Mesajlar ve anlamlar

Marnnra

llagin

Deryisi Say:6, Nitan tgg4

MESAJLAR YE ANLAMLAR

Yard.Dog.DrNurqay TI}RKOGLU

MARMARA

UNIVERSITESI

Iletiqim Fakiiltesi

Kitle

ileti$im araglan kuramsal ve disipliner kaynaklar taranndan

tar-trl

rrken

birbiriyle

gar$an yakla$rmlada

bile

KiA

(*)

mesajlaflna

biiyiik

6nem

veriliyor.

Aqalrda ele alacalrmrz gal$maslnda Janet Woollacott

kitle

iletilim

ara{trmalanna _{edebiyat ve sinemayr da dahil ederek bugiine dek} ge-liqtirilen

e$limlerin

dedi toplu

say

abilecek bir Ozetini veriyor (Woollacon, 1986:91- I 1 1). Arada kendi deperlendirmelaimizi de ekleyerek bu

gahgma-yl

inceleyelim.

Amerikal

ar daha gok

hgiler

ile

KIA

arasrndaki

itiqkilue afuhk

veri-yorlar. Geleneksel

yaklallmda

iletiSim stireci, gdndericiden gelen mesajln

diler

taraftaki atrcl tarafitrdan almmasl

ililkisi

olarak

dihtniiliiyot.

Ara$tlr-macrlann

ilgisi

de daha gok

KIA

mesajlannm,

iircticilerinin psikolojik

eEi-limleri

ve mesajrn izleyici kitlenin iiyeleri iizerindeki etkileri konusunda

yo-[unlayyor.

KIA

mesajlaflnm anlarn]a.nnln incelenmesi de bu gahgma

alanla-nnln uzan[st

olarak ortaya

g

iryor.

KIA

iizerine

ilk

Marxist gallgmalar,

KIA'nrn

kapitalist toplumlardaki

ideolojik

islevleriyle ilgilenirken,

belHi KIA

mesajlafltrdaki anlam

itetimi

ile daha az

ilgileDmiltir.

Bu sorular giindeme

getirildili

zaman

bir

QeQir

ktit-titel

kortimserlik ile kaf$rla$

ml$tr.

Franktun okulu iiyeleri kirle

kiilriidjniin

totaliteryen devlet

anlayl$nln

_{egemenligi altlnda oldugu} gdrU$iindedirler. Adorno ve Horkheimer'a gbret "kapil.alist toplumun ekonomik gelilmesine ideolojik destek" saglayan ve kitle ileti$im araglafl ile qal{an

kiiltit

endiistd-si

"birefn

igsel

iizgiirlii$iniin

yamlsamah da olsa belli bir avantaja,' sahip ol-masrna

bile

izin

vermemektedir.

Kitle

ileti$im

araglannln

iiretimini

genel ekonomik iiretimden ayran en Onem.li 6zellik, kulalla.n ve anlamlan

belirli

gOstergeleme sistemlerine bagh olarak hazrlanan mesaj

iiretimi

iglevini Ust-lenmesindedir. Hall'a

gdre;

iletigim siirecinde mesajm sembolik formunun

ayflcal*h

bir

yeri vardlr; kodlama ve kod goziimleme anlari ileti$im

stteci-nin

bftiiniinde

g&eceli bir ozedilik iginde)'rnil gibi g6'r0nse de bu anlar

belt-leyici anlardr.

Son on

y

da kitle iletigim ataglannm mesajlarmm bigimsel

semiolo-jik

ydntemiyle

gdziimlennesinde haber yogunlugu,

leklamc lk,

sinema

filmled

ve televizyon progranlanna

agrlk

verilirken, bu gal$rnalat bir yan-dan da

ideoloji

kuramlaflndaki geli$meler

ile

birliKe

ele

almr

olmu$tur.

Kitle

iletilim

mesajlannr anlamadaki geleneksel goztimleme yontemi igerik analizi olmu$trr. lgerik analizi aracrn

igerili

ile baElan[h olarak bir t2-krm kavramsal kategoriler geli$tirir ve bu kategorilerin hangi oranlarda me-sajm iQeriginde bulundugunun say$al

bir

delerlendirmesini yapar. Mesajrn

&$wrulan

igerigi:

iletiyi

veren +

iletiyi

alan + aragrrmacr araslndaki ortak evreni belider. Igerik analizi daha gok bireyci

bt

yontem (Amerikan ampidk aragtfma geleneli iginde darran$ql okuldan yola gkan bir yontem) olmast-na karqrn,

dmelin

Glasgow Medya Grubunun yap[Er gibi haber degerlerinin belidenebilmesinde de basarlh bir bigimde

kullanllmakta

r.

Semiolojik-yaprsalcl qah$nalafln bu sayrsal igerik goziimlemesi tek-nigine karSr _9rkt1& sbylenebilir. Aralanndaki en otremli fark, yaprsalc rErn ve semiolojik gal{malarin yalnuca bir yontemden ibaret olmayp

b}

felsefe,

bir

kuram olma iddiasnda

bulunmasdr.

igerik analizi saysal verilede ve bu verilerdeki

sklk

dzelliklerine onem verirken, semiolojik

gozitu

emeler slk-hk ozelliEi yerine

aynks/ayhn

durant da deledendirmeye

alr

ve incelenen materyali

bir

yaprsal bUtUn olarak gdrmeye

gal4lr.

Igaik

analizi

oinelin

filrlerdeki

qiddetin

dsavirulan biginiyle

varolan yogunlufunu,

giinliik

ya-qamda varolan $iddetle

ka$lla{t.rma

yoluna gider. Oysa semiolojik gozijm-leme

filmdeki

qiddet ile ilgileniyotsa bunu

bir

sdylem olarak goda ve

_liddeti

bir iletigim bigimi olarak ele

alr,

Eiddetin kendisine depil

hrllarm

bigimine

bakrlr.

Ote yandan, om. Hannah fuendt qiddet iizerine yazarken, tarihsel

ge-liqim siteci

iginde qiddelin toplumsal ve siyasal giig gosterme

biginleti ile

felsefl boyutta

ilgilenir

(Arendt,1972:106-

107 ).

Oyleyse

yaprsalcrhkta onemli olan nedensellik deEil,

belirleyiciler

deEil,

ili$kilerdir.

Ba(hes,

kiiltiircl

iiriinler ii.z€rindeki semiolojik gal$rnalafln asd ama-crnrn igsel

iliqkilerdeki orttik

olanl ortaya grkarmak olduEunu soyler. Bart-hes'a gore

dilbilimin

alt daL olan semioloji gostergenin onemi iizerinde rsrar

eder.

Kitle

iletigim araglafl

ile

ilgili

gahsmalara

gelindilinde,

gdrsel

iletigi

min

dilbilimi

hrallan

ile incelenmesi bazl

gtigliikler

ortaya

g*atmaktadr.

Levi

Strauss'utr

antropolojik

gahqmalannda sozsiiz

ileliEimin

yaplsal 90-ziirnlemeye nasd tabi 0rfilacagmln omekleri verilmigiir; o'rn. evlenme

kural'

lannm bireyler ve gruplar arasrnda ne ttir bir

ileti$m

saEla&El incelenmiqtir.

Dilbilim

yonterderi

a$trmacmn

d{sal

etkenler ve

beltleyenla

yerine

dt-$a

vuulan

konulma iizerinde

duma$nt gerekirir.

DDsal etkenler ancak, an'

lam sistemi igindeki iglevlerine/konumlaflna gore ele

ahnr.

Baflhes'a gdie iasel iliskiler yaprdaki her bir ogenin anlanrlan&nlmasrn sa$ar.

fu4trmacl

inceledigi objel€rin igine girip sistemi oradatr ele

almalldr.

Boylece, incele-nen anlam yrlmrnm

kiII ilini

algdayabilmek igin tlpkl bir

dil

otsenme telari-Ei gibi, o yaprya ozgti kodlama ve kod gozme igl€rnlednin anla$labilmesi 8e-rekir. Kodlama ve kod gozrle

farkhltt

bu

iki

lartuplululun

vurgulanmastnt

gercktirt.

Metnin igsel

ili$kileri vwgulanrken

orn.masaln

bigimbilimini

ince-leyen Propp, kendisinden 6nce masalm igindeki karaKerlerin neler

olduluna

(i$te, dev/buyulii yaratrklar/hayvanlar vb.) deEil, bu

karaherlerin

hangi i9-levler ytiklendigine bakar. Karakter, eylemindeki i$levin onemine gore deEer

kazanf, bir

kinlik

kazarul.

hopp'a

gorc hep

ikli

kunrplar

vardr;

dim Rus masallafl

bir

kurbanlD ba$na kotti bir _Sey gelmesiyle ya da degerli

bir

geyin gahnmasyla baglar; ve goriilen hasann/zarann kar$danmasl ile son bu.lur. Bu ballanglg ve son

ara$lda

7 karakter ve 31 farkh anlatfln iglevi

var&t.

K$aca, ortaya glkan

kiiltiirel

iidin

bt

sonul degerlendidhneye tabi tu-nrlur, iiretim a$ama$ ve memin okunmasmdaki

farkl

lklardan dofan sorun-lar g0z atfu

edilmelledir.

Umbeno Eco: Propp'un masal gdzitunleme yon@mini James Bond 6y-ktilerine uyarlamr$; igsel

kar$thklardaki zlthklan

soEuk savaq ideolojisiDe baElarlllqt'r. Bdylece metnin igeriEinde odaklanmalda

birliktg bat

r edebi-yat geleneEindeki maceracr heyecanlanmalar ve biiyiilenmelerin an.latlmda yer

al&gm

da gosterni$. Eco'ya gore,

rmiolojik

goziirdemede gergek

diin-ya (memin dr$mdaki diindiin-ya) gbz ardl edilirken, goskren ve gosterilen arasm-daki

iligki

arandrF igin ister istemez gergeklikle de

uEra{

mr$ oluyor.

Bafi-hes da melnin

igindeki ideolojik bigint€rin

mitsel olarak nasrl yer

aldtltnt

gdstedrken aslnda gok yeni, gok kendine dzgu

_{bir tey}

yapmg olmuyordu' Sanat

itunlerindski belidi

ideolojik

bigimlerden soz eden pek 9ok

Marxist

gah$ma oldugunu biliyoruz. Sanat

iidinlerini

biler gosterge sistemi olamk ele alan dusiinialerden

bhi,

Benjamin bizim igin hi9 de yabancr depil. Benjamin "Mekanik Yeniden Uretim _Qa[rnda Sanat

Uriinii"

adh gallgmasmda

fotoSaf

ile resmi karE a$trlrken; ressam$

iiriinii ile

kendi arasma

belirli bir

mesafe koymasrnrn kagrnllmaz olduEunu ancak, fotografgmtn kam€ra$yla

objesi

nin

olabildiEince igine girmeye gal$tlElnr

soyliiyor

(Benjamiu

19V):211-244). Resimde bir ddniisaiirme i$lemi

va*en,

fototsafta bir kaydetme ile

kar-$

kar$yaylz.

BafiIes

da bu gorugten yola grkarak

fotoSafin

"kodsuz mesaj" paradoksu iizerinde durur (Barthes,1990:32-51).

Forograf

"ilte

bu

i!

bdyle

oldu",

"ben

oradaydm"

gorUntiisUyle asll

ideolojik

i$levini saHar.

oze

ikle haber fototsaflannda bu "kaydetme" i$le-mi HaU'm da deEindili gibi, gergeklik garantisi ile ideolojiyi ndtralize

etnek-

tedir-Popul€r

Kiltiire

iyimser yakla$mryla

bilinen

araqtrmacl John Fiske ise,

dzelllle

televizyonda toplumun egemen kesirnlerinin rcrcihleri olan an-lamlann sunulmasmm izleyicide geri tepkiye yol agacalrm savunw. Ona gii-re izleyici her zaman, kendisinden uzla$ma istenen "kargr"

uraftrr

ve bunun farlonda olduEu igin kodlamalafl kendi isredigi bigimde

goziirleyebilecek-tir.

Fiske, televizyonun, toplumdaki "m€f,kezi kurum" gereksinimine

yanlt

verdigini

soylerken,

"Kiltiidn

gereksinir[eridir

onemli olan; metnin igsel yaplsl ya da

iletilimcinin

gerekleri

delil,

kiilriid

gereksiniml€r TV program yapsmr belirler" der.

Gddildu$i

gibi bu anlay$

Mardst

"ekonomik altyapr-nm

belideyici"

olmasl gOriisiiyle taban tabana

zftu.

lzleyicinin

varolan de-Eerler sisteminin &$mda hatta ona kar$r bh

biling

m$d*mr

soylemek

giig-tttu. Nitekim

Franldrt

Okulu Uyeleri kitle

iletilim

alaglan ve

kiiltiir

endUstri-sinin "hem burjuva bireyciliEini hem de proleteryanm devrimci potansiyelid tehdit eden"

bk

yanhs biling olu$turduEu gddiqtindedirl€r. Atthuserian

ideo-loji

anlayllr "insanln temalar, ka\rarnlar ve sunumlada hayali bir

iligh

iginde oldugu" ve "kendi gergek varhklafl ile olan iliqkilerinin de ideolojik prarikle-rine

balh

oldufu"

nu anlaur. lgte ideoloji ve

gageklik

ilighleri,

gergekgilik sorunsahnm yap$alcl

bit

modelle ele ahnmasmr

kolayla$[nru$tr.

Sinema dergsi ScreeD; fototsaf,

film

ve televizyonun gergekligin aynast olma sorun-salm yaplsalcr bir

yakla$r

a inceleme yolunda, neredeyse

bir

"okul" olarak adlandfllma.taflnt saElayacak geli$melef gttstermilr.ir.

cergelqilik,

1g.yiiz-yl

gergekgi

romann

ozelliklerinden yola

g

xu$, bu dtinem

romancrllrnda-ki

gergeklik

ile

klasik

Hollywood

idr

erindeki orrak

ozellikleri

_$oyle

ozet-lenmi$dr:

1. gergek

ile

zilla$mak olanaksrzdr.

2. Ozne egernen qpekiilasyonla iligkisi iginde

konunfandnlq

ona y6-netilen soylernler kapall tutulur ve oku)'r.rcu hergeyin kendisine agrklandrft

bir

durumla karEr kargrya

kalr.

Oyleyse kapah son

izleyici

ile statiiko arasrndaki uyurnu sallamaya yOneliktir ve tart$maya giremeyen

ideyici

igin bu durum Orseleyicidh,

iler-lemesini

onleyicidir.

Ote yandan avant garde

filmler

dzellikle

ag*

sonlu olmalanna karEm izleyicinin (daha dotsusu

gen[

kitlelerin)

ilgisini

gekip onlann bili$sel

raftl-ma yonlerini gelistifme konumunda

olmayp, yalnzca

elitist

ilgiye

konu ol-maktadlrlar.

Elit ilgl,

avantgarde

filmludeki

Ozel ve artr bilgiye sahip olarak yorumlama ayncahgma

sahiptir. Ancak

Screen dergi

grubu

zaten

klasik

Manist

anlamdaki "ideolojik iglevler" kalramsalla$[rmaslna

karll

g*mak-ta ve

oner[i

olan "soylem ve oznedir" demektedider. Batylere gergeklik so-runu Lacan

psikalalizi

ile bidikte ele ahnmaka ve oznenin "a]na betr" duru-mu ile kar$ kar$ya

kaldr$

savunulma.ltadr. Sinemamn psikanatitik goztim-lemesi ise Freud'un "rtiya

tabirleri"

yontemi ile

Lacan'q

"ozne"

kavramsal-lqtrrmasnln bir

araya geiirilmesi yoluyla yaprlmaya galqrlmaktadrr. Ancak son ydlarda bu

yaklalm

gok bUyUk

eleltiriler

almi

ve

giirtitiilmiistit.

Gds-tergebilimci Metz,

sinemann

psikanalitik

goztimlemesinin gergekiegtiril-mesinde sinemanm kendine ozgU

bir "gortntii

dili"

olmaslm ku.tlanmaya

ga-lqmq

ancak ses ve sozii tiimUyle

d{lamasl dala

ba$tan kuramrnl gegersiz saymamza yol agmrEtr.

(*)

KIA:

"Kide ileU$im araglafl" nm hsaltdmast olarak kullafllnakadr

YARARLANAN

KAYNAKLAR

ARENDT,

Hannaht "On Violence," Crises of

Republic, fuendt,

Harcourt Brace Jovanovich Inc., New

York,

1972.

BARTHES, Roland: "Rheloric of the Image,"

Imagg Music,

Text, derleyen

ve Ingilizceye

geviren Stephen Heath; Fontana,

Glasgow,

1990, ss.32-51.

BENJAMIN, Walt€r; "The Work of

An

in the Age of Mechanical Reproduc-tion,"

Illuminations,

Hannah Arendt der. Ingilizceye geviren

Hany

Zohn, Fontana

hess,

1992, ss.211-244.

HALL,

Snrafi; "Encoding / Decoding,"

Culture, Media,

Language, S.Hall, D.Hobson, A.Lowe,

P.Willis

der.; Centre for Contemporary

Cultual

Snrdies, London, 1990, ss.128-138.

WOOLLACOTT,

Janeti "Messages and Meanings,"

Culture,

Society

and

the Media, T.Bennett et.al. der. Routledge, London, 1986, ss,91-111.