BOZULUS HAKKINDA
FARUK DEMİRTAŞ
XVI. asra ait kaynaklara göre, Y ö r ü k ve Türkmen adlariyle anılan Anadolu'daki Türk aşiretleri umumiyetle muhtelif uluslar (iller)'a ayrılmış bir halde bulunuyorlar. Ayrı ayrı bölgelerde yaşıyan ve az çok farklı bir içtimai seviyede bulunan bu illerin, aynı zamanda hususi birer mâziye de sahip oldukları anlaşılmaktadır. Dış âmillerin bu iller üzerinde henüz kat'i tesirlerini yapamamış olduğu bir devirde bunların kabilevi teşkilâtlarmın mürekkep bir manzara arzettiği görülmekte ve dahili bünyelerine ait idari, askeri ve dini gibi bazı müesseselerin mevcudi-yetine tesadüf edilmektedir.
İşte, bu yazımızın mevzu edindiği Boz ulus umumi mahiyetlerini en kısa yoldan belirtmeğe çalıştığımız bu illerden birisidir.
KAVMI MAHIYETI
A. Ulus'un adı : Ulusun bu boz sıfatını ne gibi bir sebeple almış olduğu hakkında vesikalarda bir işarete tesadüf edemedik. Bununla beraber bu hususun tayininde bizi müşkilâta uğratan yalnız kaynak-ların sükütu değil, belki bundan daha fazla olarak rengin eski Türk içtimal hayatında oynadığı rolün tam mânasiyle tesbit edilememiş ol-masıdır. Vakıa Prof. Fuat Köprülü, bir yazısında °, kara renginin tamamen aristokratik mahiyette olan eski Türk cemiyetinde avam yani halk s ını -fına izâfe edildiği hakkında isabetli bir mütalâada bulunmuştur. Hattâ biz de bu sıfatın eski Türk cemiyetinin avam tabakasından başka, aynı mahiy ette telâkki edilen kavimlere de verilmiş olduğunu ortaya çı kar-mış bulunuyoruz 2. Diğer taraftan bu rengin aksi mânasında kullanılan
ak sıfatının da aynı sahada bir rol almış olduğu hakkında delillerimiz mevcuttur 3.
islâm Ansiklopedisi, cüz IV , Bayrak maddesi.
2 Meselâ, K a r ak oy u n 1 u 1 a r'ın hizmetinde bulunan Karaulus'un, almış olduğu kara sıfatı, onun Kürt menşeli bir teşekkül olmasiyle adı geçen Türk devletine tâbi bir halde bulunmasından ileri gelmiştir. Keza kelimenin, aşağı gözle bakılan başka kavimlere de verilmiş olduğu hakkında kaynaklarda bazı deliller vardır (Bu hususta tafsilât, büyük bir kısmını hazırlamış bulunduğumuz ve yakında neşredeceğimiz, Ana-dolu'da Oğuz Boyları adlı yazımızdadır).
3 Burada bunlardan bir misal olarak XVI. asırda S i v a s bölgesinde yaşıyan Aksalur adlı bir teşekkülü zikredebiliriz. Bu teşekkülün ak sıfatını almasını, neşretmek üzere bulunduğumuzu haber verdiğimiz yazımızda, onunla aynı kavıni şubeye mensup bulunan sultan Kadı Burhan e d d i n'in siyasi mevkii ile izah etmiştik.
Fakat, bizim ulusun almış olduğu bu boz sıfatının, malûm manasının, içtimai hayatta bir akis yaptığı ve bunun nasıl bir manevi kıymeti haiz olduğu hakkında delil ve emarelere tesadüf edemedik. Bu sebeple bu hususta yapacağımız izahlar tam mânasiyle tatmin edici bir mahi-yette olmıyacaktır. Bununla beraber gerek ulusun kavmi teşekkülü ve gerek siyasi tarihi, ancak bu cepheden bazı izah tecrübelerine giriş me-mize imkân vermektedir.
1. Aşağıda geniş bir şekilde bahsedeceğimiz gibi, Hozulus'un kabilevi bünyesi, kavmi bakımdan tezatlar arzetmektedir. Ulusun birçok te ş ek-külleri, muhtelif Oğuz boylarına ait olduğu gibi bir kısım aşiretleri de Kürt menşelidir. Diğer taraftan ulusa dahil olan bu muhtelif Oğuz boylarına mensup teşekküllerin bir kısmı da aslında başka siyasi il ve uluslara ait bulunmaktadır. Bu sebeple Bozulus'un muhtelif kavml, siyasi ve hattâ ırk! menşeli aşiretlerden rnüteşekkil bulunması, onun bu boz sıfatını almasında bir .mil olabileceği ihtimalini hatıra getirmektedir.
2. Diğer taraftan, yine aşağıda bahsedeceğimiz gibi, bu il A k k o-y unlu u 1 u s u n u n XV. asrın sonunda uğradığı felaketin neticelerine boyun eğmiş, onun en mühim bakiyesidir. Bu sebeple acaba onun bu sıfatı alması, bu ilin bir zamanlar siyasi ikbal devresinde bulunup da sonradan bu mevkiini kaybetmiş olmasından mı ileri gelmiştir ? Bizi bu ikinci şekilde de düşünmeğe sevkeden âmil. boz renginin bu gün Anadolu'da kullanıldığı gibi, sıhhatı bozulmuş kimselere verilmiş olması ve onunla tavsif edilmeleri olmuştur. Bu boz sıfatının Bozok kelime-siyle bir münasebeti olması ihtimali de hatırımıza gelmiştir. Fakat bu ilde Bozok lar dan olduğu kadar Üçoklu kabilelere mensub ş ube-lerin bulunması ve onun bir Üçoklu siyasi teşekkülün en mühim bir bakiyesi olması, böyle bir ihtimâle yer bırakmamaktadır.
B. Kabilevf durumu : Biraz yukarıda ulusun eski A k k o y u n 1 u
isinin en mühim bir bakıyesi olduğuna işaret etmiştik. Bu keyfiyet bu teşekkülün D i yar b ek i r bölgesinde yurt tutmuş bulunmasından ve ona dair vesikaların da bu bölgenin fethi ile beraber başlamasından istidlal edebilir. Bununla beraber biz bu hususu daha kat'i ve etraflı bir şekilde ifade edebilecek delillere malik bulunuyoruz. Bu delillerden birisi Akkoy unlu devletinin daha beylik zamanlarında onun hizmetinde gördüğümüz siyasi teşekküllerin bizim Bozulus'ta da bulunmuş olması -dır ki, bu zümrelerden aşağıda bahsedilecektir.
Bozulus hakkında 947 = 1540 tarihini taşıyan defter 4, bu ilin kabilevi mahiyetini izah etmemizi kolaylaştıracak bir tarzda tertiplen-miştir. Bu zikredilen defterde Bozulus, D i yar b ek ir T ür k m enler i ve Dulkad ır 1 ı Tür kmenleri veya asıl Bozulus ve Dulkadırlı ulusu olmak üzere başlıca iki kısma ayrılmıştır. Defterin, Diyarbekir Türkmen-leri veya asıl Bozulus adını verdiği kısım, öz Ak k oy unlu teşekkül-
BOZULUS HAKKINDA 31 leriyle aslında Halep Tür k m e n 1 e r i'ne mensup aşiretlerden müteş ek-kildir. İkinci kısım ise adından da anlaşılacağı gibi, aslında Dulkad ırlı i 1 i 'ne mensuptur. Bozulus'un bu iki grupundan başka bir de Ş a m
(Suriye) Türk m eni eri grupu vardır ki, bunun Kanuni devrinde yazılmış defterde yalnız hâsılı kaydedilmiştir.
1 — Diyarbekir Türkmenleri : Defterin bu adla tesmiye ettiği kısım, yukarıda da işaret edildiği gibi, en eski Akkoyunlu teşekkülleriyle Halep Türkmenleri'ne ait bazı camâatlarclan müteşekkildir.
Defterde, asıl Akkoyunlu teşekkülleri olarak tesbit edebildiğimiz başlıca aşiretler şunlardır : Hanızahacziu 5, Kocahacilu 6, MUS111111 7, 5 Akkoyunlula r'ın hususi tarihi olan Kitâb-ı Diyarıbekryiye'de, K a r a y ü-1 ü k Osma n'ın oğlu M a r din valisi Hamza ile Karayusuf oğlu Bağdat hâkimi Isf a han Mirza arasında yapılan bir savaşta, Hamza ordusunun sol koluna kumanda eden ümerâ arasında bu teşekkülün beylerinden M i h ma t Hamzahacılu adli bir şa-hıs zikredilmektedir (ayrıca bk. Ha san R uml u, Ahsen üt-Tevârth, Nurosm a-n i y e kütüphaa-nesi yazm. , a-nr. 3317, yaprak 51 a). Bu ikia-nci eserde, sultaa-n Halil ve Yak u b devirlerindeki, Akkoyunlu iimerâsından biri olarak zikredilen Hüseyin Ali Beg'in de bu teşekküle mensub olduğunu görüyoruz (yaprak 129 a). Bana, Kitüb- ı Diyârıbekriy y e'nin kendisinde bulunan müstensah bir nüsha-sından istifade etmek imkanını veren T. T. K. yayım uzmanı arkadaşım Adnan E r z i'ye teşekkürlerimi sunarım.
6 Bu mühim teşekkülün, Karayülük Osman Beg oğlu sultan H a m z a'nın, ümerâsı arasında, Musa ve Mehmet adli iki emirini tanıyoruz. Bunlardan Musa Kocahacilu Hamza Mirza ile B a ğ d a t hâkimi I,s f a h a n Mirza arasında yapılan mubarebeye öncü kuvvetleri kumandanı olarak iştirâk etmiş ve büyük yararlıklar göstermiştir. Isfahan Mirza'nın kat'i şekilde bozguna uğramasında o sırada Mardin muhafız! bulunan Mehmet Kocahacı'nında büyük bir rolü olmuştur (Diyarıbekriyye). Bu Mehmet Kocahacı, sultan Hamza'nın ölümünden sonra bazı Pürnek ve Bektaşlı beyleriyle Malatya tarafla-rına çekilmiş ve bu sırada Karakoyunlularla birlikte Akkoyunlu ülkesine yürüyen Şeyh Hasan b. Karayülük'e iltica etmiştir (Digiirıbekrigye, Hasan R u m l u, 68 b) Uzun Hasan, Karakoyunlular'ın yardımiyle Urfa'yı almış bulunan Şeyh Hasan Bey'i mağlüp edip öldürdükten sonra ona iltica etmiş bulunan Mehmed Kocahacılu'yu ve diğer amirleri esir alarak Amid'e göndermiştir. Bununla beraber, A I i Beg adlı diğer
bir Kocahacılz amiri, Uzun Hasa n'ın iç ve dış mücadelelerinde büyük hizmetler
etmiş ve bu hükümdar tarafından bir def'a da Mevlâna Ahmet ile Cihanşâh'a elçilikle gönderilmiştir. Sultan Halil'in oğlu Fars valisi El v e n d M i r z a'nın maiye-tinde bu teşekkulün beylerinden H ü s e y in adli birini görmekteyiz (H a s a n R u m I u, adı geçen eseri, yap. 86 b). Bundan, bu teşekkülün bir kısmının F a r a bölgesinde kalmış olacağı tahmin olunabilir. Teşekkülün adı, zikredilen her iki eserde de ilk ön-celeri daima Kocahacilu olarak, yazılmıştır. Daha sonra bu isim, Hocahacılu şeklinde kaydedilmiştir (bak. Hasan Ruml u, yukarıda zikredilen yapraklar). Bizim defterde kelime yukarıda da zikrettiğimiz gibi birinci şekilde yazılmıştır. bu sebeple kelimenin aslında bu şekilde olduğu ve Hocahacılu tarzını sonradan aldığı sarih olarak anlaşı -lıyor. Malamdur ki, Türkçe ve Farsçada müşterek olarak kullanılan hoca kelimesinin
koca adından geldiği hakkında bir kanaat mevcuttur (bk. F u at Köprü! ü, is. Ans.
cüz 39, Hâce maddesi). Vermiş olduğumuz bu misal, bu şekilde bir filolojik hâdisenin
cereyan etmiş olduğunu göstermektedir. A z eri lehçesinde K — H tebadülünün bir hususiyet teşkil ettiği hatırlanırsa hadisenin filolojik sebebi anlaşılmış bulunur. Bu hususta kaynaklarda dikkatli bir tarama yapıldığı takdirde bu gibi misallerin çoğ ala-cağ! muhakkaktır.
İzzeddinhacılus, Haydarlu Hüseyinhacdu °°, ivaz , İshak 12, Yurtcu 13
ve Pürnek. Bu sonuncusu kaynaklarda daha ilk Akkoyunlu faaliyetinden itibaren zikrediliyorsa da 14 aslında Hal e p Türkmenler i'ne mensup
gaçen eserlerde birçok emirlerinden bahsolunmaktadır. Bunlardan Uzun Hasan ve
Sultan Yakub devrinde büyük hizmetler görmüş olan Süfi Halil Beg
Musul-lu'yu bilhassa kaydetmek lazımdır. Bu Beyin faaliyetiyle Uzun Hasan ve bilhassa Sultan Yakup devrinde Musulla Beyleri büyük bir niifuza sahip olmuşlardır. Sul-tan Yakub'un ölümünden sonra da Bay Sungu r'un tahta geçmesine Safi Halil ve diğer Musullu Beyleri mühim bir âmil olmuşlarsa da öteki boylara mensup ümeranın husumet ve muhalefetiyle karşılaşmışlardır. Safi Halil ve diğer Musullu Beyleri, Süleyman Biçen'nin başkanlığında toplanan diğer Akkoyunlu ümerasiyle yaptıkları
mücadelede mağlup olmuşlar ve elde etmiş oldukları nüfuzu Pürnek beylerine kaptı r-mışlardır. Bununla beraber bu teşekkül, Akkoyunlu devletinin inkırazına kadar onun faaliyetinde, mühim hizmetler görmekte devam etmiştir. Son Akkoyunlu hükümdarla-rının Şah İm m a e karşı yaptıkları mücadelelerde, Pürnek ümerası gibi, Musullu
beyleri de mühim bir rol oynamışlardır. Bu beylerden Osman Musullu, Şah İ s-mail 'in ümerasından Piri Beg Kaçar ile 907=1501 yılında N ahçivan civarında yaptığı bir savaşta mağlüp olmuş ve kendisi öldürülmüştür. (H a s a n Rumlu Ah-sen üt-Tevârth, nşr. C. N. S e d d o n, Baroda 1931, s. 57). Aynı yıllarda Diyarbekir valiliği eden Emir B e g Musullu, Ş ah İ smai l'in bu tarafta faaliyete giriş -mesi üzerine maiyetiyle beraber ona iltihak etmiş ve mühürdarltk mansıbına nail ol-muştur (aynı müellif, Bar o d a, s. 93). Fakat asıl Diyarbekir şehrine hâkim olan
Emir Beg'in kardeşi Kay ı tm ış Beg, Ş ah Ismail'e muhalefet
etmiş ve onun ümerasından meşhur Ustaçlu Mehmet Han ile giriştiği bir mü-cadelede öldürülmüştür (aynı müellif, basılmış kısım, s. 96). Bozulus'ta gördüğümüz
Musulla aşiretinin, bu Kay ı t m ı ş Beg'in teşekkülü olması ihtimali hatıra gelmektedir.
8 Bu teşekkülün, kaynaklarda Sultan Ham z a'nın ümerası arasında bu-lunan Arab o ğ lu adlı bir emirini tesbit edebildik (Diyfirıbekrigye).
9 Uzun H a s a n'ın Karakoyunlu kumandanı Rüstem Tarhan ile
yaptığı mücadelelerde maiyetinde bulunan ümerası arasında bu teşekkülün beylerin-den S e y i d Ahmed adlı bir şahsın bulunduğunu görüyoruz (Diytirzbekrigye).
1° Bu teşekkülün ad aldığı şahsi, Uzun Ha sa n'ın, Kara Koyunlularla yaptığı
ilk uzun mücadelelerde yakın maiyetinden biri olarak tanıyoruz. Hatta, Ebubekir T a h r an i'nin zikrettiği bir kayda göre, bu mücadelelerden birinde, Karakoyunlu kuvvetleri tarafından fena halde sıkıştırılan Uzun Hasan Beg, geri çekilirken ma-iyetinde bulunan Hüseyin Hacı'nın atı zâyi olmuş, Hasan Beg kendi altındaki Ka-rabulut adlı ünlü atı ona vermek suretiyle, bu değerli emirini, öldürülmek veya esir olmak gibi bir tehlikeden kurtarmıştır. Uzun Hasan, Akkoyunlu ülkesinin büyük bir kısmına sahip olduğu sıralarda, Hüseyin Hacı Begi Memlük ve Osmanlı dev-letlerine elçi olarak göndermiştir.
°I Bu teşekkülün adı, hiç şüphesiz, Uzun H a s a n'ın daha Beg bulundunğu de-virdeki ümerası arasında bulunan, K ö s e Ivaz veya Hac ı ivaz ile ilgilidir.
12 Keza bu aşiretin de Uzun Hasa n'nın Kara Koyunlular ile olan miicade-lelerinde yararlık gösteren Akkoyunlu ümerasından İshak Ağ a'nın adını taşıdığı
anlaşılıyor.
13 Uzun Hasa n'nın 1457 de Mardin civarında Karakoyunlu kumandanı
Rüstem Tarhan ile yaptığı büyük muharebede erlik gösteren ve Karakoyunlu
beylerinden Kar a oğlu Ahme d'i esir eden Ebu Said Yurt ç u, şimdilik, bu
teşekkülün Akkoyunlu faaliyetinde tanıdığımız yegane Beyidir.
BOZULUS HAKKINDA 33 bir teşekkiil olduğu anlaşılıyor. Defterlerde Alpavut adiyle zikredilen oymaklar, hiç şüphesiz Karakoyunlu ulusuna dahil bu addaki ğunu gördüğümüz bu mühim teşekkülün adı, kaynaklarda muhtelif imlalarda yazılmış -tır. Akkoyunluların hususi tarihi olan Kitab-z Diyürzbekriyye de bu ad, Pürnâk ve Pernâk ( JUy ), olmak üzere, iki şekilde kaydedilmiştir. Yine aynı devletin merasim ve teşkilatı hakkında kaleme alınmış olan Arznüme de (Milli Tetebbular Mecmuasz, V, s. 294, 295), kelime, bu ikinci şekilde yani Perndk olarak zikredilmiştir. Kaza, H a-s a n R u m l u, (adı geçen eseri, N u r o s m a n i y e yazm. , nr. 3317, yap. 50a, 51a-b,
58b, 110a ; Baroda basımı, s. 6, II, 12, 20, 21) ve Iskeneder Türkmen,
(Tarih - i Abbasi , Tahran ş. 1314, I , s . 153 ) gibi, Safev1
kaynaklarında bu ad, yine bu ikinci şekilde yazılmıştır. Osmanlı kaynaklarına gelince: Kelime, Bizim Bozulus defterinde de yukarıda gösterilen şekillerde kaydedilmiş olmakla beraber (bk. vesika kısmı), aynı il hakkındaki ikinci bir defter de dahil diğer bütün kaynaklarda Pürızek (d.U..z..0,) tarzında zikredilmiştir. (Bozulus d e f ter i, nr,
561, 60 a., 62 b. ; Halep defterleri, nr. 1040, 122 a, b. ; nr. 397, 27 b •
Ahmet Refik,
Anadolu'da Türk Aşiretleri, ist. 1930, s. 185 ; Silandar, Tarih,
II, s. 414 ; Kamil S u, Balıkesir civarında Yiirük ve Türkmenler, İst. 1938, s. 87. A h-med R e f i k, her iki eserde de kelimeyi Pürtek, Kamil Su, Yürnek olarak yanl ış oku-muşlardır). Kelimenin, Fatih 'in Otlukbeli savaşı hakkındaki uygurca yarlığında Bür-nek şeklinde geçtiği haber verilmektedir. (R. R a h m e t i Ara t, Fatih Sultan Mehmed'in
Yarlığz, Türkiyat Mecmuasz, VI, s. 299). Kelimenin umumiyetle Osmanlı kaynaklarında gördüğümüz bu imlası, onun pürnek şeklinde telaffuz edileceğini kat'i olarak ortaya koymuş bulunuyor. Esasen bu adın JUy ve -;11;_ı),, şekillerindeki yazılışının pürnek tarzında telaffuz edileceği, eski imlada bazı türkçe ad ve kelimelerin tabi olduğu bir yazılış hususiyetinin gözönüne alınmasiyle de kabili izahtır. Pürnekler, yukarıda da işaret edildiği gibi Karayülük Osman Beg ile beraber A kkoyunlu faaliyetinde rol
oynamış bulunuyorlar. Karayülük'ün İskender b. Karayusuf ile Nusa
y-bin civarındaki Şeyh kendi mevkiinde yaptığı bir muharebede, Pürnek ümerasından K 6' h Ahmed Beg de bulunmuş ve büyük yararlıklar göstermiştir (Diyârtbekrigye). Bu beyi aynı zamanda Kara y ü 1 ü k 'un güveyisi olarak da tanımamız (aynı eser), bu teşekkülün daha ilk beylik devrinde A k k o y u n 1 u hanedan ı nezdindeki haiz olduğu ehemmiyeti göstermektedir. Devrin en korkunç savaşçılarından biri olan K a r
a-yülük Osman Beg ile Mirza Iskender'in Erzurum dolayında son defa
yaptıkları kanlı çarpışmada Da ma d Ahmed Beg de bulunmuş, fakat Karakoyun-lular tarafından öldürülmüştür. Kaynaklarda müteakip devirlerde Pürnek boyunun Akkoyunlular 'in en ehemmiyetli teşekküllerinden biri olduğunu ve bu devletin siyasi faaliyetinde mühim bir rol oynadığını kuvvetle belirten kayıtlara tesadüf edilmektedir.
Karayülük Osman Beg 'in ölümünden sonra Akkoyunlu ülkesinin büyük bır kısmına sahip olan Sultan H am z a'nın en ziyade bu teşekküle istinat ettiği
görül-mektedir. Esasen Hamza, daha Mardin emri iken Ba ğdat hâkimi isf ahan b.
Kara Yusuf ile yaptığı bir muharebede Pürnek ümerasından Şah Ali Beg ve Pir Ahmet Be g de bulunmuşlardır. (Diyarzbekrillye). Sultan Hamza bunlardan Ş a h Ali Beg 'i yeni işgal ettiği Diyar b ek ir şehrine bir ara kumandan tayin etmiştir. Yine Hamza'nın ümerası arasında Budak Beg adli diğer bir Pürnek ernirini de tan ı-maktayız (Hasan Rumlu, yap. 51 ,a). Hamza'nın ölümünden sonra Pürnekler, Ciha n-g î r ve Uzun Hasan Ben-glerin maiyetinde büyük hizmetler n-görmüşlerdir. Yukarıda adı geçen Şah Ali B eg ve Pir Ahmet Beg ile Da vut Beg, Uzun Hasan'ın C i h a n ş â h 'in kumandanı R ü s t •-• nı Tarhan ile olan uzun mücadelelerinde yararlık gösteren güzide A k k o y unlu ümerası arasında zikrediliyorlar (Diytirtbekriyye). Bun-lardan Şah Ali Beg, Otlukbeli muharebesine de iştirak etmiş (R. R a h m e t i Arat,
büyük boyun bakiyeleridir. Çünkü, Alpavueların Karakoyunlu devle-tinin inkırazından sonra Akkoyunlular'a iltihak etmiş oldukları hak-kında, kuvvetli delillere malik bulunuyoruz t 5. Fakat, Karamanlu, Ayınlu (İnallu?), Sa'dlu, ve Doharlu" gibi, diğer Karakoyunlu teş ek-küllerine Bozulus arasında tesadüf edilmemektedir. Defterde, yine Diy ar bekir Tür k m enl eri grubunda, oğulbeğli, Tabanlu, Süleymanhacılu, Şeyhlü, Danişmendlü ve Alahacılu gibi, büyük teş ek-küller de zikredilmiştir. Daha bir çokları da zikredilerek mikdar-ları artırılabilecek olan bu teşekküllerin, kaynaklarda kayıtlara rastlan-mamasına rağmen, Ak koyunlu ulusu'na dahil bulundukları muhak-kaktır. Bunlardan bazılarının kürt menşe'li olduğu anlaşılıyor. Meselk
Gehverlu, Lek, Anter, Celâhir ve Cek gibi aşiretlerin, aynı devirde,
daha büyük teşekküllerine Güney do ğu An adolu n u n muhtelif yerlerinde tesadüf ediyoruz ki, kaynaklar, bunların Kürt olduklarını haber vermektedirler. Bununla beraber, bu teşekküller, defterlerin yazılmış olduğu devirde artık tamamiyle Türkleşmiş bir halde bulunuyorlardı. Defterlerde bunlara ait isim cetvellerinde, türkçe adların pek fazla bulunması, bunu kat'i olarak ğösterdiği gibi, aşiretlerin kavm1 mahi-
Fatih Sultan Mehmed'in yarliği, Türkiyeli mec. VI, s. 299; Hasan R u m l u, yap. 117b)
ve imparatorluk devri ümerasının en büyüklerinden birisi olmuştur. ( C e la l ü d din Dev yan î, Arzname, Milli Tetebbular mec., V, s. 294). Aynı devrin ümerası arasında yine bu teşekkülün beylerinden M ans ur B e g adlı bir zatı da tanımaktayız (aynı eser, s. 295). Pürnekler, Sultan Yakub devrinde, bilhassa Safi Halil 'in faaliyetiyle bü y ük bir nüfuz elde etmiş olan Masullu boyu ile, bu hükümdarın ölümünden sonra mücadele etmişler ve bu boyun haiz olduğu nüfuzu kendileri almışlardır. Pürneklerin bu mevkilerini, Akkoyunlu devletinin yıkılışına kadar muhafaza ettiklerini görüyoruz. (H asan R umlu, Bar oda nşr., s. 9, 12, 20-22, 60, 72, 73). Bu teşekkül A k - koy unlu devletinin inkıraziyle ehemmiyetini kaybetmiş fakat bir kısmı diğer bazı Akkoyunlu teşekkülleriyle beraber, Türkmen adı altında Safevi devletinin faaliyetin-de rol oynamağa muvaffak olmuştur. Tahmasb devrinde bu teşekkülün beylerinden, Şahk ulu Han Pürnek'i tanıdığımız gibi, bu hükümdarın halefleri zamanındaki ümera arasında da Pir B udak Han ve Mur ta zakulu Han adlı Pürnek emirle-rini de biliyoruz. (Zeyl-i Tarih-iAlem-dra- yı Abbets1, Tahran ş. 1317, s. 166, 247). Bunların, Osmanlı devrinde Bozulus'tan mada Türk man -1 Hale b'de de bazı teşekküllerinin bulunduğunu görüyoruz. Bu teşekküllerin A k k o y un 1 u Ulusu 'nun dağılmasiyle Haleb Türkmenleri'ne iltihak ettikleri şeklinde bir iddiada bulunmak çok güçtür. Buna mukabil Pürnekler'in Suriye 'den ve bu arada H ale b Tür k m en - ler i 'nden giderek Akkoyunlular'a dahil oldukları hakkında ise bazı delillere malik bulunuyoruz.
15 Otlukheli muharebesinde Uzun Hasan'ın ordusunda Kar ak o y unlu te şek-küllerinin bulunduğu malümdur. Uzun Hasan'ın ölümünden sonra yerine geçen Sultan Hali l, oğlu El v en d M i r z a'yı Fars valiligine gönderirken maiyetine kattığı ümera arasında Alpavut beylerinden M i h m a t B e g de bnlunmakta idi (H as an R u m 1 u, yap. 125 a). Yine Elvend'in maiyetinde Hac ı B e g adlı diğer bir Alpavut beyinin de bulunduğunu başka bir vesile ile öğreniyoruz (aynı miiellif, yap. 129 a).
16 Karakoyunlu Ulus u'na dahil olan bu mühim teşekkül hakkında, ne şre-dilmek üzere bulunan, Oğuz Boyları adlı yazımızın Döker boyu kısmında malamat verilmiştir.
BOZULUS HAKKINDA 35 yetleri hakkında da lâkayt kalmamış olan aynı mahiyetteki kaynak-larımızda bu hususta hiçbir kayıt yoktur 17. Kanuni devrinde yazılmış olan defterde, asıl Bozulus grupuna dahil teşekküller arasında Avşar, Begdili, Karkın, Bayat ve Döğer gibi, Oğuz boylarına mensup bazı ş u-belere tesadüf edilmektedir. Gerek defterin tasnif şeklinden ve gerek tarihi kaynaklardaki bazı kayıtlardan, bu şubelerin Bozulus'a dahil bulunmaları keyfiyetinin oldukça eski bir zamanda olduğu anlaşılıyor. Bununla beraber yine kaynaklar onların asıl teşekkül sahalarının Suriye ülkesinde olduğunu ve kendilerinin oradaki illere mensup bulunduklarını göstermektedir. Hattâ bunlardan birkaçının Akkoyunlu'lara ne zaman ve ne gibi bir sebeple iltihak etmiş oldukları hakkında kaynaklarda bazı kayıtlar bile mevcuttur ' 8. Bu Oğuz boyları şubelerinin Boz u-
17 Kar ak o y unlu ve Akkoyunl u'ların doğu Ana dol u'daki faaliyetleri esnasında Kürtleri kendi tabiyetleri altına alarak teşkilatlandırdıkları hakkında bu devletlere ait eserlerde oldukça mebzul kayıtlara tesadüf edilmektedir. Bu kay ıtlar-dan birine göre, Emir Ahmet ve C i z r e ile Süleymani ve Zirki adlı Kürt
aşiretleri, Kara Yusuf ve İskender gibi Karakoyunlu hükümdarlarının tabi
müttefikleri halinde idiler (Diydrzbekrigye). Karakoyunlular'ın Kürt aşiretlerinden, Karaulus adlı elli bin çadırlık çok mühim bir il meydana getirerek faaliyetlerinde kullanmaları, şüphesiz bu hususu kuvvetle ifade eden mühim bir misaldir. Diğer taraf-tan Karakoyunlular'a muvazi olarak Akkoyunlular da bu hususta büyük bir faaliyet göstermişlerdir. E b ub ekir Tahran i'nin sözlerine göre, Akkoyunlu devletinin kurucusu K arayülük Osman Beg, müteaddit defalar Kürtler üzerine sefer yapa-rak onları itaata ve vergi vermeğe mecbur etmiştir. Karayülük'ün halefleri zamanında Akkoyunlu hizmetindeki Kürt ümerası ve aşiretlerinin göze çarpan fazlalık', şüphesiz bu husustaki faaliyetin inkişafiyle ilgilidir. Işte aslen Kürt menşeli olduklarından bahset-tiğimiz bazı teşekküllerin B o z u 1 u s'ta bulunmaları ve tamamiyle Türkleşmesi böyle bir faaliyetin neticesidir. Safevi devrinde Kürt aşiretlerinin İran'ın muhtelif yerlerinde Türk İl ve aşiretleri arasında bulunmaları, bu sistemin netice ve devamından başka bir şey değildir. Başlıbaşına bir tetkik mevzuu olan bu sistemin yalnız Karakoyunlu ve A k k o y unlu devletlerine has olmayıp, diğer Türk devletleri de tabilyetleri altında bulundurdukları kavimlere' aynı sistemi tatbik etmişlerdir. Mesela bu devletlerle mua-sır olan D u l k a d ı r l ı Beyliğinin idaresi altında bulunan Kürtlere aynı sistemi tat-bik ettiği hakkında kâfi deliller mevcuttur . Esasen Türkler'in yalnız Kürtleri değil, idareleri altına aldıkları diğer kavimlerin göçebe kısımlarını da teşkilâtland ıra-rak hizmetlerinde kullandıklarını görüyoruz. Yine yukarıda adı geçen Türk devletle-riyle çağdaş olan S u r i y e'deki küçük Döğer beyliğinin siyasi faaliyetinde Arap ka-bilelerini kullandıkları, kaynaklarda haber verilmektedir. Hatta Osmanlı devleti bile S u r i y e'deki bazı Arap kabilelerini A n a d o l u'ya getirerek bazı işlerde kullanm ış-tır. Sistemin mevcudiyeti hakkında daha birçok misaller zikretmek, onun tatbik şekli ve bu husustaki Moğru/ sistemiyle mukayesesini yapmak mümkündür. Fakat biz burada, gözümüze çarpan bu birkaç misalle, Türkleri n, ilim âlemince kabul edilmiş
olan, yerleşik, sakin ve itaatl ı yabancı kavimleri idare etmek ve
teşkilâtlandırmak hususlarındaki mehar et ve kabiliyetlerinin
göçebe kavimlere de Şamil olduğunu göstermek istediğimizden bu tali meselelere
bu-rada temas etmeğe lüzum görmedik.
18 Mesela, bunlardan Bayat ve inallu cemaatları, XV. asrın başlarında Suriye'-de ilanı istiklal eden Emir Ç i k e m'den kaçarak Karayülük'e iltica etmişlerdir (H A-san R uml u, yap.8a).
I u s arasında zayıf bir halde olmaları ise, onların İl'in diğer bazı teşekkülleri gibi, aynı devirlerde Safevi hizmetinde bulunmalarından ileri gelmiştir. Aşağıda Bozulus'a dahil üçüncü bir grup olarak bahse-deceğimiz Şam Türkmenler i'nin bu teşekküller ile aynı coğrafi sahadan olmalarına ve aynı kavini şubelere mensup bulunmalarına rağ -men Bozulus'a duhülleri zaman bakımından farklı olmuştur.
2 — Dulkadırlı Türkmenleri : Yukarıda birkaç defa adı geçen
Bozulus hakkındaki Kanuni devrinde yazılmış mufassal defterde, Dul-kadırlı tâifesinin büyük bir kısmının pek eski zamanlarda Diyar b e-k i r'da bulunduğu ve bu bölgenin fethi üzerine Z ülk ad ır 1 ü'ya var-dıkları ve onların ulusu ile birkaç yıl göçtükleri şeklinde bir ifade mevcuttur ". Bu ifadeye nazaran, bu grupun aslında Akkoyunlu iline ait olduğu ve kendisine Z ülkadir l i tesmiye edilmesine sebep, kaydında işaret ettiği gibi, Dulkadırlı ulusu ile kısa bir müddet bulunmalarından ileri geldiği neticesi çıkarılabilir. Ve hakikaten bu grupta Akkoyunlu faaliyetine iştirak ettiklerini bildiğimiz bazı teş ek-küllerin bulunması, defterin bu kaydına uygun gelmektedir. Fakat, bu ifadenin bu grupun heyeti umumiyesine şamil olmıyacağını ve büyük bir kısmının aslında Dulkadırlı ulus u'na bağlı büyük boyların şubelerini teşkil ettikleri aşağıda yapacağımız izahatla kat'i bir şekilde anlaşılmış olacaktır.
Defterde, bu gurupa dahil olarak gösterilen aşiretlerin adlarını taşı -yan daha büyük teşekkülleri Dulkadırlı ulusu arasında görüyoruz. Mesela: Defterin, bu grupun birinci teşekkkülü olarak zikrettiği,
Cirit sultanhacılu aşireti, en büyüğü otuz evlik olmak üzere birkaç
küçük oymaktan müteşekkildir. Buna mukabil Dulkadırlı ulusunda aynı adı taşıyan bir aşiret ise muhtelif sahalara yayılmış birçok oymak-lara malik boy mahiyetinde bir teşekküldür. Keza, aynı grupta Dokuz adlı birkaç küçük oymağa karşılık Dulkadırlı ulusu arasında aynı adda büyük bir boy vardır. Hattâ bu boy'un büyük oymaklarından birisi olan
Kürt mihmatlu cemaatına aynı grupta da tesadüf ediyoruz. Yine bu grupta
bulunan Kavurgalu, Mamalu, Küşne ve Akçalu teşekkülleri Dulkad ı r-lı ulus u'nun en belli başlı boylarını teşkil etmektedirler. Dulkadırlı ulusunda, boy mahiyetinde gördüğümüz ve onun yayıldığı muhtelif sa-halarda bulunan Avşar, Eymür boylarına ve hattâ bu ile dahil bulunan Bayad'ların Şam Bayadz koluna ait oymaklara, Bozulus'un bu Dulkadırlı grubunda da tesadüf ediyoruz. Vermiş olduğumuz bu mi-salleri çoğaltmak ve hattâ Dulkadırlı ulusuna tabi büyük boyların bu gurupta mutlaka bir teşekküllerinin mevcut olduğunu bile iddia etmek mümkündür. Yapmış olduğumuz bu izahla Bozulus'taki bu teşekküllerin Dulkadırlı ulusu'na bağlı boyların şubelerinden meydana gelmiş oldu-ğu hakkındaki kanaatımızı ikna edici bir hale koyduğumuzu kuvvetle
BOZULUS H AKKINDA 37 ümit ediyoruz. Mamafih bu keyfiyetin aksinin de varit olamıyacağı, yani Dulkadı rlı ulusu arasında, aynı adda bulunan teşekküllerin Bozu-lus'un bu grupundan gelmiş olduğu şeklinde bir ihtimâlin de mümkün olamıyacağını bir iki misalle kısaca gösterelim : Eğer, böyle bir ihtimali kabul ettiğimiz takdirde, Dulkadırlı ulusu'nun hiçbir teşekkülünü tanı -mamıza imkân olmıyacaktır. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi bu aşiretler, D u l k a d ı r l 1 il i'nin, hala muhtelif müesseseleri bile yaşıyan boy ma-hiyetindeki teşekkülleridir. Yukarıda adı geçen ve her iki grupta da bulunan Dokuz teşekkülünün Dul k ad iri ı Ulusu 'nun pek eski boy-larından biri olduğu hakkında bazı tarihi kayıtlar bile mevcuttur 2°. Keza, yine bu kısma dahil olan Kızılkocalu cemaatinin asıl büyük teş ek-küllerinin Dulkadırlı ulusu'nun en mühim yayılma sahalarından birisi olan Bozok mıntakasında yaşadıklarını ve II. Murad devrinde, Os-manlı valisi Y ü r g ü ç Paşa ile mücadelelerde bulunduklarını biliyoruz21.
3 —. Şam Türkmenleri : Kanuni devrinde yazılmış birinci Bozulus
defterinde, Suriye Türkmenleri tâifesinden (Tiivaif-i Türkmandn- ı Şam)
bir kısım zümrelerin vergi hasılları yazılmış, fakat onların hangi cern& atlar oldukları hakkında hiçbir malûmat verilmemiştir. Ahiren, yine bu il hakkında II. Selim devrine ait bir defterden, bu cemaatlar ın mahiyetleri hakkında bir fikir edinmek kabil olmaktadır. Defterde Suriye (Şam) Türkmenler i'nden, Bozulu s'a dahil olarak gösterilen te şekküllerin hemen hepsinin de H a 1 e b Türkler i'ne bağlı boy ve aşiretlerin oymak-ları oldukları anlaşılıyor. Bunlardan 303 ve 94 ev olarak gösterilen Köpeklü
Avşar' oymaklariyle Herbendelü cemaatinin ve birkaç oymak halinde bulunan Begdili aşiretinin, Hale b T ü r k menleri 'ndeki bağlı bulun-dukları teşekküller, boy mahiyetindedir. Karakoyunlu, Eymür, Ulaşlu
ve Avcı gibi diğer cemaatların da Halep Türkmenleri'ndeki teşekkülleri ehemmiyetlidir. Şam T ü r k m e n l e r i 'nin Bozulus'a ne zaman dahil oldukları meselesine gelince : Bunun, Akkoyunlu devletinin, imparator-luk haline gelmesiyle ilgili olduğu söylenilebilir.
İşte, XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerinden Bozulus'un kaymi men şei ve kabilevi mahiyeti hakkında elde ettiğimiz malümat ve çı karabildi-ğimiz neticeler bunlardan ibarettir. Yalnız burada şu hususu da belirt-mek isteriz ki, bu gördüğümüz I l, eski Ak k o yunlu ulusu 'nun Anadolu'daki en mühim bakiyesidir. Bu eski Akkoyunlu ulusu'nun diğer mühim kısımları da aynı devirlerde Iran 'da bulunmakta 22 ve
20 Mükrimin Halil Yinanç, is. ans. cüz 28, Dulkachrlılar mad.
21 ş ık Paşa zâd e, Tarih, nşr. Â I i, İ s t. 1332, s. 111 - 113.
22 Mesela, Safevi devri kaynaklarında Ustaçlu, Rumlu ve Şamlu gibi büyük si-yasi teşekküllerden birisi olarak zikredilen Türk m en zümresinin, Pürnek ve
Mu-sullu gibi eski Akkoyunlu teşekküllerinden meydana geldiğini ifade eden delillere
malik bulunuyoruz. Ayrıca Bozulus'ta gördüğümüz diğer bazı teşekküller, İran'claki diğer illere dahil olmuşlardır ki, bunlardan bazıları bu güne kadar mevcudiyetlerini muhafaza etmişlerdir.
bilindiği gibi, bizim Bozulus'tan daha mes'ut bir hayat sürmektedir. Safeviler'in siyasi ve askeri sahalarda Türk göçebe unsurlar ına ve an'anelerine istinat etmeleri, hiç şüphesiz, Anadolu'daki Türk aşiretlerinin İran'a gitmelerini teşvik eder bir ma-hiyet arzetmektedir. Bu sebeple Anadolu'nun do ğu taraflarında yaşı -yan diğer illerde olduğu gibi, Bozulus'tan da birçok teşekküller İ r a n'a giderek Saf evi hizmetine girmişlerdir. Hatta bu gibi hadiseler dev-let otoritesinin ortadan kalkmış gibi göründüğü XVII. asırda değil, nisbeten sükün ve asâyişin hüküm sürdüğü XVI. asrın ortalarında bile cereyan etmekte idi.
Ulus'un kabilevl teşkilatı hakkında mühim birşey söyliyemiyeceğiz. Çünkü, onda askeri, idari ve mali gibi muhtelif müesseselere malik boy mahiyetinde teşekküller göremiyoruz 23. Bu 11, umumiyetle baş
la-rında kethüdalar'ın bulunduğu oymaklardan meydana gelmiştir.
Yuka-rıdan beri vermiş olduğumuz izahattan anlaşılacağı üzere, bu husus, yani I l 'in oymaklardan müteşekkil olması keyfiyeti, Akkoyunlu ulusu'na dahil boy mahiyetindeki teşekküllerin, siyasi sebeplerle Doğu Anadolu ve bilhassa İran'ın muhtelif yerlerine dağılmış olmalarından ileri gelmiştir. Oymakların başında, biraz yukarıda da söylediğimiz gibi, umumiyetle ket-hüdalar bulunmaktadır. Bunların, oymakların başına boybeğileri tarafından tâyin edilmiş memurlar olduklarına bir yazımızda işaret etmiştik 24. Ulus
hakkında mevcut her iki defterde de beg unvanını taşıyan şahısları ancak birkaç oymağın başında görebiliyoruz. Buna mukabil XVII. asırda bu teş ek-küllerin başında beg unvanını taşıyan şahıslar dikkati çeken bir fazlalık göstermektedir. XVII. asrın sonlarında Bozulus'un Avusturya seferlerine iştiraki hakkında Konya 'da tanzim edilen bir hüccette Harrızahaellu,
Gündeşlit, Köçeklü, aşiretlerinin başlarındaki şahıslar beg unva-niyle zikredilmiştir Maamafih, yalnız Bozulus'ta değil, Yeni il, Türk m an -1 H aleb gibi, diğer illerde de aynı hadisenin cereyan etmiş olduğu görülmektedir. Anadolu'daki Türk aşiretlerinde bir asır dahilinde tesbit edebildiğimiz bir nüfus artışı, diğer taraftan bunlar üzerindeki devlet mürakabesinin XVII. asırda sembolik bir mahiyet alması, bu be ğ sın ıfının tür e m esi n de başlıca âmiller olarak zikredilebilir.
Ulus'un nüfusuna gelince : yazımıza esas ittihaz etmiş olduğumuz 947 tarihli defter, bu hususta da bizi uzun bir hesap ameliyesine gi-riştirmiyecek bir mükemmeliyet arzetmektedir. Defterin son yapraklar ın-
23 Türkler'in gerek göçebe unsura dayanarak ve gerek yerleşik halk üzerinde kurmuş oldukları devletlerde, askeri, idari ve mali gibi sahalarda boy ve müessesele-rini bir model ittihaz ettikleri hakkında Oğuz Boyları adlı yazımızda bazı misaller zikredilmiştir.
24 XVI. asırda ASTI a d o I u'da Kay Ila r, Belleten, sayı 47. Maamafih bu mühim müesseseyi Oğuz Boyları adlı yazımızda geniş bir şekilde ele almış bulunuyoruz.
BOZULUS HAKKINDA 39 daki hasıl kısmında verilen rakamlara göre, bu 11, her iki kısmiyle birlikte 8013 kişi yani 7325 evli ve 688 mücerretten ibarettir. Yine aynı yerde bu nüfusun, 3019 kişisinin yani 2757 evli ve 262 bekârın, Dul k adırlı ulusu 'na ait olduğu bildiriliyor ki, bu halde asıl B o z u 1 u s, 4994 kişi yani 4568 evli ve 426 bekârdan müteşekkil bulunuyor. Bu rakamların vergiye tabi olan kimselerin ifadesi olduğu malümdur. Şu halde her ev 5 kişi olarak kabul edildiği takdirde, Bozulus'un aşağı yukarı 40 000 kişiye malik bir il olduğu anlaşılmış bulunur.
IKTISADI HAYAT VE MALI TEŞKILAT
Umumiyetle Türk göçebe hayatında seyir hareketinin yaylak ve
kışlak adıyla başlıca iki yer arasında cereyan ettiği malümdur. Hattâ bu iki yerin de urnumiyetle muayyen olması keyfiyeti, Türk göçebe hayatının bir vasfı olarak gösterilebilir. Mevzuumuza ait kaynakaların haber verdiklerine göre, bizim Bozulus da bu eski hayat şeklini devam ettirmektedir. Kendisine ait kanunnâme ile 26 diğer bazı vesikaların ifa-delerinden anlaşılıyor ki, Bozulus, Mardi n'in güneyinden tâ De y r i-z o r'a kadar ui-zanan geniş çöl (beriy ye) bölgesinde kışlamakta, D i y a r- b e k i r ve Er z u r u m illerinin muhtelif yerlerinde yaylamaktadır. Yaylakta iken bazan batıda Erzincan mıntakasına ve doğuda G ü r- c i s tan ve Ir an sınırlarına kadar yayılmakta idi ki, bu ikinci istika-metteki yayılması bazı hudut hadiselerine sebep oluyordu. Hattâ 991= 1583 yılında bunların Çıldır civarındaki Canbaz ç u k u r u 'nda bulu-nan cemaatları üzerine Iran uç beyleri bir baskın yaparak büyük sayıda mal ve davarlarını yağmalamışlardır 27. Bozulus'un yaylak ve kışlaklarının birbirinden bu kadar uzak sahalarda bulunması ve diğer taraftan bu iki saha arasındaki arazinin sarp ve arızalı oluşu ile, bu I l 'in her yıl ne kadar müşkül bir yolculuğa katlanmış bulunduğu tasavvur edilebilir. Fil-hakika yaylak ve kışlak hayatının bu ulusun iktisadi hayatının en mühim esaslarından birisi olması, diğer taraftan il halinde yani toplu bir halde yaşamak istemesi 28, ona her yıl bu meşakkatli seyahati za-
26 Prof. Ö. L. B a r k a n'ın X V. ve XVI. asırlarda Osmanlı imparatorluğunda zirai ekonominin hukuki ve mali esaslar ı. İst. 1943, adıyla neşrettiği mecmuasına bakınız s. 140-143.
27 A l i, Künh ül-Ahbür, Üniversite küt ü p. yazımı, nr. 5219, yap. 283 a;
P e ç e v i, tarih, Il, s. 38.
28 Bu keyfiyetin, bu yorucu ve uzun seyahatin yap ılmasında ihmal edilemiyecek sebeplerinden birisi olduğuna bilhassa işaret etmek isteriz. Aynı bölgede bulunan ve aynı içtimai ve iktisadi hayat şartlarına tâbi olan Kürd aşiretlerinde veya güneydeki
Arab kabilelerinde böyle toplu i l halinde bir yaşayış şekline tesadüf edemiyoruz. Bu mukayese bize B o z u l u s'un toplu bir halde yaşaması hususunun, iktisadi ve coğrafi âmiller ile izah edilemiyeceğini göstermektedir. Vaktiyle merhum Ziya Gökalp B e y, bu hususa yani Türk göçebe teşekküllerinin Kürd ve Arab göçebeleri gibi,
ruri kılıyordu. Fakat biraz aşağıda temas edeceğimiz gibi hakikaten pek zahmetli olan bu yolculukta coğrafi şartlardan ziyade mahalli bey ve ida-re adamlarının rol oynamış olduklarını görüyoruz. Bozulus'un iktisadi hayatının diğer esaslı bir unsuru da davarcılığı, yani hayvan yetiş tiricili-ğidir. Defterde bu hususta verilen rakamlardan, hayvan yeti ştirmenin göcebe iktisadi hayatında ne kadar büyük bir rol oynadığını açık bir şekilde anlamak kabil oluyor. Defterde her teşekkülün malik olduğu koyun mikdarı ayrı ayrı zikredilmis olmakla beraber, luisıl kısmında Ulus'taki bütün koyun sayısı hakkında umumi bir rakam verilmiştir. Buna göre, Bozulus'ta bulunan bütün koyun sayısı, kuzuları hariç, iki milyon kadardır ki ortalama olarak şahıs başına iki yüz elli koyun düşmektedir. Hasan B eg Rum 1 u'nun, Saf evi uç ümeras ından birisinin bu İl üzerine yaptığı bir akında, ele geçirdiği koyun mikdarını yüz bin olarak göstermesini 29 bu vesile ile mübalağalı bulmamak icabe-diyor. Defterin içinde her cemaatin malik olduğu koyun miktarları ara-sında büyük farklar görülmektedir. Mesela Ulusun 371 evlik bir teşekkülü olan Ogulbeyli aşiretinin, 184045 koyunu olmasına mukabil ; 141 evlik
Döğer oymağının ancak 7351 koyunu vardır. Aynı kaynağımız, ket-hüddlar'ın umumiyetle 300, hazan 400 ve nadiren 600 koyuna malik olduklarını kaydetmektedir Bozulus'un koyunculuğu hakkında deftelerin vermiş oldukları bu istatistik rakamlarının, i m p a r a t o r l u k iktisadi hayat ı nda bir kı ymeti haiz olmas ı pek t a bildir. Nitekim 986 == 1578 tarihli bir vesikadan, Istanbu daki et sıkıntısını gidermek için , Ulus Türkmenler i'nden koyun münferid bir şekilde değil, toplu bir halde yaşamayı sevdiklerine dikkat etmiş ve haklı olarak bu il teşekkülüniin, diğer milletlerdeki göçebe hayata nazaran bir teki-mül ifade ettiğini söylemişti (bk. Türk Medeniyeti Tarihi, s. 13-14). Eski Türk kavim-lerinin bir kısmında mevcut olan göçebe hayatın diğer milletlerin göçebe yaşayışından bambaşka bir manzara arzettiği Ziya Gökalp Bey gibi, Prof. Fuat K ö pr ü 1 ü'nün (Ortazaman Türk Hukuki Müesseseleri, II. T. T. Kongresi zabıtları, ayrı basım, s. 8, 9) ve Prof. Akd es Nimet Kura t'ın (Peçenek Tarihi, İ s t. 1937, s. 63-66) da gözle-rinden kaçtnamıştır. Bununla beraber, Türk Göçebe hayatı hakkındaki yanlış fikirler ile menfi telâkkilerin, Avrupa ilim âleminde olduğu gibi, Türkiye ilim âleminde de hâlâ de-vam etmekte olduğunu kaydetmeden geçmek istemiyoruz. Eski Türklerin bir kısmının göçebe hayatını yaşamaları, onların askeri, idari, dini ve kültürel gibi yüksek âmme mü-esseseleri meydana getirmiş olmalarına mani olmadığı, ve bu hayatın da, içtimai sevi-yesi yüksek olan yerleşik hayat tarzı gibi, mürekkeb bir manzara arzettiği bu hususta yapılacak araştırmalarla muhakkak anlaşılmış bulunacaktır. Bununla beraber, B a r t-h o 1 d ve R o d l o f f gibi, Rus âlimleri, Orta As y ada ki göçebe t-hayatta, yerle şik hayatın mütekâmil unsurların' müşâhede etmişler ve Türk-Moğul göçebe siyasi te ş-kilâtının yüksek seviyeli yerleşik kavimlerin siyasi teşkilâtlanyla muvaffakiyetle reka-bet ettiğini ve hattâ bu kavimlerin siyasi teşkilatları üzerinde derin izler bıraktığını belirtmişlerdir (bk. Uluğ bey zaman:, Trc. , Akdes Nimet Prof.« Kural«, s. 3-11). Biz Oğuz Boyları adlı yazımızda boy teşekkülünde bile mütekâmil müesseselerden bazılarının mevcudiyetini tesbit etmiş ve onların göçebe ve yerleşik olan daha büyük cemiyet şekillerinde kullanılmış olduklarını göstermeye çalıştık.
BOZULUS HAKKINDA 41 getirilmesine teşebbüs edildiğini anlıyoruz 30. Diğer taraftan bu koyun-culuğun mühim neticelerinden biri olarak İ l'in her nevi, yün, yapağz ve peynir hususlarında da piyasada mühim bir rol oynadığı anlaşılıyor. Hattâ bu sebeple o bölgede bulunan bazı sancak beylerinin selâmluk
adıyla her obadan birer (okka) yapağz, birer tulum peynir aldıklarını ve maliye memurlarının (eminler) Bozulus yaylakta iken her obadan birer keçe ve birer tulum peynir topladıkları, yine onların "beğlerbeği hakkı içün deyii„ 'Ve her yıl 600 batman (4400 kg.) yağ saldıklarını bizzat kendi kanunnâmelerinden öğreniyoruz 31. Ulusun kendi
koyun-larından elde ettiği mühim mikdardaki yünün büyük bir kısmını, orta çağda pek meşhur olan Türkmen halz ve kilimlerinin imâlinde kul-landığı şüphesizdir. Bozulus'ta koyundan başka at, deve ve katır gibi hayvanların da büyük bir yer tuttukları anlaşılıyor. Hattâ Hasan R u m 1 u'nun sözlerine inanmak lâzımgelirse, B o z ulu s'ta mühim mik-darda sığır bile mevcuttur ". İ l, Erzurum taraflarında yaylakta iken ellerinde bulunan "eyü at, kafir ve deveyi yukar ı cânibe (Kafkasya) zi-yâcle baba ile satub„ ticaret ettikleri vesikalarda haber verilmek-tedir 33.
Osmanlı imparatorluğunun, bilhassa islâm memleketlerinde eskiden mevcut mali teşkilât ve müesseseleri kendi mali b ü nyesine u y-g u n bulduğu takdirde aynen veyahut ıslah ederek mu haf aza etti ği malû mdu r: İşte, Bozulus hakkındaki Osmanlı mali teşkilâtı da İl'in Akkoy unlu devrindeki mali teşkilâtının ıslah edilmiş bir şekli manzarasını arzetmektedir. Anadolu'daki diğer i l ve aşiretler gibi mali bakımdan Pâdişahlara ba ğlanmış olan Boz ulu s, kendi kanunnâmesindeki kayıtlara göre, resm-i kzşlak, âclet-i Çobanbegi ve resm-i yaylak gibi, başlıca üç mühim vergi ver-mektedir. Bunlardan, Ulus, çöl (beriyye)' de iken al ınan resrn-i laşlak
ve âclet-i çobanbegi her şahıs başına 20 akçedir. Yaylak resmi ise,
Ulus yaylakta veya yaylağa giderken geçit başlarında bir sürü'den (300 koyun) bir "eyii„ koyun olmak üzere aynen alınmaktadır. Kanunnâmede,
resm-i kzşlak ve âdet-i çobanbegi'nin evvelce 17 şer akçe olduğu, bunlara 3 er akçenin tahsildarların ihdâs ettikleri bir bid'ad neticesinde ilave edil-diği itiraf edilmektedir. Esasen, gerek bu kanunnâme ve gerek diğer mü-teferrik vesikalar, Ulus'un devlet memurları ile olan bu gibi münasebetleri hakkında kötü haberlerle doludur. Onların bu hususta verdikleri ifade-lerden şu netice çıkarılıyor ki, Bozulus, mahallin bütün memurları tara-fından, Kanuni devrinde dahi rahatça soyulmaktadır. Mahallin idari ve maliye memurlarının Ulus'a türlü adlar ile yükledikleri tekliflerden başka,
3° Ahmet R e f i k, ayni eser, s. 32, 33, 61.
31 Yukarıda adı geçen, Prof. Ö. L. B a r k a n'ın neşrettiği Kanunlar mecmuasına bakınvz. s. 141-142.
32 Nşr. S e d d o n, s. 322.
bunların devlet tarafından tâyin edilmiş olan yaylaklarına da yine onlar tarafından el konarak kendi reayalarına kiralanmıştır. Bu sebeble yaylaksız kalan Ulus'un bir kısmı İran'a gitmeğe ve orada da ayrıca bir resim vermeğe mecbur olmuştur 34. Diğer taraftan Ulus'un
Dulka-dırlı kısmı da hem Diyarbekir'den, hem de Zülkadiriye vilâyetinden olmak üzere iki yerden yaylak resmi vermek gibi bir gadre u ğratılmış -tır. Bu hâdiseyi bize bildiren defter, bu yüzden bu grupun bir kısmının terk-i diyar ettiğini de ilave etmektedir 35 . İşte, Ulus'un üzerine, kanun harici olarak yapılan bu mali tazyikler, o n u iı , aşağıda bahsedeceğimiz, XVII. asrın başındaki inhilal ve garbe muhaceretinin en büyük amili olmuştur.
III
SIYASI HAYATI
Ulus'un başından geçen ilk büyük siyasi hâdise, şüphesizki, bulun-duğu bölgenin Osmanlılar tarafından fethidir. Safevi devrinde gerek kendilerinin sünni kalmayı tercih etmesi ve gerek A k k o y unlu U l u-s u 'nun au-sıl teşekküllerinden olması, onun bu devletin siyasi faaliyetine iştirak etmesine mani oldukları anlaşılıyor. Bu sebeple, Bozulus'un, Osman-lıların yaşadıkları bölgeyi fethetmeleriyle yeniden siyasi bir unsur haline getirilmesini ümit etmiş olması muhtemeldir. Fakat Osmanlı devletinin malüm askeri sistemi, bu bakımdan Anadolu'daki Türk aşiretlerinden büyük ölçüde ve daimi surette istifade etmesine bir ihtiyaç hissettirmi-yordu. Bu sebeple devletin, imparatorluğun mühim bir sınır bölgesinde bulunmasına rağmen, Bozulus'tan da istifade etmek ihtiyac ını duymamış olduğu anlaşılıyor. Hattâ İranlıların bundan faydalanarak, 961 = 1554 Nahçivan seferinde bu Il'in bir kısmını kendi lehlerine faaliyete geçir-meğe muvaffak olduklarını görüyoruz 36. Zaten devletin, vesikaların da
işaret ettiği gibi, bu Il'in himayesi hakkında başvuşduğu tedbirler, bil-hassa mali miriye bir zarar gelmemesi hususiyle ilgilidir. Devletin, bu ll'i dahilden ve hariçten gelecek her türlü tehlikeye kar şı muhafaza etmeyi üzerine almış görünmekle beraber, bunda tam mânasiyle muvaffak ola-madığını yukarıda mali teşkilat kısmında, kaydettiğimiz hadiseler göster-mektedir. Ulus, bir taraftan mahallin idari memurları tarafından ağır tazyiklere maruz bırakılırken, diğer taraftan da Safevi uç beylerinin en müsait akın ve yağma hedeflerinden birisini teşkil ediyordu. XVII. asrın başlarında devlet dahili otoritesinin son derece zayıfladığı ve iran'la uzun bir harbe girişilmiş bulunduğu bir devirde Ulus'u tehdit eden bu iki büyük tehlikenin ne gibi bir mâhiyet almış olabileceği tasav-vur olunabilir. Hattâ Ulus'un bu arada başında bulunduğunu müşahede
"Ahmet Refik, aynı eser, s. 7-9.
35 bk. Vesika kısmı.
BOZULUS HAKKINDA 43 ettiğimiz beg sınıfının bu tehlikelerin artması neticesinde zuhür ettiği bile akla gelmektedir. Bununla beraber Ulus'un uğramakta olduğu bu tazyik ve hücumlara karşı,inhilâ1 etmek veekseriyetle Anadolu'nun batı taraflarına göçetmek suretiyle aksülâmeldebulunduğunu kat'is olarak biliyoruz. Filhakika bu zikrettiğimiz mühim âmillere bir de müşahede edilen bir nüfus artışı ilave edilecek olursa, bu İl'in artık eski yurdunda yaşamasına imkân kalmadığı anlaşılır. Mamafih Bozulus'un inhilâl etmesi ve batıya göçetmesi gibi başına gelen bu hâdisede yalnız olmadığını, Yeni İ 1, D u 1 k a d ı r 1 ı vesair illerin de hemen aynı sebep-ler altında aynı âkibete uğradıklarını kaydetmek lazımdır. 1022 = 1613 tarihini taşıyan vesikalar Bozulus'un muhtelif cemâatlariyle birlikte Anadolu ve Karaman eyâletlerine gelerek oralarda k ışlayıp ve yayla dıklarını haber vermektedirler 37. Aynı tarihli vesikalardan Yeni İ l teşekküllerinin de Orta An a dolu 'nun muhtelif yerlerine geldik-lerini öğreniyoruz ". Bu aşiretlerin eski yerlerine gönderilmeleri hak-kında divandan çıbn müteaddit hükümlerin hiçbir tesiri olmamış, bilâkis aşiretlerin garbolan muhaceretleri daha şiddetli bir hal almıştır. Calibi dikkattır ki, Bozulus, Ye ni İl ve Dulkadırlı uluslarının çok daha gerisinde bulunduğu halde, batıya ilk önce gelen bir il olmuştur. Bu sebeple bu göçün, eski muhaceretlerden, ayrı şartlar altında cereyan etmiş olduğu söylenilebilir. Bu devirden sonra vesikalar, Anadolu'nun orta ve batı bölgelerinde yaşıyan aşiretler hakkında Y ör ü k adiyle beraber Türkmen kelimesini de kullanmıya başlamışlardır ki, bu ikincisinden kendisiyle tesmiye edilen teşekküllerin, e v v e 1 c e An a-dolu'nun doğu taraflarında bulunduklar ı ve bu bölge-lere XVI1. asrın başlarından itibaren geldikleri anla-şılmış bulunacakt ır. Doğulu teşekküllerin yani Türkmenler'in tekrar eski yerlerine gönderilmeleri hakkında başvurduğu tedbir-lerin bir netice vermediğini anlıyan devlet, en makul yoldan giderek onları bulundukları mıntakalarda yerleştirmeğe teşebbüs etmiştir Bununla beraber mali hususatta hiç müsamahacı olmıyan impa-ratorluk idaresi, Bozulus teşekküllerinin birkaç seneden beri alınmamış olan vergi borçlarını bir türlü affedemiyor ve bu bakımdan Ulus'u sı -kıştırmakta devam ediyordu. Bu sebeple 1084 = 1673 yılında giriştiği bir teşebbüs, Bozulus'un Ak ş e h i r, Af y o n, Kütahya hattında bulunan en mühim kısmını yeniden inhilâle ve dağılmağa mecbur etmiştir. Bu tazyik neticesinde Rozulus teşekküllerinin K a res i, Sar u ha n, Ayd ın ve Menteşe mıntakalarına gelmesi ve hattâ denizi geçerek R odo s, İ s t ank ö y ve sair adalara iltica etmeleri 39, o sırada aşiretlerin devlet
memurları karşısında nasıl yılgın bir durumda bulunduklarını ifade eden, en câlibi dikkat misâllerden biridir. Bozulus'un mühim te şekkül-
37 Ahmet Refik, aynı eser, s. 67, 68, 70, vesika, 123, 124.
38 Ahmet Refik, aynı eser, s. 66, 69, 70.
lerinden birisi olan Kürt Mihmatlu boyundan bazı cemaatlar bu dağılma neticesinde İzmir civarına gelmiş ve K u şadas ı'nda evler yaparak yerleşmeğe başlamıştır 4°. Bozulus, orta ve batı Anadolu arasındaki bu ikinci inhilâline ve bir kısım teşekküllerinin dağılma ve yerleşmelerine rağmen, muhtelif gruplar halinde mevcudiyetini idame ettirmeğe muvaf-fak olmuştur. Başlıca Kar aman (Akşehir), Ankar a, Aydın ve K üta h y a bölge ve mıntakalarında yaşayan ve birbirinden bulunduk-ları yerlerle ayırt edilen bu gruplar, idari ve mali bak ımdan kadılık ve Voyvodalık haline getirilmişlerdir. İl'in, XVI. asırdaki bizce malüm olan teşekküllerinin bu gurupların hangisinde bulunduğu hakkında vesikalar-da bazı kayıtlar vardır. Bu kayıtlara göre, İl'in Ankara civarında bu-lunan grupuna başta Tabanlu aşireti olmak üzere, ,S'eyhlit,
Nal-lu, BayatNal-lu, Bayrambeylü, Aligürdnlu aşiretleri ile Pürnek boyundan
bir şube dahil bulunuyor 41. Pürnekler'ın asıl kısmı ise, Sivrihisar
mıntakasında yaşamaktadır 42. Ankar a'da bulunan Bozulus grupu, en
fazla Tabanlu aşireti cemaatlarından müteşekkil bulunduğundan, vesika-larda buna bazan T abanlu Mukataas ı adı da verilmiştir 43. Kar
a-m a n eyaletinin Akşehir, İlgın ve bu mı ntakalara yakın yerlerinde yaşıyan Karaman Sakini Bozulus ise, Hamzahacılu, Avşar,
Ka-rabağlu, Armutlu, Küsne, Şereflü, Danismedlii ve Hacılu cemaatları
n-dan müteşekkildir 44 . Anadolu eyaletinde Kütahya ve Karahisar sancaklarında yaşıyan grupa, Bozulus'un en büyük teşekküllerinden birisi olarak tanıdığımız Oğulbeylü boyu başta olmak üzere, Köçeklü,
izzedin-Iti, Kürt Mihmatlu ve Gündes1ü aşiretlerinin dahil bulundukları anlaşılı
-yor. Bu grup, aşiret-i Bozulus adıyla XIX. asrın ortalarına kadar idari mahiyetini muhafaza etmiştir. 45 Ulus'un küçük bir kısmı da muha-ceret etmiyerek şarktaki eski yurdunda kalmıştır. XVIII. asra ait vesi-kaların, Bozulus mandesi adını verdikleri bu küçük kısım, aynı asrın başından itibaren, devlet tarafından R ak k a'da yerleştirilmelerine çalı -şılan Türkmen zümreleri arasında bulunmuşdur. Yerleştirildikleri yer-den, diğer Türkmen şubeleri gibi, her def'asında Anadolu'ya kaçan bu
Bozulus mandesi cemâatlar, kısım kısım garb bölgelerinde bulunan
ulus-larına iltihak etmişlerdir.
4° Ça ğatay Uluçay, Saruhan'da eşkiyalık ve halk hareketleri, ist, 1945, s. 384. 385. Edindiğim şifahi malümatla bugün Kuşadası'nda bulunduğunu öğrendiğim Türkmen mahallesinin, bu iskan neticesinde meydana gelmiş olduğu anlaşılıyor.
"Ahmed Refik, aynı eser, s. 181, 182.
42 Silâhdar, Fındıklılı Mehmet A ğa, Tarih, nşr. T. T. E. M. , Il, s. 414. Bu teşekkülden, Bürenik şeklinde bahseden seyyah P. Russell's, nüfusunun on iki bin çadırdan ibaret olduğnnu kaydetmektedir. (bk. Hasluck, christianity and Islam Under the Sultans, Oxford. 1929, c. Il, s, 479).
43 Ahmet R ef ik, aynı eser, s. 184, 185, 186 ;Kamil Su, aynı eser, s. 111, 115, 116.
44 Ahmet Refik, aynı eser, s. 151, 219, 220.
BOZULUS HAKKINDA 45 Yukarıda yazımızın bir yerinde bildirdiğimiz gibi, Osmanlı i m-p a r a t o r 1 u ğ u XVII. asrın sonlarında kadar aşiretlerden askeri ba-kımdan istifade etmek ihtiyacını duymamıştır. Hattâ XVII. asırda bu bakımdan o kadar bir bolluk hissediliyordu ki, Sekban ve Saruca
adlı profesyonel askerler hizmete alınmamalarından dolayı Ana d o 1 u'- da kargaşalıklar çıkarıyorlardı. Fakat, kısmen bunların imhası ve kı s-men uzun harblerin verdirdiği büyük zayiat Il. Viyana mu has a-r a s ı'ndan sonraki muharebeler için, a şir e t ler d en de istifade etmek ihtiyac ını duy ur muşt u r. Bu sebeble 1101=-4690 seferine iştirak ettirmek maksadiyle Bozulus teşekküllerinin boybegileri ve
kethüdaları K o n y a'ya davet edilmiş ve adı geçen sefere iştirak
ede-ceklerine dair kendilerinden söz alınmıştır 46. Diğer taraftan Bozulus'dan
o sıralarda Anadolu'da fazlalaşan eşkiya ve mütegallibenin tenkili husus-larında da istifade ediliyordu. Fakat hiç şüphesiz bu gibi hadiseler, bu İl'in orta ve garbi Anadolu'da, iskân sahas ındaki oyna-dığı rol kadar ehemmiyetli değildir. Gerçekten biri ilk fethi müteakip, diğeri XIII. asrın ikinci yarısından itibaren Türkleşmeğe başlıy an bu iki bölge, kısa bir zamanda, bu hususta, istikrarlı bir hal almıştır. Hattâ bu ikincisinde dahi bu iskanın, göçebe manasında bir kelimenin ( Yörük )
kısa bir zamanda meydana gelmesine sebep olacak bir şekilde kesif ve çabuk olduğu anlaşılıyor. Fakat kurulan bir devletin üç kıt'aya yayılarak bir imparatorluk halini almasında ve onun ayakta tutulması husu-sunda bu iki bölgenin her bakımdan büyük fedakarlıklar göstemesi ve diğer taraftan XVII. asırda imparatorluğun dahili bünyesinde zuhur eden büyük kargaşalıklardan yine en fazla bu iki bölgenin müteessir bulunması, orta ve garbi Anadolu'nun harabisine ve nüfusunun azalmasına sebep olmuştur. İşte tam bu sıralarda, Anadolu'nun doğu taraflarında bulunan ulusların inhilal ve garbe muhaceret harekektleri hadisesi vukubulmuştur. Vesikalardan âdeta bir akın ha-linde olduğu anlaşılan bu muhaceret, XVIII. asrın sonlarına kadar devam etmiştir. XVIII. asırdaki devlet idarecileri batıya gelen bu taze Türk unsurlarının bulundukları yerleri kendi tabirleriyle şenlendirmeleri
hususunda daha azimli, fakat daha adilâne bir şekilde faaliyete geç-miştir. Bu surette aşiretlere bir taraftan yerleşmeye müsait yerler göste-rirken diğer taraftan da bazı tekliflerden affederek, onların orta ve bilhassa batı Anadolu'daki iskân faaliyetlerini kolaylaştı r-maya çalışmıştır. Muhtelif Türkmen zümrelerinin asırlarca yaşadıkları eski yurtlarında yerleşememelerine mukabil orta ve bilhassa g a r-bi Anadolu'da nisbeten k ı sa bir zamanda iskân olunma-larının mâhiyet ve sebepleri yle neticeleri gibi, mühim
46 A h met Refik, s. 80, 81, vesika 126.
meseleleri burada anlatmamıza imkân yoktur ". Biz, Yalnız, XVII. asrın başlarından itibaren doğudan gelmiy e başlıyan Türkmen teşekkülleri tarafından orta ve bilhassa bat ı Anadolu'da geniş ölçüde b i r iskân faaliyetine girişildiğini ve onun mühim neticeler doğ urdu-ğunu haber vermekle, hemen bütün teşekkülleriyle beraber bu böl gelere göçetmiş bulunan Bozulus'un bu y erleşmedeki ehem-miy•tli rolüne işaret etmek istedik.
47 Bu arada Zeybekliğin, Türkmenlerin garbi Anadolu'ya gelmeleri ve oradaki faaliyetleriyle birlikte zuhur ettiğini ve zeybeklerin menşede Türk m e n-1 e re dayandığını tesbit etmiş bulunuyoruz.
