 70.0 12.5 12.5 22.5 70.0 1 0 . 0 50.0 25.0 27.5 1 0 . 0 90.0 5.0 85.0 5.0 1 0 . 0 32.5 77.5 57.5 75.0 37.5 37.5 17.5 55.0 25.0 37.5 30.0 17.5 25.0 75.0 275 67.5 12.5 32.5 7.5 67.5 1 0 . 0 65.0 22.5 25.0 50.0 97.5 62.5 72.5 45.0 45.0 7.5 82.5 15.0 67.5 1 0 . 0 12.5 5.0 87.5 12.5 80.0 25.0 12.5 27.5 72.5 12.5 40.0 22.5 2 0 . 0 25.0 87.5 15.0 77.5 25.0 27.5 72.5 92.5 70.0 92.5 70.0 72.5 2 0 . 0 90.0 12.5 90.0 12.5 15.0
lerinin %50.0'sini, s ö y le d ik le rin in % 7 0 .0 'in i ve yapıp söylediklerinin ise %90.0'ını hatırladıkları bu nedenle öğretimde görsel ve işitsel araç k u l lanıldığında ö ğ ren m e n in h e m d a h a ç a b u k h e m daha kalıcı olacağı bildirilmektedir (22).
Eğitim ve materyal verilen gruptaki öğrencilerin annelerinin beslenme eğitiminden önce ve s o n ra ki beslenme bilgi puanlarının aritmetik ortalam a, standart sapma ve t değeri Tablo 6'da verilmiştir. Eğitim ve materyal verilen grupta bulunan ö ğ re n cilerden öğrendikleri bilgileri a n n e le rin e an
lat-İ l k ö ğ r e t i m i n lat-İ k in c i K a d e m e s i n d e E ğ i t i m G ö r e n Ö ğ r c n c i l c r c V e r i l e n B e s l e n m e E ğ i t i m i n i n Ö ğ r e n c i l e r i n B e s l e n m e B ilg i D ü z e y i v e A l ı ş k a n l ı k l a r ı n a E t k is i
3 7
T a b lo 6. E ğ itim ve M a te r y a l V erilen G ru p ta k i Ö ğ ren cilerin A n n e le rin in E ğ itim d e n Ö n c e k i ve S o n r a k i B e s le n m e B ilg i P u a n la rın ın A r itm e tik O rtalam a, S ta n d a rt S a p m a ve t D e ğ e r i (n : 40)
Eşleştirme Farkları T e s t T ü r ü X S D Sd t P O n test S o n test 14.02 14.85 5.00 5.87 8.09 0.82 0.65 0.52
m aları istenmiş, çocuktan anneye eğitimi ulaştır m a a m a ç la n m ış a n c a k ön ve son test puanları a r a s ı n d a a n l a m l ı b i r f a r k b u l u n a m a m ı ş t ı r (p>0.05). Ö n test ve son test sonuçları arasında istatistiksel a ç ıd a n ö nem li bir farkın b ulu n m a ması öğrencilerin öğrendikleri bilgileri anneleri n e a k t a r a m a m a l a r ı n d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı d ü ş ü n ü lm e k te d i r . A n n e le rin b e s le n m e eğitimi program ını algılayabilmesi genel kültür düzeyine bağlıdır. K ad ın ın sosyo-kültürel durumunun alt d ü z e y d e o lduğ u çev relerde düzenli bir biçimde bile olsa beslen m e eğitimi programları tek başına istenilen am aca ulaşam am aktadır (23). Bu neden le kadın ve kız çocuklarının eğitim almaları ve eğitim düzeylerini yükseltmeleri sağlıklı ve bil inçli bireyler yetiştirmeleri açısından önemlidir. Yapılan ç a lış m a la rd a da b e n z er sonuçlar tespit edilmiştir (24, 25).
SO N U Ç V E Ö N E R İL E R
E ğ itim in bilgi, tu tum ve davranışlar üzerindeki olumlu etkisinin sürmesi, önemli bilgilerin haya ta geçirilmesi, pratikte kullanılabilmesi için etkin ve sü rek li u y g u n alet ve ekip m an kullanılarak yapılması gerekmektedir. Bu çalışmada eğitimin t e k b a ş ı n a d e ğ i l , h e m g ö r s e l h e m de s ö z e l o l m a s ı n ı n d a h a u y g u n o l a c a ğ ı s o n u c u n a varılmıştır.
E lde edilen veriler doğrultusunda;
Y eterli ve d e n g e li b e s le n m e a lış k a n lık la rın ın geliştirilmesi, yanlış ve olum suz uygulamaların o rta d a n k a ld ır ılm a s ı, b e sin le rin sağlık bozucu d u r u m a g e lm e s in in ön len m esi, besinlerin daha e t k i n ve e k o n o m i k k u l l a n ı m ı vb. k o n u l a r ı n e ğ it im y o l u y l a s a ğ la n m a s ı ge re k lid ir. H alkın e ğ i t i m i n d e k o n u n u n u z m a n ı d i y e t i s y e n l e r e ,
b eslenm e u z m a n ların a ve ö ğ re tm e n le re b ü y ü k görevler düşmektedir.
Ayrıca örgün e ğitim in h er k a d e m e s in d e te m e l beslenme bilgisi derslerinin p rogram lara k o n u l m asın ın, o ku lla rd a b e sle n m e e ğ itim in i k o l a y laştırmak ve kalıcılığını sağ lam ak için h ikaye, film, skeç vb. araçların geliştirilmesi için yarış m ala rın a ç ılm a s ın ın , ö ğ r e tm e n le re h i z m e t içi eğitim verilerek beslenme konusundaki son yeni liklerin anlatılmasının, okullarda beslenme eğiti mi m erkezleri k urula rak ailelere e ğitim v e r i l mesinin, öğretmen, öğrenci, veli üçgeninin her zam an göz ö nünde b u lu n d u ru lm a s ın ın faydalı olacağı görüşündeyiz.
K AYNAK LAR
1. Ö zdoğan B. A m asya ili m erkez sağlık ocağı b ö l gesinde beslenme alışkanlıkları. H.Ü. Sağlık Bilimleri E nstitüsü, B eslenm e ve D iyetetik P rogram ı B ilim Uzmanlığı Tezi, 1991.
2. Ercan A. Beslenme eğitimi süresinin gebe kadınların beslenme ve sağlık durumları ile bilgi alışkanlıklarına etkisi. H.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Beslenm e ve Diyetetik Programı Bilim Uzmanlığı Tezi, 1989. 3. Erden, G. Kılavuz Sağlık Ocağı Bölgesindeki 15-59
yaş grubu an n elerin 6-24 aylık çocuk b esle n m e si k o n u su n d a b ilg i ve u y g u la m a la r ı. H .Ü . S a ğ lık Bilimleri Enstitüsü, Beslenme ve Diyetetik Programı Bilim Uzmanlığı Tezi, 1993.
4. Filiz S. Okııl öncesi eğitim kurumuna devam eden 4-6 yaş çocuklarının beslenm e k av ra m ların ın g e liş tir ilmesinde öğrenme süresi ve yönteminin etkisi. M.Ü. E ğ itim B ilim le ri E n s titü s ü ,O k u lö n c e s i E ğ itim i Programı Bilim Uzmanlığı Tezi, 1988.
5. T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel M üdürlüğü ve H.Ü. Beslenm e ve D iyetetik Bölüm ü İşbirliği ile Toplumun beslenmede bilinçlendirilmesi, saha personeli için toplum un beslenm esi program ı eğitim materyali, T.C. Sağlık Bakanlığı, Ankara, 2002.
6. Lifshitz F, Tarım O. Smith MM. Nutrition in adoles-
cence. In: A d olescent E ndo crin o lo g y . E ndocrinol Metab Clın North Am 1993;22:673-83.
Ş A N L I E R N „ G Ü L E R A.
Story M. Rosem vinkel K. Himes J, et al. D emographic 18. and risk factors associated with chronic dieting in ado- lescents. Am J Dis Child 1991;145:994-98.
R o s e n b a u m M , L ie b e l R L . O b e sity in ch ild h o o d . Pediat Rev 1989; 11:49-55.
M ust A, Jacques PF, Dallal GE. et al. Long-term mor- 19 bidity and mortality o f ovenveight adolescent: A fol- low up o f the 1922-35 Harvard Grovvth Study. N Engl J M e d 1992;327:1350-55.
Kutluay Merdol T. Beslenme Eğitimi Rehberi. Özgür 20. Y ayınlan, İstanbul, 1999.
G ib so n R S .P rin c ip le s o f N u tritio n a l A sse ssm e n t. Oxford U niversity Press, New York, 1990.
H am m er LD. Standardized percentile curves o f body mass index for children and adolescents. AJDC 1991:
145. 21.
Pekcan G. Hastanın beslenme durumunun saptanması. D iy e t El K ita b ı,(E d .B a y sa l A ve ark). H atip o ğ lu
Yayınevi, Ankara, 1999:61-106. 2 2 .
Y aşar A, Ilıca B, Rakıcıoğlu N. Ankara'da devlete ait ve özel ilköğretim okullarında eğitim gören çocukların beslenme durumlarına ilişkin bir araştırma. Beslenme 23. ve Diyet Dergisi 1999;28:1:21-28.
Yabancı N. Adölesanlarda fiziksel aktivite düzeyi ile beslenm e durum unun kem ik m ineral yoğunluğu ve vücut bileşimi üzerine etkisi. H.Ü. Sağlık Bilim leri
E nstitüsü, B eslenm e ve D iy etetik P ro g ram ı B ilim 24. Uzmanlığı Tezi, 1999.
Şanlıer N, Oktar İ. İlköğretim okullarında uygulanan
b eslen m e p ro g ra m la rı ve ö ğ r e n c ile r in b e s le n m e 25. davranışları ile ilgili öğretmen ve yönetici görüşleri.
Mesleki Eğitim Dergisi 1999; 1:2:57-65.
Aydın A. Okul çağı çocuklarının beslenm e, ağız ve genel vücut hijyenine ilişkin uygulamaları ve var olan sağlık sorunlarının belirlenmesi. H.Ü. Sağlık Bilimleri E nstitüsü, B eslenm e ve D iyetetik P rogram ı B ilim Uzmanlığı Tezi, 1996.
Yücecan S, Pekcan G, A çık S, B aysan M, R akıcıoğlu N, O ğuz N, Karabudak E, N ursal B, Eroğlu G, A kal E. A nkara’da yaz okullarına devam eden çocuk ve genç le rin b e sle n m e a lış k a n lık la rı. B e s le n m e v e D iy e t Dergisi 1994;22(2): 179-194.
Aytekin F. Ü niversite öğrencilerine verilecek b eslen me eğitim inin beslenm e davranışlarına olan etkisinin in celen m esi. G .Ü . S o sy al B ilim le r E n s titü s ü , A ile Ekonomisi ve Beslenm e ABD D oktora Tezi, 1999. G üzey A. İlkokul ö ğ ren c ilerin e y ap ılan u y g u la m a lı beslenm e eğitim inin çocukların ve bilgi aktarım ı ile annelerinin beslenm e, sağlık k o nusunda bilgi, tutum ve davran ışların a etkisi ü ze rin e b ir ara ştırm a . H .Ü . S ağlık B ilim leri E n stitü sü , B e sle n m e ve D iy e te tik Programı Bilim Uzm anlığı Tezi, 1991..
Başoğlu, S., Baysal A. B eslenm e eğitim inin ö ğ ren c i lerin bilgi ve davranışlarına etkisi. B eslenm e ve D iyet Dergisi 1987; 16:1:35-38.
Güngördü E. Ö ğretim de görsellik ve görsel araçlarda b u lu n m a s ı g e r e k e n ö z e l l i k l e r . M il li E ğ itim 2003;157,132-38.
T uncel N. İstanbul ilin d e so sy o -e k o n o m ik k ü ltü re l durumu farklı üç yerleşm e bölgesindeki annelerin 0-24 aylık b ebek ve çocuk b e sle n m e sin e ilişk in bilg i ve d a v ra n ış la rı. İ.Ü . T ıp F a k ü lte s i H a lk S a ğ lığ ı A D D oktora Tezi, 1994.
Sürücüoğlu M. Balgam ış F. B eslenm e eğitim inin yiye c e k h a z ır la m a v e p iş i r m e y ö n t e m l e r i n e e t k i s i . Beslenme ve Diyet Dergisi 1987; 16:1:39-50.
Vasufam R. A nkara ve T ebriz (İran )’de yaşayan evli kadınların beslenm e bilgi düzeyleri, besin hazırlam a ve pişirme uygulam alarının karşılaştırılm ası. A.Ü. Fen B ilim leri E n stitü sü , Ev E k o n o m is i(B e s le n m e ) AD Bilim Uzmanlığı Tezi, 2002
