OSMANLI ÇARSILARINA B~R ÖRNEK:
BURDUR ULU CAM~~ VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR)
SEDA ~IM~EK TOLACI * — S.GCLIN BEYHAN **MINE TANAÇ ZEREN ***
G~R~~~
Kentlerde zamanla olu~an sosyo-kültürel farkhla~man~n sonucu olarak baz~~ alan ve yap~lann kullan~m de~eri ve kalitesi dü~mektedir. Çöküntü bölgesi haline gelmek üzere olan alanlann çok geç olmadan korunmas~~ ve yeniden canland~nlmas~~ gerek-mektedir. Bu ba~lamda Burdur Kenti ve kentsel sit alanlan de~erlendirildi~inde, kent yerle~imine bir odak noktas~~ olu~turan "Tarihi Ticari Merkez"in süreç içerisin-de ticari içerisin-de~erini kaybetti~i, içerisin-de~i~en kullamc~~ profili ve i~levler neticesiniçerisin-de mekânsal kimli~inin farkhla~maya ba~lad~~~~ görülmektedir. Kent içerisinde mevcut olan ticari akslann yetersiz olmas~~ ve alternatiflerinin k~s~thl~~~~ sonucunda bu alan~n tekrar can-land~nlmas~~ gündeme gelmi~tir. Bu amaçla yerel yönetimler, çe~itli kamu kurumlan ve özel sektör eliyle birtak~m basit onanm çal~~malan yürütülmekte ve süreç içerisin-de daha kapsaml~~ çal~~malann gerçekle~tirilece~i beklenmektedir. Ancak koruma olgusunun en do~ru ~ekilde gerçelde~tirilebilmesi için alana ve yap~lara dair özgün bilgilere ihtiyaç duyulmaktad~r.
Çal~~mada, Burdur Kenti'ne ili~kin genel bilgilerden sonra "Tarihi Ticari Mer-Icez"in tarihsel süreçteki geli~imi, kent bütünü ile olan ili~kisi ve farkl~~ zamanlarda yap~lan ve alan çal~~malan sonucu tespit edilen 7 adet tescilli dükkân+konut, 52 adet tescilli dükkân yap~s~~ ve bahsi geçen alanda bir dönem konaklama+ticari i~levle kullan~lan yap~lara ili~kin bilgiler verilmi~tir. Alanda bulunan yap~lann; ticari çe~itli-likleri, genel konumlanmalan, plan düzeyinde kullarnmlan, cephe elemanlan ve bezeme özellikleri de~erlendirilmi~tir. Her yap~~ için ayn ayn haz~rlanan "yap~~ bilgi
Ars. Gör., Süleyman Demirel Üniversitesi, Mimarl~k Fakültesi, Mimarl~k Bölümü, Ispar-ta/TÜRKIYE, sedatolaci@sdu.edu.tr
** Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Mimarl~k Fakültesi, Mimarl~k Bölümü, Ispar-ta/TÜRKIYE, gulinbeyhan@sdu.edu.tr
••• Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, Mimarl~k Fakültesi, Mimarl~k Bölümü, Izmir/TÜRKIYE, mine.tanac@deu.edu.tr
16 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GÜLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
ft~leri" yard~m~~ ile yap~lar~n mekânsal kurg-ulan, cephe özellilderi, kamusal-özel alan ili~kileri, ta~~y~c~~ sistem ve malzeme özellilderi gibi ba~hldarla tarihi ticaret dokusu daha detayl~~ bir ~ekilde incelenmi~tir.
Alana dair ortaya ç~kar~lacak bilgi ve verilerin, gerçekle~tirilecek onanmlarda dikkate al~nmas~~ durumunda, tarihi dokunun ve yap~lann özgün tipolojik verilerle gelecek nesillere aktar~lmas~na yard~mc~~ olaca~~~ dü~ünülmektedir.
OSMANLIDA ÇAR~I KAVRAMI
Insanl~k tarihinin gereksinimi ve geli~imi aç~s~ndan önem ta~~yan al~~veri~~ eylemi yaz~n~n icacl~ndan da eskilere dayanmaktad~r. "De~i~-toku~" usulüyle ba~lang~ç gös-teren al~~veri~~ eylemleri; tarih dönemleri boyunca kentlerde ticaret bölgelerinin olu~mas~n~~ ve bu bölgeler aras~nda ticaret yollann~n kurulmas~n~~ sa~lam~~t~r 1.
Ticaret eylem ve kavram~n~~ ifade eden kelimelerin Divan-ü Lügat-it Türk içerisin-de yer ald~~~~ görülürken "Çar~~~ ve Pazar" kelimelerinin çok eski kullammlann~n olmad~~~~ bilinmektedir. Selçuldulardan itibaren Farsça'da bâzâr, bâzârgâh, bazergâr, kârban, kârbansaray, Arapça'da ise bezzaz, Arapça Farsça kar~~~m~~ bezzazistan kelimeleri Türkçe'ye geçmi~tir. Bu kelimelerin XIII. ve XIV. yüzy~llar aras~nda çe~itli edebi metinlerde kullan~ld~~~~ da görülmü~tür2.
Osmanl~'da ticaretin en önemli parças~~ olan "çar~~", Farsça Cihar-Suk (dört so-kak) kelimesinden gelen, al~~veri~~ etmeye elveri~li, iki taraf~nda dükkan mekânlan bulunan, üstü örtülü veya aç~k sokak ya da meydanlara verilen isimdir. Osmanl~~ kent sisteminde üstü aç~k çar~~lar, kapal~~ çar~~lar ve bedestenler olmak üzere üç tip çar ~~-dan söz etmek mürnkündür3.
Bu çar~~~ tipleri genel özellikleri do~rultusunda alt tip gruplar~na da ayr~lmakta-d~r. Örne~in; üstü aç~k çar~~lar kendi içerisinde zemin katta yer alan tek s~ra dükkan tipi, bir ba~ka yap~n~n alt~nda konumlanan aç~k ve kapal~~ dükkânlar, tek s~ra boyunca kar~~l~kl~~ iki s~ra dükkan tipi olarak üç alt grupta incelenebilir. Kapal~~ çar~~lar ise; üstü örtülmü~~ tek sokak ve çevresinde dükkan tipi, birbirini kesen ve iki s~ra yol kena-r~na s~ralanan iki s~ra dükkan tipi, üstü kapal~~ sokaklar ve çevresindeki dükkânlann olu~turdu~u kapal~~ çar~dar olarak çe~idenmektedir. Bedestenler de; üstü kapal~~ tek hacim olarak en basit tip, ortas~nda ayaklar konulmu~~ ve etraf~nda dükkan yer alma-yan tip, iç veya d~~~ kenannda dükkan olan tip, ortas~~ direkli olarak düzenlenmi~~ ve iç
Ya~ayan Çamlar, Istanbul 2005, 1. bs., s. 2 Mustafa Cezar, Üniversitesi Yay~n~~ No: 3 Gündüz Ozdes,
Novartis Kültür Yay~nlar~, No:17, Stil Matbaac~l~k ve Yay~nc~l~k San. ve Tic A.„ 18.
Tipik rap~lanyla Osmanl~~ ~ehircili~inde Çar~~~ ve Klasik Dönem imar Sistemi, Mimar Sinan 9, Milli E~itim Bas~mevi, Istanbul 1985, s. 6.
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 17
kenar~nda mallzen olarak odalar ve d~~mda bir s~ra üzerinde dükkan bulunan tipler-den olu~maktad~r4.
Selçuklulardan sonra Osmanl~~ Devleti'nde de, ~slam gelene~inin devam~~ olarak, ticaret merkezleri, cami-çar~~~ ekse~ninde, Cuma cami (Cami-i Kebir, Ulu Cami) ile
bedesteni merkeze alarak, genellilde kale veya ~ehir surlanna, kültürel mekân' lara
yak~nl~k göz önünde buhmdurularak kurulmu~tur. Bu yap~lar~n çevresinde olu~an yap~~ örüntüsü içerisinde, konaklama, dinlenme, ki~isel hizmetler (hamam, vb.) gibi fonksiyonlara sahip yap~lar da mevcutturs.
Her kent, hatta kasaban~n merkezinde bölgenin sosyo-kültürel ve ekonomik ya-p~s~~ ile ili~kili olarak geli~mi~~ bir çar~~~ yer almaktad~r6. Bu çar~~lar genellikle tek katl~~ dükkanlar~n bulundu~u küçük yap~~ adalar~ndan olu~maktad~r. ~nsani ili~kilerin ve ileti~im düzeyinin yiilNek oldu~u Türk çar~~lar~nda insani ve mimari oranlar ön planda tutuhnu~tur. Gere~inden fazla süslemelerden kaçuulm~~~ ve al~~veri~~ yapanlar için güne~ten korunakh mekânlar düzenlenmi~tir. Türk çar~~larmda dükkânlara ait depolar bulunmamaktad~r. Çar~dar, tamamen ah~aptan in~a edildi~i gibi, kâgir olarak yap~lm~~~ tu~la, moloz ve kesme ta~tan yap~lanlar' da örnekler arasmdad~r7.
Kent çar~~lar~nda her esnaf kesiminin gelene~ine, üretim ve sat~~~ düzenine göre, ayn~~ üretimin yap~ld~~~~ veya ayn~~ türden mallar~n sat~ld~~~~ dükkanlar yan yana gelerek 5-7 metre geni~li~inde özel sokaklar olu~turmu~tur8. Çar~~n~n en küçük birimi olan dükkanlar, 2 ile 4m arasmda de~i~en cephe geni~li~ine sahiptir. Tamamen ah~ap olan çar~~lar mevcut ise de Türk Çar~~lar~= büyük ço~unlu~u yang~n ve güvenlik sorunlar~~ nedeniyle tu~la ve ta~~ malzemeden kâgir olarak in~a edihni~lerdir9.
Birçok Osmanl~~ kentinde çar~~~ etraf~nda veya çar~~ya uzanan ana yollar üzerin-de pazarlar kurulmu~tur. Istanbul, Bursa, Kayseri, Antep ve Edirne çar~~lan pek çok say~da ve i~levde ticaret yap~s~ndan (çar~~, pazar, han vb.) olu~an karma ve kompleks yap~lard~r. Çar~~~ sokaklar~nda çe~itli i~~ kollar~na ait dükkanlar ve i~likler yer ahnakta-d~r. Üstü kapal~~ düzende yer alan sokaklarda s~ralannu~~ dükkânlardan meydana gelen kapal~~ çar~~n~n merkezinde bedesten bulunmaktad~r. Bu yap~larda k~ymetli e~yalar sat~hr, önemli evrak ve belgeler saldamr. Küçük kentlerde bedesten in~a edilmedi~i bilinmektedir. Yine kentlerde belirli bir aksta dizilmi~~ dükkânlardan mey- 4 Gündüz C~zde~, Türk Çarplan, ITG Mimarl~k Fakültesi 28 Ekim 1952 Tarihli Doçentlik Çal~~mas~, Nihan Matbaas~, Istanbul 1953, s. 57.
5 Mehmet Sait ~ahinalp, Veysi Günal, "Osmanl~~ ~ehircilik Kültüründe Çar~~~ Sisteminin Lolcayon ve Çar~~~ IP Kademelm~ne rö~tilnden Mekelnsal Analizi", Eri~im Tarihi: 17.03.2013, http://www.academia.edu/ 1814553/ 2012, Ankara 2012.
6 Ya~ayan Çamlar, a.g.e., s. 20. 7 C~zde~, a.g.e., ss. 9-10.
Necdet Sakao~lu, Osmanl~~ Çarplan Atlan, Geleneksel Meslek orgüdenmeleri ve Anadolu Çar~~lar~, Do~an Burda Yay~nc~l~k, Istanbul 2010. sa. 6-19.
9 Mehmet Uysal, "Tarihsel Süreçte Geleneksel Konya Çar~~s~~ Için Bir Mekünsal Analiz", Mili
18 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GUL~N BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
dana gelen arastalar bulunmaktad~r. Çar~~n~n etraf~nda hanlar yer almaktad~r. Bu yap~larda hem ticaret yap~lmakta hem de konaklama imkâm sa~lanmaktad~r 1°. Os-manl~~ çar~dan; mekânsal düzeni, biçimlenmesi, kentteki konumu ve kentin geli~imi-ne etkileri kadar Osmanl~~ toplumsal yap~s~~ içerisinde yerle~mi~~ olan al~~veri~~ ahlaki, yard~mla~ma, birlikte hareket etme kültürü gibi örf, adet ve geleneklerin süreklili~i ba~lam~nda da tipik örneklerdendir. Osmanl~~ çar~~lannda "Lonca te~kilat~", sat~~~ ve üretim konular~nda ahlak kurallan do~rultusunda belli bir sistem ve düzende ticaret yap~labilmesini sa~layan önemli bir te~kilatur. Çar~~da yerle~en ahlak kurallar~na örnek olabilecek örf, adet ve gelenekler ~u ~ekilde s~ralanabilir; Osmanl~~ çar~~lannda esnaf~n kom~usu siftah yapmam~~~ ise gelen mü~teriyi kom~uya yönlendirmek âdet-tendir. Varisleri olan ancak mezada dü~mü~~ hacizli bir mal~n sat~~~na "a~layamn mal~~ gidene hay~r etmez" görgü ve dü~üncesiyle çar~~~ esnaf~ndan kimse kat~lmaz, çar~~~ esna-f~ndan ayn~~ i~~ ve hizmet alan~ndan bir ki~inin di~erinin önüne ç~kmas~na ya da ki~iye ticarette engel olmas~na izin verilmezdi. Osmanl~'da bahsi geçen ahlaki ko~ullar; Osmanl~~ toplumsal yap~s~~ içerisinde yerle~mi~~ olan fedakarl~k etme, yard~mla~ma ve birbirini dü~ünme örf, adet ve gelene~ine en güzel örnelderdendir 11.
BURDUR ÖRNE~~~
~ehirlerin bar~ nma d~~~nda sahip oldu~u önemli fonksiyonlanndan birisi insan~n hayat~n~~ devam ettirebilmesi için ihtiyac~~ olan maddeleri üretmesi, de~i~tirmesi, satmak, sat~n almas~~ ve benzeri ile olu~an iktisadi hayata ortam sa~lamas~chr12. An-tikça~dan günümüze kadar olan tarihsel süreçte çar~~, pazar, agora, kervan yolu gibi kavramlarla ortaya ç~kan ticari hayat, kenderinin olu~umu ve geli~imini etkilemi~tir. Osmanl~~ Devleti'nde de birçok kent, yer seçim kriterleri aç~s~ndan birbiri ile örtü~en ticari alanlar çevresinde ya da bu alanlar~n yak~n~nda geli~mi~tir.
Burdur'3 kent ölçe~inde de, ilk yerle~im dokulan Osmanl~~ Çar~~lanmn kent içerisinde sahip oldu~u yerle~im özelliklerine paralel olarak geli~im göstermi~tir.
1° Suat Çabuk, Kemal Demir, "Osmanl~~ Kentlerinde Mahallelerin Mekânsalla~tmlabilmesi Için Bir rönkm
Denemesi: Kayseri Örne~i", Tarih Kültür ve Sanat Ara~t~rmalan Dergisi (ISSN: 2147-0626), Vol.1, No: 3, Karabük Üniversitesi, Eylül 2012, DOI: I 0.7596 /taksad.v1i3.57, http:/ / kutaksam. karabuk. e du . tr/ index. php, Eri~im tarihi: 27.09.2013
" ~stanbul Kültür Miras~~ ve Kültür Ekonomisi Envanteri, Halk Kültürü, http:/ /istanbulkulturen-vanteri.gov.tr/halk-kulturu/detay/envanter_id/203, Eri~im Tarihi: 27.09.2013
~~ Turgut Cansever, Islam'da ~ehir ve Mimari, Tima~~ Yaymlan, ~stanbul, 2012, s. 110
13 Burdur Kenti Akdeniz Bölgesinde 'Göller Bölgesi' olarak adland~r~lan yörede bulunmaktad~r. Deniz
seviyesinden oldukça yüksek konumu ve da~lar~n Akdeniz ildimine engel olmas~~ nedenleriyle, kentte karasal iklim hüküm sürmektedir. Burdur Kenti, Türkiye'nin güneyinde, Akdeniz Bölgesi'nin bat~s~nda ve iç kesi-minde de bulunmaktad~r. Güneyde Antalya, kuzeyde Afyon, güneybanda Mu~la, bat~da Denizli ve do~uda Isparta illeri ile kom~udur. Kent merkezi ve çevresi genel olarak az engebeli bir topografik yap~ya sahiptir. Seda ~im~ek Tolac~, Burdur Tarihi Kent Dolotsunun incelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversi-tesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarl~k Anabilim Dal~, Isparta 2009, ss. 6-7.
BURDUR ULU CAM~~ VE ÇEVRESI (YUKAR~~ PAZAR) 19
Ulu Cami ve Çevresinde in~a edilen çar~~, zamanla çevresinde bir konut doku-su meydana getirmi~~ ve tarihsel süreçte mekânsal geli~imini etkileyen tüm do~al, sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik olaylara ra~men günümüze ula~abilmi~tir.
Burdur Ç ar~i'mn (Yukar~~ Pazar) Tarihi
Kentin tarihi, M.O. 7000-7500 y~llar~na dayanmaktad~r. Kent tarihi Neolitik dönemde "Psidia", eski ça~larda "Limnobria", Orta Ça~'da "Polydorion" olarak an~lm~~t~ri4. Tarihsel süreç içerisinde, birçok farkl~~ kültür ve inançta toplumu bar~n-d~ran kentte, 1071 Malazgirt Meydan Muharebesinden sonra, 1391 y~l~nda Y~ld~r~m Beyaz~d taraf~ndan Hamido~ullan Beyli~i'nin (günümüzde Burdur, Isparta, Denizli Ac~payam yörelerini içerisine alan bölge) Osmanl~~ topraklar~na kat~lmas~~ sürecine
kadar Selçuklu-Hamito~ullan Beyli~i hüküm sürmü~tür 15.
K~nal~~ A~iretinin yerle~ti~i ve "Tirkemi~" olarak adland~r~lan bölgenin batRk1~k olmas~, çekirge istilalan ve güvenlik kayg~s~~ ile Kurna Çay~~ kenar~na ve zamanla Kale 16 çevresi ve içerisine do~ru ta~~nmas~~ ile pazar ve beraberinde kurulan çar~~n~n yeni yeri belirlenmi~tir. Yerle~imin nüfus çe~itlili~i ve yap~s~~ de~erlendirildi~inde oranlarda farkl~l~klar görülür. 1478 y~l~nda 216 Müslüman, 22 Gayrimüslim hanenin bulundu~u yerle~imde, 1568 sarm~nda, 339 Müslüman, 40 adet Gayrimüslim ha-nenin varh~u~dan söz edilmi~, bu say~~ önceki ve sonraki süreçte y~ldan y~la de~i~iklik göstermi~tir". Ulu Camii'nin bulundu~u tepenin eteklerinde meydana gelen bu konut dokusunun kullamalann~n sosyo-kültürel gereksinimlerini sa~layabildikleri alanda, Rumlarla kayna~malan sonucu ticaret etkinlikleri de art~~~ göstermi~tir. Böy-lece alanda kurulan semt pazar~n~n yan~~ s~ra dükkânlar da in~a edilmi~tir. Çar~uun bu geli~im sürecinin, Selçuklu hâkimiyetinin hüküm sürdü~ü dönemde Ulu Ca-mi'nin (Cam-i Atik-Eski Cami) in~a edilmesiyle ba~lad~~~~ bilinmektedir. Ulu Cami, dönemin en eski yap~s~~ ve Beyli~in kurucusu olan Dündar Bey'in ilk eseridir".
bulundu~u yer 'Alan Pazar~' ismiyle an~lm~~t~r.
14 Pars Tu~ba, "Osmanl~~ ~ehirleti", Milliyet Tesisleri, ~stanbul 1985, s. 66.
"Metin Tuncel, "Burdur", Tttrkiye Diyanet Va kfi Islam Ansiklopedisi, C. VI, ~stanbul 1992, s. 426. 18 B~ni Batuta Seyahatnamesinde, Frans~z gezgin Paul Lucas ise Dans la Turquie eserinde, kaknin dik bir tepe üzerinde yer ald~~~ndan söz etmi~tir. Lucas'~n eserinde 1714 y~l~nda Kalenin halen var oldu~u, ancak kentte meydana gelen depremlerin neden oldu~u hasarlar sonucu günümüze kadar ula~amach~m-dan söz edilmi~tir. Kale Kap~s~, A~a~~~ Kale Kap~s~~ (Zincirli) ve Yukar~~ Kale Kap~s~~ olmak üzere 3 adet kap~s~n~n oldu~u ve burçlar~n ve kaplar~n bulundu~u bu alanlar~n halen bu isimlerle andch~~~ bilinmekte-dir. Kaknin kaplad~~~~ alan yakla~~k 5 bin metrekarebilinmekte-dir. Kentin Selçuklu haimiyetinde oldu~u 12. ve 13. yy da Kale yap~s~~ sava~~ ve savunmalara maruz kalm~~t~r. Alanda kurulan Pazar~n 16. yy da Hamit Sancak.' içerisinde kurulan 16 pazardan bir tanesi olmas~~ dolayku ile uzun y~llar önemini korudu~u söylenebilir. Yusuf Erkan, Bekleyen Kent Burdur, Heyamola Yay~nlar~, ~stanbul 2010, ss. 240-245, 314.
17 Zeki Ar~kan, "XV-XVI. rtiQdlurda Hamit Sancak", Ege 'üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay~nlar~, ~zmir 1988, s. 55.
20 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GÜLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
Burdur yerle~imi Hamit Sanca~~'run yönetiminde önemli olan 16 merkezinden bir tanesi olma görevini üstlenmi~tir. Yönetim birimi olan di~er ~ehir ve kasabalarda oldu~u gibi ayn~~ zamanda pazar yerine sahiptir. Çe~itli belgelerden edinilen baz~~ veriler yerle~im içerisindeki pazar yak~nlar~nda XV. ve XVI. yüzy~llarda bir çar~~~ oldu~unu gösterir biçimde~3ir. 16 dükkan ve pazar yeri kiralann~n alandaki Ulu Carni'ye (Cami-i Atik), 10 adet çal~~~r durumda 3 adet harap ~ekilde olan düldd~un gelirlerinin Burcu Mescidine, Helvac~lar çar~~s~nda bulunan 4 dükkân gelirinin ~eyh Isa Zaviyesi'ne, 1 adet kasap dülddrumn gelirinin Piri Dede Zaviyesi'ne vakfedilmesi bu verilere örnektir. Çe~itli yönetimsel ve ticari sebeplerle var oldu~u bilinen çar~~~ en azmdan i~levsel olarak uzun y~llar sürdürülebilirli~ini korumu~tur. XV. ve XVI. yüzy~llarda Isparta, E~irdir ve Yalvaç birimlerinde oldu~u gibi, Burdur'da da pazar gelirlerinin mukataaya verilmi~~ olmas~, vergi gelirlerinde art~~~ ve dü~ü~ler (1522 y~l~nda 6290 akça olan "bac-~~ bazar ve resm-i küp ve zevaid-i kile"si, 1568 y~l~nda 9990 akça olmu~tur) olmas~na ra~men pazar etkinli~inin devaml~l~~~n~~ sa~lam~~t~r 19.
Osmanl~~ eyaletlerinden bir tanesi olan Anadolu Eyaleti, XVIII. Yüzy~l~n ba~la-nnda on be~~ sancaktan ibaretti. Bu sancaldardan birisi Hamit (Isparta) Sanca~~~ idi. Hamit Sanca~f~un &o. merkezi Isparta olmak üzere, 20 tane kazas~~ mevcut idi. Bu dönemde Hamit Sanca~~'mn kazalar~~ aras~nda Burdur da bulunuyordu. Burdur'un Hamit Sanca~frun merkezi Isparta olan 20 kazas~ndan bir tanesi oldu~u dolay~s~~ ile çar~~-pazar etkinlilderinin devam etti~i söylenebilir. Kent, XIX. Yüzy~l~n ilk yar~s~n-da Karaman/Konya Vilâyeti'ne ba~lai~m~~, 1868 Konya Vilâyeti'nin Hamit Sanca-~~'na ba~l~~ kazalardan birisi olmu~tur 2°.
Daha sonraki y~llarda da pazar ve çar~~~ etkinli~inin devam etti~i birtak~m ar~iv belgelerinin de~erlendirilmesi ile ortaya ç~km~~t~r. Kurulan alan pazar~~ ve çevresin-deki çar~uun mimari özelliklerine de~inilmemi~~ ancak bu alanda ticaret ile geçimini sa~layan birtak~m ki~ilerin meslekleri ve sarlanna ili~kin bilgiler verilmi~tir. Örne~in 1844 y~l~na ait temettuat defteri incelendi~inde; XIX. yüzy~l~n ilk yar~s~~ "basmac~, balurc~, yorganc~, ya~o, urganc~, göncü, elekçi, semerci gibi mal üreten meslelderle me~gul olan hane say~s~n~n 1010, nalbant, kalayc~, kahveci, seyis, yaz~c~, berber, bahç~van, hamamc~, dellal, de~irmenci, boyac~~ gibi meslelderde 273 ki~i oldu~u, bakkal, pazarc~, bohçac~, çerçi, eskici, kasap, uncu, kuyumcu gibi ticari meslelderle ise 358 ki~inin geçimini sa~lad~~~~ görülmektedir 21.
19 Ar~kan, a.g.e., s. 55.
20 Ali R~za Gönüllü, "Milli Mücadele Döneminde Burdur (1919-1922)", Türk~:yat Ara~t~rmalar~~ Dergisi; Say~: 27, Konya 2010, s. 591.
21 Hasan Kür, 210 Numaral~~ ~ere Siciline Göre Burdur Kazas~'mn iddrg Sosyal ve Ekonomik Yap~s~~
(H.1255-1261/M1839-1845), Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 21
XIX. yüzy~l sonlan ve XX. yüzy~l ba~lar~nda ise yerle~imde; 104 manifaturac~, 38 demirci, 7 çakmakç~, 5 nalbant, 27 semerci, 60 bakkal ve tuzcu, 12 kalayc~, tütün-cü, 10 leblebici, 20 terzi, 4 kürkçü, 20 berber, 10 helvac~, 7 kahvehane, 12 keçeci, 12 kuyumcu, 3 saraç, 80 dikici, 11 kundurac~, 14 boyac~, 5 basmac~, 31 çulha dükkam, 4 ekmekçi dükkâmyla toplam 537 adet dükkan~n ticari i~levle çal~~maya devam etti~i, her çe~it bez, alaca, kilim ve dokuman~n geçim kayna~~~ olarak kullandd~~~ndan söz edilmi~tir22.
Çar~~n~n mekânsal sürdürülebilirli~ine engel olan en büyük fiziki etkenler dep-rem ve yang~nlard~r. 1884 y~l~nda meydana gelen büyük yang~n bunlardan bir tane-sidir. Bu yang~nda 150 adet konut yap~s~~ ile birlikte, çar~~n~n büyük bir bölümü yan-m~~t~r. Bu y~llarda yerle~im genelinde bulunan 648 adet dükkâmn varl~~~ndan söz edilmektedir 23.
Alanda ticari i~levli yap~lann d~~~nda konut yap~lan yo~unluktad~r. Ticari alan içerisinde zemin kat ticari i~lev, birinci katlann konut olarak kullan~ld~~~~ binalar mevcuttur. Alan~n çeperinden ba~layarak tepenin eteklerine kadar uzanan konut dokusu içerisinde ise; konumlanma, plan tipolojisi, cephe karakteristilderine göre, Türk Evi, Gayrimüslim Evi ve Etkile~im Konutlan olarak 3 farkl~~ tipte konut yap~s~~ bulunmaktad~r24 Konudann yan~~ s~ra süreç içerisinde i~levsel ve mekansal farkl~l~klar göstermi~~ olan Hanlar, Mevlevihane, Bekta~i Tekkesi, Çe~meler, hamamlar vb. sosyo-kültürel hayat~~ destekleyen yap~~ çe~itleri ve i~levler mevcuttur25. Bu yap~lardan baz~lan i~levlerini yitirmi~~ baz~lar~~ ise ayr~l i~levlerde kullan~lmaya devam etmektedir. Yap~~ çe~itli~i çok olan Ticari Merkez ve çevresi, olu~an kentsel alanda tarihsel süreç ve fiziksel geli~imi aç~s~ndan odak noktas~~ say~lm~~t~r.
Çar~~~ alan~na yak~n mesafelerde bulunan, dönemlerinin konaklama ihtiyac~n~~ önemli ölçüde kar~~lam~~~ olan, ancak günümüze ula~amayan han yap~lan, alan~n dönü~ümü aç~s~ndan önem ta~~maktad~r. 1882 tarihli Konya Vilayeti Salnamesinde kentte o tarihte 4 adet han (çar~~) yap~s~~ oldu~undan söz ecfilmi~tir26. Alan kullan~m~~ olan çar~~~ esnaflanndan, Özsan Manifatura Ma~azas~~ (Kurulu~:1928) sahibi Hac~~ Hasan ozsan'run torunu Hasan Özsan'dan hanlarla ilgili bilgiler elde edilmi~tir. Bu yap~lardan bir tanesi Hal~saray~~ i~leviyle in~a edilen ancak günümüzde Burdur Bele-diyesi Hizmet Binas~~ olarak i~levlendirilmi~~ olan yap~n~n bulundu~u alanda ve yerle-~imin en büyük hanlanndan birisi oldu~u söylenen han yap~s~d~r.
22 Kadir ~eker, "Milli Mücadele Döneminde Burdur'da Sosyal Hayat", Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sa9,al Bilimler Dergisi, Isparta 2010, Say~: 22, s. 65.
23 Yusuf Ekinci, Burdur, Ankara 1995, s. 20. 24 ~im~ek Tolac~, a.g.t., ss. 53-54. 25 Erkan, a.g.e., ss. 240-245.
22 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GULIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
R~n ~~ ~~ 1,11 1,1 1 ~~ k,~ld~~~~ dü~ünülen bu yap~n~n ismi "Tayyar Hali ~~ d~r. 2 katl~, ta~~ ve ah~ap m‘i I ~r ~ ll~ 'l~~ rle in~a edilmi~~ ol,~~ n bu yap~n~n birc, ~k farkl~~ fonksiyon içi/ ~~ kulla- m1m ~ l( lu~u bilinmektedir. Yap~m ~ ' trmin lmtinm ii Ik ~ hirnü ticari i~le\ (• hizmet c/.(•11 k~~ik c~lçekl ulu me)'ve-sel)~~~~ l~ .th (›L~~ ,~ k k~~ ll,~~~~ ll~ ku~ l. di~er bul~~~~ e~~ han k~~ ll,~~~~( 11,1in ~~~~~ 111,~~~~~~ ~ • ta~~ma amaçl~~ yala~lanclikk~~~~~ I r~yva~ll.~ r~~~~n barinnu~si için (I ~~~~ i~ l ~ .~~~~~ h~~ r. l'.~ p~~~~ n 2. kat~~ yine iki farkl~~ fonk,IN ~~~ uda kullarul~ n~~t~r. Halin üze- ~~~~deki (1( ~~~~~~~~ ki Belediye Hizmetleri için a\ rilirken, 11,~ yvan banna~~n~n üzeri han kullan~c~lann~n konaklama mekânlan olarak i~levlendirilmi~tir
Daha sonraki dönemlerde han yap~lar~ n~ n oldu~u bölgelerde sosyo-kültürel rkli.1,~~~~ .~ l,~~-~ n meydan gelmesi, kent içi otellerinin bu yap~lann yerlerini almalanna nu.l~~~ ) ~~ l ~~~~ ,Lur.
B) ~ \ I ece kentte han yap~la ~l ~Lian farldila~arak kendi içerisinde bir tipoloji olu~-turan ye~ ii konaklama yap~lan ii 1 a edilmeye ba~lanm~~t~r.
Bu \ ,~ 1)ilann konumlanmalan için yine kentin tarihi çekirde::2,~~~~~ ~ d~ h~ uran böl-gesi olar,' k "Ulu Cami ve Saat Kulesi" civan seçilmi~tir. K, ~~~ ,11,1,~~~~ ,~~ ,~ i ~~ lanrun
sokaldardan bir tanc,i ~le "Palas Sokak" olarak .~ (Iland~nl~~ n~t~r. Bu , ~1)11,1r~ ll ( ~ki in bir ~ekilde bir ,~~ .t~ k~~ ',ellen-nam nedeniyle "Oteller Bölgesi" olarak ,1(11,oulft~ l,~~~~ hir yerle~im dokusu ~ n,.\ (1,~ 11.1 ~_tl~ niitir 27 (Resi~~ i 1).
Resim 1. ( )1(11, 1-',, ~1c,i ~ iinGörüne~~~~~~ IHhJ 28
27 Seda ~im~ek Tolac~, Burdur "Oteller Bölgesi"nin Kültürel Miras De~erinin Belirlenmesi ve
Me-kânsal-I~levsel Sürdürülebilirli~i", Turizm ve Mimarl~k Sempozyumu-3, Antalya 2010, s. 28.
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 23
Geçmi~ten günümüze süregelen zaman diliminde çe~itli do~al afetler ve insan~n neden oldu~u olaylar çar~~r çevreleyen Kale ve civann~~ etkilemi~tir. 1. derece dep-rem ku~a~~~ içerisinde yer alan kentte 16.yy da ba~layan ve s~ras~yla 1842, 1875, 1876, 1899, 1900 ve 1901 y~llar~nda meydana gelen depremlerden sonra, 3 Ekim 1914 tarihinde di~erlerinden daha büyük ve oldukça zarara yol açan bir deprem daha ya~anm~~t~r. Konutlar, camiler, kiliseler, saat kulesi ve Ulu Camii bu depremde büyük hasar görmü~tür. Bu durum kentin o günkü Imar Plarnyla, depremden sonra-ki durum aras~nda farld~l~klara yol açm~~t~r ve Avustralyal~~ uzmanlara yeni bir kent plan~~ haz~rlama görevi verilmi~tir29. Kentte 1971 y~l~nda tekrar büyük bir deprem ya~anm~~ur. Sosyo-kültürel ya~am ve fiziksel mekânda büyük hasara neden olan depremde ticaret alan~nda bulunan birçok yap~~ (an~tsal, dini ve sivil) hasar görmü~~ tekrar onar~lm~~t~r".
~eker'in 1914-1915 y~llar~na ait Konya Vilayeti Salnamelerinden edindi~i "Ulu Camii ve bunun civar~nda zahire al~~~ sat~~~~ için duvarlar~~ kargir ancak ah~ap yap~l~~ bir lonca vard~r" bilgisi bu durumu destekler niteliktedir. 1923 y~l~nda meydana gelen büyük yang~n sonucunda aç~k çar~~da yakla~~k 250 adet dükkân yanm~~ur31. Bu dükkânlann yerlerine farkl~~ yap~~ malzemesi kullan~larak ve yang~ndan kurtulan yap~-lar~n mimari üsluplan göz önünde bulundurularak yeni ticaret mekânlan in~a edil-mi~tir.
1955 y~l~na kadar çevre ilerden al~~-veri~~ için gelinen çar~~, zamanla canl~l~~~n~~ yitirmi~tir. Çar~~n~n i~levsel fonksiyonunun zamanla zay~flamas~na ra~men, alan her dönem kent dokusunun merkezi olmu~tur. 1958 y~l~nda Planholl" taraf~ndan çizilen kent krokisi bu süreci desteklemektedir (~ekil 1).
29 Tu~ba Barl~k, Burdur Kentinin Geli~imi-2, Burdur Ara~t~rmalar~, Burdur Valili~i Çevre Koruma
Vakfi Yay~n~, Say~~ 4, Y~l 2, Ankara 2003, ss. 49-56.
30 Yusuf Erkan, Zaman~n Otesinden Burdur Gezi Rehberi, Renk Matbaas~, Istanbul 2008, ss. 40-41.
31 ~eker, a.g.m., s. 65.
32 Xavier De Planho4 De La Plaine Pamphylienne Aux Lacs P~sidiens, Nomadisme Et Vie Paysanne,
24 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GÜLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
• • • . Znne
• de jard.o..-
vers !e lee .. • ilf,19.5
.0.• ...,..., ....„./.,,,... ..,...,...., ...'. ~"....'"' ...' ~"."-.' ~'... . .../. ...*.,..., ..,-'.- „..,--. ..,:e.e;erS /..• '7~7 -i,P0 °(>2
'%,52k; j:".egrya,31.. Z.`• k.....54..„.. , ..‹.g' . : 40,•,a, •fii 4i - '-- / ...---- ,
7., 45.- -• ,,,, ..., -,••••., ,,;, ..., 9---- "" •••• -41 II> 4~~ • 4. .. • ',„,...": ./=1 % 4011 r___,44.• .1 4.421145 s.,„.•••d~~ .>•
. • •
yTt
. t___Igi /-, 0 ....el •ai~- r„--2o . - c• ;..I•• 13 ,0,1-~~
.1:"-='Q
vere Antalya
400.• 1:11•iiee o ?,, o Joedins ef ~tiers 7 ., Amal& ~rarkee Gra< I7 Q~.illfk.
..
-...,:-, Ra~re (":"-7, Canca aall.,« 4.0».1.•• ,,, s, %o., furc rieeitif a». BA3ar
A •••••;
(2)Pore --=_-----. Güne „...- --- Z ene destension ri....
Liste des cr~ortiers
I B~n. 4.4...4 Sa Kuyu dar~, mi v.«3... V~~~~ n (t..4.
n Uç tad et.. ~o MI ). .-is ~lz l~fromi~,t~osrtl~a..1.4; XII! Tap. 1• .‘..,
~n Same MIT 033a, :...el••••1 2:111.94.w~~ <... 1....4 ni
N C•01111 >la« kl•••••• lila« ~1,1 1..., i. , . 12 Da.e,o•nier ~1e,
Y %Kap Ji.
K.Z.••
73 Zafer:1•.1••• j ,'"'•"'
{(957) BURDUR
~ekil 1. Planholl Tarafindan 1958 Y~l~ nda Çizilen Plan Krokisi.
Mevcut Durum
Günümüzde, Cumhuriyet Meydan~, Oluldaralfi ve Çayboyu aras~nda kalan ve kalenin tahmini yerle~im bölgesini olu~turan alan "Ulu Cami ve Saat Kulesi, Ticari Kentsel Sit Alan~" olarak ilan edilmi~tir. Çar~~n~n en eski ve en uzun kabul edilen alcs~~ "Uzun Çar~~"d~r. Çar~~n~n geçmi~inin yakla~~k 500 y~ll~k oldu~undan söz edil-mektedir. Sit Alan~~ içerisinde bulunan "Çe~me Dam~~ Çe~mesi"nin varl~~~~ bu bilgiyi desteklemektedir. Bu çe~me; 1501 y~l~nda II. Beyaz~t'~n o~lu Korkut Sultan Han'~n Teke ve Hamit Valisi oldu~u dönemde, doktoru Ali Ibni Hanc~~ tarafindan yapt~nl-=~iir". 760 metre uzunlu~undaki çar~~~ birçok farkl~~ ticari i~levde mekânlan bann-d~rmaktad~r.
* 32 nolu dipnottan yararlan~lm~~t~r.
KALE BIRIMLERININ MUHTEMEL IZI
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 25
Alanda bulunan kale yap~s~n~n çe~itli nedenlerle y~k~lmas~~ ve yerine yeni yerle-~imlerin kurulmas~, yüzeydeki yap~~ izlerinin tamamen kaybolmas~na neden olmu~tur. Mevcut durumda Tarihi Ticari Merkez olarak adland~r~lan bölgedeki dükkân me-kânlanmn yap~m~~ s~ras~nda, Uzun Çar~~~ ismiyle an~lan bölgede, "Kazanc~~ Ziya Bey" dükkan~n~n temeli at~l~rken bu kale duvarlanna rasdand~~~~ söylenmektedir34. Çar~~-daki dükkânlann bu kale duvarlanmn ta~lar~n~n dev~irilmesiyle yap~ld~~~~ yönünde bilgiler edinilmektedir. Bu durum, Uzun Çar~~~ aksu= boyut ve konumlanma olarak Burdur Kalesi'nin izini sürmü~~ olabilece~ini dü~ündürmektedir35(~ekil 2).
Bölge yaln~z ticaret yap~lan bir alan olmay~p, ayn~~ zamanda üretim yap~lan, in-sanlann ileti~im kurmalanm ve bilgi al~~-veri~i yapmalar~n~~ sa~layan bir sosyalle~me merkezi olmu~tur. Bu görevi özellikle Ulu Cami çevresinde kurulan "semt pazan" ve özel tezgâhlarda dokunarak üretilen, kentin uzun y~llar geçim kayna~~n~~ olu~turan dokumac~l~kla elde edilen, alaca bezleri ve hahlann büyük ~ehirlere gönderilmesi ve uluslararas~~ sat~~~~ için al~c~lara sergilendi~i "Alaca Pazar~" üstlenmi~tir (Resim 2). Çar~~~ farkl~~ i~levler üstlenmesi nedeniyle uzun y~llar kent hayat~n~n merkezi olarak hüküm sürmü~tür. Halen Cuma günleri alanda sebze meyve pazar~~ kurulmaktad~r. Ancak kentli yo~un olarak kentin kuzeyinde bulunan düzlük alanda, sal~~ günleri kurulan, semt pazar~n~~ tercih etmeye ba~lam~~~ bu durum "Yukan Pazar"~n kullan~c~-s~n~n azalmas~na neden olmu~tur.
~ekil 2. Burdur Kalesi'ne Ait Birimlerin Bulunma Olas~l~~~~ Olan Uzun Çar~~~ Aks~~
34 Erdem, a.g.t., s. 12.
35 Seda ~im~ek Tolac~~ "Türk Tarihi Döneminde (11.YY-21.YY) Burdur Kent Merkezinde De~i~im Gösteren Yerle~im Dokusu", Göller Bölgesi Tarih ve Kültür Varl~klan Bilgi ~öleni, Ankara 2011, s. 239.
26 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GCLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
Resim 2. Alaca Pazar~~ 1936 36
Alanda her zanaat için farkl~~ sokaklar belirlenmi~~ ve yap~lan üretimin ~ekli ya da elde edilen ürüne ba~l~~ olarak; Alacac~lar Sokak, ~ekerciler Sokak, Ya~alar So-kak, Demirciler SoSo-kak, Semerciler SoSo-kak, Tabak Sokak vb. isimlendirilmi~lerdir. Baz~~ sokaklar da halen bannd~rd~~~~ yap~lann i~levlerine göre; Yeni Hamam Soka~~, Tabak Hamam~~ Soka~~~ ve Eski Belediye Caddesi vb. isimler ile anllmaktad~rlar37. Bu alan; ~ahinalp ve Günal'~n" belirtti~i birçok Osmanl~~ çar~~s~nda oldu~u gibi, ayn~~ zamanda konaklama, dinlenme, ibadet ve ki~isel hizmetler gibi fonksiyonlara da sahiptir.
Tarihi Ticari Alanda Bulunan Yap~lar~n Komunlanrnalar~~ (Doku-Sokak-Mekân Özellikleri)
Çar~~n~n tepe yükseltisi üzerinde bulunmas~ndan dolay~~ sokaklar ekime dik ve paralel ~ekilde konumlanm~~lard~r. Sokak örüntüsü de~erlendirildi~inde, Ulu Cami ve Saat Kulesi'nin oldu~u alana ba~lanan yollann kuzeyde ticari alanla, güneyde ise, konut alanlan ile do~rudan ba~lant~l~~ oldu~u görülmektedir. Tepenin en yüksek alan~ndan ba~lay~p a~a~~~ do~ru inen yollar, kuzeyde kentin Cumhuriyet Dönemi'nde geli~im gösteren aksi "Gazi Caddesi", güney ve do~u yönlerinde "Burdur Çay~", bat~da ise "Cumhuriyet Caddesi"ne kadar e~imli bir ~ekilde uzanmaktad~rlar.
36 Burdur ~i Kültür ve Turizm Müdürlü~ü Foto~raf Ar~ivi
" Zafer Gülen, Burdur Ifitab~-I: Solu/dar, Fakülte Kitabevi, Isparta 2011, s. 51.
38
<K.
tE~ime Dik Geli~mi~~ Sokaklar E~ime Paralel Geli~ mi~~ Sokaklar
BURDUR ULU CAMII VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 27
~ekil 3. Ekime Dik ve Paralel Geli~mi~~ Sokak Dokusu
Alandaki mevcut e~imin kullan~m~~ iki türlüdür (~ekil 3). S~rt s~rta konumlanan ve biti~ik nizamda in~a edilmi~~ olarak bir yap~~ blo~u olu~turan yap~larda ekime dik ve ekime paralel olmak üzere iki farkl~~ ~ekilde kot fark~~ kullamm~n~n tasanma yans~-d~~~~ tespit edilmi~tir (~ekil 4-5). Ekime paralel olarak yerle~tirilmi~~ ticari mekânlarda, dükkân giri~~ kotlanmn arazi kodanna göre düzenlendi~i, cephe ve kat yüksekli~i süreklili~inin bozulmamas~~ ve yükseltilmi~~ giri~ler ya da üst kotun sabit kalmas~~ ile iç mekânda gabari farkhla~masm~n uyguland~~~~ görülmü~tür (Resim 3-4). Yap~~ blo~u-nun arazi e~imini dik olarak kesti~i alanlarda ise bloklar aras~~ kot fark~~ olu~turulmu~- tur".
28 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GCLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
~ekil 4. E~ime Dik Olarak Geli~en Yap~~ Yerle~im ~eldi. 4°
Resim 3. E~ime Dik Olarak Geli~en Yap~~ Yerle~im ~ekli, 2013. Uslular Ltd. ~ci., Burdur Ulu Cami Çevresi Sokak Sa~liklasurma Projesi, Ankara 2007.
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 29
~ekil 5. Ekime Paralel Olarak Geli~en Yap~~ Yerle~im ~ekli. 41
Resim 4. Ekime Paralel Olarak Geli~en Yap~~ Yerle~im ~ekli, 2013.
Bölgede az say~da yap~da zemin kat ticari mekân ve birinci kat konut olarak ta-sarlanm~~, di~er yap~lar ise sadece ticaret ya da üretim-ticaret i~leviyle kullan~lm~~t~r. Mekân giri~leri de kamusal alanla do~rudan ba~lant~l~~ olarak ana cephenin bulun-du~u sokak üzerinden sa~lanm~~t~r42.
41 Uslular Ltd. ~ii., Burdur Ulu Cami Çevresi Sokak Sa~likla~urma Projesi. 42 ~im~ek Tolac~~ , a.g.t., ss. 40-41.
30 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GÜLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
Yap~lar~n Plan Karakteristikleri (Mekânsal Özellikler)
Yap~lan alan çal~~mas~~ sonucunda yap~lann i~lev ve kullan~mlanna göre 3 ana ba~l~kta s~n~fland~rilmas~~ mümkündür.
1-Yaln~z ticari amaçl~~ olarak kullan~lan, tek katl~~ ticari yap~lar
- Mekanlar~n giri~lerindeki hacmin ah~veri~e, geri kalan bölümün imalata ay-r~lmas~~ için mekân~n yatayda bölümlendi~i çözümler (alanda genelde ~ekerleme ve ekmek imalat~~ yap~lan mekanlarda kullan~lan çözümdür)
- Mekânlann kat yüksekli~inden yararlarularak, asma katl~, dü~eyde bölümlen-di~i çözümler (Resim 5-6):
Yaln~z ticari amaçla kullan~lan yap~larda mekan ihtiyac~m kar~~lamak için, e~imin çok oldu~u alanlarda bodrum kat~n in~a edildi~i, zemin +bodrum katl~~ yap~lar
Zemin kat~~ ticari mekan, üst kat~~ ticari mekâna ait bir birim ya da konut ola-rak kullan~lan 2 katl~~ yap~lar 4-3.
Resim 5-6. Alandaki Ticari Mekânlann Dü~eyde Bölümlenmesine Örnekler, 2006. Alandaki ticari mekanlar~n büyüklükleri incelendi~inde, özgün durumda tek hacimli olan mekanlar~n giri~~ cephelerinin 3-6 metre aras~nda, derinliklerinin bulun-
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 31
duldan yap~~ adas~n~n verdi~i imkan do~rultusunda 2.5-7.5 metre aras~nda de~i~iklik gösterdi~i görülmü~tür. Baz~~ mekânlann, i~levin gerektirdi~i boyutun sa~lanmas~~ için, 2 yada 3 ticari mekâmn birle~tirilmesiyle geni~letildli~i, baz~lanmn da tek mekan hacminin bölünerek, farkl~~ kullamc~lar taraf~ndan, de~i~ik ticari i~levler do~rultusun-da kullan~ld~~~~ tespit edilmi~tir.
Bu yap~lann büyüldülderi maksimum 70 m2 civanndad~r. Daha büyük metreka-relere sahip olan yap~lann (100-1 50 m2 büyüklü~e sahip olan yap~lar ~ekil 6. üzerin-de siyah renlüzerin-de gösterilmi~tir) in~a edildikleri dönemin kamu, konaklama, dini, sosyo—kültürel faaliyetlere yönelik yap~lan ve konut+ticaretin birlikte yer ald~~~~ yap~-lar oldu~u görülmü~tür44.
~ekil 6. Tarihi Ticari Merkez'de Bulunan Yap~~ Büyükliikleri.45
" ~im~ek Tolac~, a.g.t., ss. 42-43.
45 Burdur Belediyesi, Ulucami Civar~~ Kentsel ve Ticari Sit Alan~~ Koruma Amaçl~~ imar Plan~~ Ara~t~rmas~, Bur-dur 2008.
I I I I I I I I I I
32 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GCLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
Yap~lar~n Cephe Karakteristikleri
Tarihi Ticari Merkez'de bulunan ticari yap~lar yap~~ malzemesi, cephe eleman-lan ve strüktürel özellilderinin de~erlendirilmesi sonucunda farkl~~ zamanlarda in~a edildilderi tespit edilen yap~lar~n, birbirleri ile uyum içerisinde olduldan görülmü~tür. Cephelerde süreklili~i sa~layan cephe elemanlar~~ mevcuttur. Cephe karakteristi~i ve alan kimli~inin olu~mas~na veri sa~layan en önemli unsurlar strüktürel elemanlar (bas~k kemerler) ve onlar~n cepheye yans~maland~r (~ekil 7).
~ekil 7. Bas~k Kemerli Cephe Tipi, 2009.
Yap~lar~n birço~unda yer alan bu kemerlerin birle~ti~i noktalarda sütunlar bu-lunmaktad~r. Sütunlann baz~lannda sütun ba~hldan da görülmektedir. Baz~~ yap~lar-da yap~lar-da bu ba~liklar kemerlerin sonland~~~~ noktalaryap~lar-da de~il, zernine yap~lar-daha yak~n bir ~ekilde konumland~rdm~~t~r (~ekil 8-9). Bu ba~l~klar kullan~c~n~n ekonomik durumuna göre görsel olarak farkhla~m~~lard~r. Baz~lar~nda kabartma bezemeler mevcuttur.
o
~~ ~~ ~~ I ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~BURDUR ULU CAM~~ VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 33
Alan içerisinde, Eski Belediye Caddesi'nde, 475 nolu adada bulunan 40-42-44 tescil numaral~~ yap~lar cephe kurgusu ile di~er yap~lardan farkhla~m~~lard~r. Alanda bulunan di~er ticari mekânlann üst örtüleri teras çat~~ iken, bu üç yap~da be~ik çat~~ kullan~lm~~t~r (~ekil 10, Resim 7). Bu çat~~ sisteminin üçgen alml~k ~eklinde cepheye yans~mas~, metrekare büyüklü~ü ve çat~~ yükseklikleri aras~nda bir hiyerar~inin olma-s~, bu yap~lar~n cephe kurgusu yönüyle di~erlerinden aynlmas~m sa~lam~~t~r.
~ekil 10. Eski Belediye Caddesi No:40-42-44'teki Yap~lar~n Cephe Biçimleni~leri, 2009.
"11111111
Resim 7. Eski Belediye Caddesi No:40-42-44'teki Yap~lann Cephe Biçimleni~leri,
I I l ~~ ~ l I I I I I I 34 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GCL~N BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
Bas~k kemerin kullan~m~yla yap~lm~~~ olan yap~lar~n yams~ra, dokuda kemer eleman~n~n kullan~lmad~~~, düz lentolu yap~lar da mevcuttur. Bu yap~larda da kemer-li yap~larda oldu~u gibi ba~l~kl~~ ya da ba~l~ks~z sütunlar mevcuttur ve bu cephe tipin-de tipin-de ba~hklar farkl~~ yüksekliklertipin-de konumland~nlm~~lard~r (~ekil 11-12).
I I I I I I I I
I I
~ekil 11-12. Düz Lentolu Cephe Biçimleni~leri, 2009.
Yap~~ cephelerinde dikkat çeken di~er unsurlar; aç~kl~klar, aç~ld~klann oranlar~~ ve aç~kl~klann üzerinde yer alan demir kepenklerdir (Resim 8-9-10). Yap~lar~n birço-~unda yerden 40-50cm yüksekli~inde bir pencere (vitrin) bulunmaktad~r. Ana giri~~ cephesinde, sütunlar aras~nda, boydan boya kap~~ ve vitrin do~ramalan mevcuttur. Cephelerdeki kepenkler incelendi~inde, günümüze kadar özgün ~ekliyle ula~m~~~ olanlann~n say~s~n~n çok az oldu~u görülür. Gayrimüslirr~ler tarafindan in~a edilen yap~lar~n kepenk kanatlarnun ortas~nda bulunan dikine üzerinde, birbirine benzeyen ancak farkl~~ desenlerle bezenmi~~ demir dikmeler ve bu keper~ldere ait özgün kilit sistemleri bulunmaktad~r.
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 35
Yap~lar~n Yap~m Sistemleri
Bu alandaki ticari yap~lar~n yap~m sistemlerine bak~ld~~~nda tüm yap~lar~n y~k-ma — ta~~ sistemi kullan~larak in~a edildi~i görülmü~tür. Yap~~ kullamc~lan ile gerçek-le~tirilen görü~meler sonucunda, bu yap~larda kullan~lan ta~~n, yörede "Kuma Ta~~" olarak bilinen bir yerel malzeme oldu~u bilgisine ula~~lm~~ur. Kuma Köyü (Yaka Köy) Burdur Kent merkezine 7 km uzakl~kta yer almaktad~r. Yerle~imde bulunan ta~~ oca~~n~n fiziksel formu kullan~m sonras~~ de~i~ikli~e u~ram~~t~r. Sahip oldu~u yeni fiziksel görünümünden dolay~~ alana "Ta~~ Kesi~i" (halk dilinde "da~~ kesi~i") denildi~i bilgisine, yerle~imde daha önceki y~llarda uzun süre muhtarl~k görevi üstlenmi~, yerle~imin yerlilerden olan Ahmet ~im~ek'in o~lu Mehmet ~im~ek ile yap~lan ki~isel görü~me sonucu ula~~lm~~ur. Ta~~n farkl~~ seleksiyonlan yap~da ta~~y~c~, cephe kapla-mas~, vb. de~i~ik i~levlerde kullan~lm~~t~r. Özellikle d~~~ cephe kaplamalarmda i~lemesi kolay olan, hafif ve delikli cinsi kullan~lm~~t~r.
Resim 11-12. Ulu Cami ve Saat Kulesi'nin Ticari Alandaki Sokaklardan Alg~s~, 2013.
Bu malzeme farkl~~ cins ve dayammlann~n olmas~n~n yan~~ s~ra, kolay elde edil-mesi ve ç~kar~ld~~~~ ocak mesafesinin yak~n olmas~~ nedeniyle nakliye maliyetinin az olmas~~ agsmdan da tercih edilmi~tir. Tüm yap~larda ayn~~ malzemenin kullan~lmas~~ ve malzemenin sahip oldu~u sar~~ renk tonlar~~ ile cephede hakim renk tonunun olu~-mas~~ sa~lan~rken dokuda da görsel süreklilik elde edilmi~tir (Resim 11-12).
Yap~lar~n Bezeme Özellikleri
Ticari alanda bulunan yap~lar~n cephelerinde kullan~lan bezeme özellikleri ince-lendi~inde, dükkânlar aras~ndaki sütunlar üzerinde, giri~~ kemerlerinin iki yan~nda küçük çiçek motiflerin bulundu~u göze çarpmaktad~r (Resim 13-14-15). Yap~lan çah~mada bu motiflerin neyi temsil ettikleri konusunda net bir sonuca ula~~lamam~~-t~r. Ancak alan çal~~mas~nda gerçekle~tirilen ki~isel görü~meler sonucu, dükkanlar~~
36 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GÜLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
in~a eden ustan~n ya da grubun bir i~areti, ba~ka bir deyi~le bir çe~it imza olabilece~i dü~ünülmektedir. Baz~~ yap~lann cephelerinde dev~irme malzemelerin kullan~ld~~~~ görülmü~tür.
Resim 13-14-15. Yap~lann Giri~lerindeki Çiçek Motifleri, 2007.
~ç mekân bezemeleri ara~t~nld~~~nda, çok fazla özgün yap~ya rastlantimam~~t~r. Bu duruma çar~~n~n 1914 ve 1971 yillannda geçirmi~~ oldu~u yang~n ve depremlerin neden oldu~u dü~ünülmektedir. Birçok yap~~ bu yang~nlardan sonra mümkün oldu~u kadar özgün durumuna yak~n bir ~ekilde tekrar in~a edilmi~, 2 adet dükkân yap~s~~ bu afetlerden etkilenmeden korunabilmi~tir. Bunlar, Ulu Cami Caddesi, No: 32'de bulunan 70 yap~~ tescil numaral~~ ve Eski Belediye Caddesi No:13'te bulunan 88 yap~~ tescil numaral~~ yap~lard~r 46.
Yap~~ kullamc~lan ile gerçekle~tirilen ki~isel görü~melerden, mekânlann ticari i~-leve hizmet etmeleri nedeniyle, baz~~ sembollerin bol kazanç getirece~i inanc~yla, özellikle tavan göbelderindeld bezemelerde incir figürünün kullan~ld~~~~ ö~renilmi~tir (Resim 16).
Resim 16. 70 Tescil Numaral~~ Dükkan~n iç Mekân-Tavan Bezemesi, 2008. 46 ~im~ek Tolac~, a.g.t, s. 49.
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) .3 7 Bölgede Meydana Gelen Fiziksel ve Sosyal Dönü~ümler (Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Ba~lamda ~~levsel Özellikler)
Ticari merkez süreç içerisinde do~al afetler, yang~nlar ve sanayile~me politikala-n sopolitikala-nucu birtak~m de~i~im ve döpolitikala-nü~ümlere maruz kalm~~t~r. 1914 y~l~politikala-nda kepolitikala-ntte meydana gelen ve il bütününde neredeyse 0/090 oranda yap~~ hasanna yol açan dep-remde47 y~k~lan Ulu Cami 1919 y~l~nda halk ve hükümet i~birli~i ile tekrar in~a edil-mi~tir. Ancak çevredeki ticari dokuda deprem sonras~~ ve 1923 y~l~nda ç~kan yang~n-larda çok say~da yap~~ yok olmu~tur. Daha sonra 1936 y~l~nda, Kahyao~lu Hac~~ Ali Demir tarafindan yapt~nlan Saat Kulesi ve beraberindeki Ulu Cami (bat~~ yönündeki minare San Mustafa O~lu Hasan Özsan (1941), di~eri Veficangil ~ükrü Bey tarafin-dan yap~lm~~t~r) çevresinde, organik formlara sahip yeni bir yerle~im ve ticari doku
geli~meye ba~lam~~t~r 48.
Yerle~im dokusunun bu iki yap~~ çevresinde geli~meye ba~lamas~~ sonucu bu yap~-lar odak noktas~~ haline gelmi~tir. Bu alan~n bir tepe yükseltisi üzerinde kurulmas~n-dan dolay~, yap~lann görsel alg~s~~ yüksek ve çok yönlüdür. Bu nedenle kent silueti aç~s~ndan da büyük önem ta~~maktad~rlar (Resim 17).
Resim 17. Kentsel Sit Alan~n~n Silueti içerisinde Ulu Cami ve Saat Kulesi, 2013.
47 Hayati Kuzucu, "1914 Depremi ve &dam Gazetesinin Haberleri", http://www.burdurtarihi. com/deprem.html, Eri~im Tarihi: 29.03.2013.
38 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. OL/LIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
Süreç içerisinde i~lev, üretim ~ekli de~i~ikli~i ve te~hir yöntemindeki de~i~imler nedeniyle mekân büyüklüklerinin yetersiz kalmas~yla, kullan~c~lar bu problemi çö-zümlemek için, farkl~~ iç mekân çözümleri geli~tirmi~lerdir. Birden fazla mekân~n birle~tirilmesi ve asma kat sisteminin uygulanmas~~ çözümler aras~ndad~r. Yap~larda plan düzeyinde farkl~l~k yaratan bu de~i~im cephe düzenine yans~t~lmam~~t~r. ~nsan eliyle gerçekle~en birtak~m de~i~imlerin yan~s~ra, e~~ zamanl~~ olarak yap~larda do~al etmenler (deprem, yang~n, hava kirlili~i vb.) sonucu meydana gelen deformasyonlar yap~larda fiziksel bozulmalara neden olmu~tur.
Belediyenin öz kayna~~~ ve ~l Özel Idaresi Fonu ile 2008 y~l~nda, Ulu Cami Çev-resi Sokak Sa~l~kla~t~rma Projesi kapsam~nda alan~n büyük bölümü onanma girmi~-tir. Projede yakla~~k 700 y~ld~r ayn~~ i~levle kullan~lan bu alan~n özgün dokusunu ve i~levini yitirmeden kente yeniden kazand~r~lmas~~ amaçlanm~~~ ve yap~lar~n cepheleri, çat~~ onanmlan ve proje uygulamas~~ yap~lan sokaklar~n altyap~lan tamamlanm~~t~r (Resim 18-19).
I. ve II. Ya~~ Pazar~, Ulu Cami Sokak ve Belediye Caddesi'nde 15'i tescilli 30'u tescilsiz 45 yap~n~n cepheleri ~slah edilerek asl~na uygun onanm~~ yap~lm~~t~r". Gü-nümüzde ticari alan~n en uzun aksi olan Uzun Çar~~'da cephe sa~hlda~t~rma proje çal~~malar~~ yap~~ ana cephelerinde bulunan demir do~ramalann ç~kart~lmas~~ ve yerle-rine ah~ap do~ramalarm yerle~tirilmesi ile devam etmektedir. Bu çal~~man~n yan~~ s~ra, cephelerde bulunan reklam panolan, kablolar, klimalar, yap~n~n özgün duru-munda bulunmayan ancak hava ko~ullar~ndan korunmak için sonradan yap~lara eklenmi~~ olan saçaldar kald~nlmaktad~r.
Farkl~~ zamanlarda yap~lan alan çal~~malar~~ ve alan~n onar~m sürecinin takibi sonucunda, alanda bulunan ticari yap~lar~n mimari üsluplann~n günümüzde halen çar~~~ içerisinde ortak bir dil olu~turdu~u görülmü~tür.
Resim 18-19. Tarihi Ticari Alandaki Sokaklardan Görünümler, 2013.
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 39
Hah saray~~ olarak in~a edilen bina günümüzde tekrar Belediye Hizmet Binas~~ olarak kullan~lmaya ba~lanm~~t~". Ulu Cami ve Saat Kulesi'nin yan~nda konumland~-nlm~~~ ve tüm kendinin farkl~~ nedenlerle u~rayaca~~~ bu kamu yap~s~n~n, ticari alan~n kullan~c~s~n~~ artt~rmas~~ mümkündür. Ancak, küçük ölçekli ticari mekânlann biraraya gelmesiyle olu~an aç~k çar~~n~n devam~nda in~a edilen bu yap~~ bu alanda bulunan han yap~s~n~n avlulu plan tipolojisi göz önünde bulundurularak tasarlanm~~~ olmakla birlikte, ölçe~inin çok büyük olmas~~ nedeni ile tarihi dokunun görsel alg~s~~ aç~s~ndan olumsuz bir örnek olu~turmaktad~r.
Bölgede yap~lar üzerinde gerçekle~tirilen her müdahale, yap~~ gruplar~n~~ dolay~s~~ ile tarihi dokuyu farld~la~t~rmaktad~r. Yap~lar~n ada ve parseller içerisindeki konum-lanmalan, mekan örgüdenmeleri, cephe, strüktürel sistem ve bezeme özelliklerinin incelenmesi sonucunda olu~turulan bu çal~~ma bundan sonraki süreçlerde yap~lacak olan onar~m çal~~malar~nda daha do~ru yakla~~mlar olu~turulmas~na ve dokunun en özgün haliyle gelecek nesillere aktanlmas~na katk~~ koymaktad~r.
BULGULAR
Gerçekle~tirilen çal~~ma sonucunda, Burdur Tarihi Ticari Alan~' n~n yer seçim kriterlerinin, mekan ölçe~indeki özellikleri, sosyo-kültürel ve ekonomik özellikleri ile Osmanl~~ Çar~~lan ile benzerlik gösterdi~i, kent bütününün bir parças~~ oldu~u ara~-t~rma bulgulanmn tablola~t~nlmas~~ ile ifade edilmi~tir.
Tablo 1. Bulgular OSMANLI ÇAR~ISI ÖZELLIK- LER~~
BURDUR ULU CAM~~ ÇEVRESI (YUKARI PA-ZAR) ÖZELLIKLERI 1. YER SEÇ ~ M K R ~ TE RL ER ~~ Ka le ve ~ ehir su rlanna y ak ~n l ~k, do lay ~ s~~ ile y ü kse k tep e e te lde ri vey a b itim in de konu m la nma an g ün üm üz de var o lmay an, nc ak bir tep e üze rin de var o ldu 7. Bine n, "Bur du r Ka les i " c iv ann d. onum lan m ~~ t~ r. ..
40 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GeLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN 2. YER SEÇ ~ M KR ~ TERLE R ~~ Cam i v e Be des te ne y ak~ nl ~ k ve bu yap ~ lar~ n a lana mer kez o lu ~ tu rmas ~~ an Ulu Cam i ( Cam i-i At ik) ve Saa t Ku les i ç ev res in de g eli ~ m i~ , bu ap ~ lar y erle ~ im in o da k no ktas ~~ o lmu ~ tur. 1.---",-, t---- ~ffil(erun~~~Al~m
MIK .5mq Man~~ ,S~zl~~ n ~ u~r~~
3. YER S EÇ ~ M KR ~ TERLE R ~~ ü lt üre l, ki ~ ise l hizme t, iba de t, «n le nme, y ap ~ lanna y ak ~ n l ~k A lan iç er is in de k i ~ise l hiz me t amaç -l ~~ ku llan ~ lan 2 a de t hamam, p ar k, ka hve ha ne ler, cam iler v e ç e~ me yap ~la n mevcu ttur. il~, L ~~~ / . o
ffi Koruma Ala~~~~ I~~I,,,,. Alr,~~~, Slu~n S~n~r~~
4. YE R SEÇ ~ M KR ~TERLER ~~ a y ollara y ak ~ n l~ k an ~n iç in de bu lu n du ~ u "Ke n tse l S it " ke n tin önem li u la ~~ m ar te rle ri le ç ev rilid ir. MI Kan~rsa Ah~n 11111,,,,a Ara. 5 ~., Sere~n
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 41
5.
YE R SEÇ ~M KR ~TERLER ~~ Kona klama y ap ~ lanna y ak ~ n l~ k Alan g ün üm üz de mev cu t o lmay an han y ap ~ la n v e "Ote ller Bö lg es i" ne ya k~n mesa fe de konum lanm ~~ t~ r. ,..-- \ ') .---"---' ~mu At...S~n~r~~ 6. SO KAK-DO KU-ME K AN ÖZELL ~ KLER ~~ Bir b ir i ile ba ~ lan t~ l~~ so kak ör ün tüs ü A lan da t icar i i ~ lev a k ~~~~ sa ~ lay aca k süre klilik g ös te re n so ka k ör ün tüs ü ve kav ~ ak no kta lar mevcu ttur. "011110 ...,--- \ MI Wav~a• AL= S~n~r~~7.
S OKAK-D OKU-MEKAN ÖZE LL IKLER I I e sle k g rup lar ~ na a it so ka klar, ar ~~~ v e p az ar lar ' an da baz ~~ zanaa tlann y o~ un la ~ -t~~ ~ -küme le ~ ti~ i, z anaa tla nn is im le ri ;le an ~ lan so ka klar mevcu ttur -. .--...I ,„_... --- 111111terue~~• Alan~~ Sm~n) SEDA ~IM~EK TOIACI - ~. GÜLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN 8. SOKAK- DOKU-MEK 'AN ÖZE LL ~KLE R ~~ re tim y ap ~lar ~ n~ n a lan ~ n d ~~~ ç ep e- ' de bu lu nmas ~~ an da ki üre tim y ap ~la r~~ tica ri ~ lev le iç iç e, ç o~ u ke z ay n~~ me kân çer is in de ç öz ilm le nm i ~tir. \ 4
B
s''''' : •
NO 1
r,, 4
A~edt~~
CV
9. SOKAK- DOKU-MEK ÂN ÖZELL ~ KLER ~~ Konu t a lan laruun ne t b ir ç izg i ile alan dan ay r~ lmas ~~ Ala nda bu lu nan baz ~~ y ap ~ la r~ n ko nu t+t ica re t i ~ lev iy le ku llan ~lmas ~~ konu t a lan lar ~ n~ n ne t bir ç izg i ile ay r~ lmas ~na eng el o hnu ~ tu r.'Inu
f3-.°‘4
1
.2
=--•--\ 43
C.9
c0(2' 41'
.
4
••
C] dt. 10. MEKANSAL ÖZELL IKLER lan öze llikle ri, bö lg e, ken t v e o~ -"ra fi kontu n öze llikler ine g öre ar ld ~hk g ös terme kte d ir. Alan da bu lu nan tic ar i y ap ~ lar ~ n özg ün du ru mu n da g en i ~ li ~i 3-6 m, der in li ~i 2, 5 - 7, 5 me tre o lan, te k hac im li me kk ~ la r o ldu~ u b ilinme k-te dir.BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 43
11.
M
EKANS
AL
ÖZELLIKLE
R
Cep
he
öz
ellikle
ri,
bö
lg
e,
ke
nt
v
e co
~-ra
fi
konu
m
öze
lli
kle
rine
g
öre
fa
rld
~l~
k
gös
te
rme
kte
dir.
T
ic
ar
i y
ap
~la
nn
d~~~
cep
he
ka
ra
kte
ris
tik
le-ri,
keme
rli v
e düz
len
to
lu
o
lma
k üzere
iki
ana
ba
~
hkta
top
la
na
bilir.
~~~~ ~~ ~~ ~~ ~~ I I ~~~~
~~ ~~ I I I ~~ ~ l ~~~ ~~~ ~~~ ~ l II ~~~ ~~~ ~~ ~~~12.
MEK
ANSAL
ÖZE
LL
~
KLER
Ma
lze
me
öze
llikle
ri,
bö
lg
e,
ke
nt
ve
co
~
ra
fi
ko
nu
lu
' öze
lli
k-ler
ine
g
öre
fa
rld
~hk g
ös
terme
k-te
d ir.
A
lan
da
bu
lu
nan
tic
ar
i y
ap
~lar-
la
bir
ta
~~
o
lan
"Ku
rna
a~
~" ç
e~
ide
rine
g
öre,
y
ap
~~
eden
duya
rlar
~n
da
v
e cep
he
pla
mas
m
da
ku
llan
~lm
~~
t~r.
~~
13.
SOS
YO-KUL
TU
REL V
E
EK
O
NOM
IK
BA
~
L
AMD
A
~
SL
EV
SE
L
ÖZE
LL
tKLE
R
Tic
ar
i i
~
lev
an
da
ki y
ap
~lar
~n
birç
o~
u y
alm
z
N'c
ar
i i
~
lev
le
ku
llan
~hr
ken,
az
say
~-
a y
ap
~n
~n
konu
t-4
-tic
are
t ve
ko-
aklama
+t
ic
ar
et
i~
lev
iy
le
ku
llan
ll-.
~
wör
ülm
üs
tür.
.. ...; ~ ,....--~i ' .~lo~~ ,Ill'~~Ir
1 *vi"
44 SEDA ~IM~EK TOLACI - S. GÜLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN 14. SOSYO-KULTUREL VE EKONOM IK BA ~ LAM DA ~SLEVSEL ÖZELL IKLE R an da bu lu nan t icar i yap ~lann az ~lann da üre tim i ~lev i iç in me-n iç er is in de asma ka t in ~a e tme e me kân ~~ bö lme y ön te m i ile öz el ölüm ler o lus turu lmus tu r. 15. SOSYO-KULTUREL VE EK ONOM IK BA ~ LAMDA ~~ LEVS EL ÖZELL IKLER osy alle ~ me, p ay la ~~ m me rkez i nce ki dönem de, Ulu Cam i ve Saa t Ku les i ev res in de ku ru lan "Alaca Paz an", (g ün ü-' üz de ise se bze -mey ve p az ar ~) ke nt iç in .nem li b ir sosy alle ~ me mer kez i o lmu ~ tu r. *!. SONUÇ
Kent için önemli bir mekânsal ö~e olan ticari alanlar (Çar~~-Pazar), Türk kültü-ründe bir kentin varolu~unu sa~layan ve kente de~er katan önemli olu~umlardan bir tanesidir. Kentte toplumsal, idari, kültürel ve ekonomik birçok faaliyetin gerçekle~ti~i bu mekânlar zaman içerisinde, toplumun tüm kesimleri taraf~ndan kullan~lan kamu-sal alanlar haline gelmi~lerdir. Bu durumun en büyük nedeni, ticari alanda bulunan konaklama, ki~isel hizmet ve ibadet i~levli yap~lann alana ekonomik de~erinin yan~n-da sosyal de~er yüklemesidir. Böylece Osmanl~~ çar~~lar~~ fiziksel ve i~levsel anlamyan~n-da kent hayat~n~n merkezini olu~tunnu~lard~r.
Günümüzde "Tarihi Ticari Merkez" (halk dilinde "Yukar~~ Pazar") olarak ka-bul edilen bölgenin yer seçim kriterleri, geli~im süreci, ticari yap~lann konumlanma-
BURDUR ULU CAMI VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 45
s~, Tarihi Ticari Merkez'in fiziksel büyümesi ve sosyo-ekonomik özellikleri de~erlen-dirilcli~inde, Osmanl~~ ~ehir çar~dan ile paralellik gösterdi~i görülmektedir. Çar~~mn, Burdur Kalesi s~mrlarmda, ana yollara ve dolay~s~~ ile konaklama yap~lar~na yak~n mesafede konumland~nlci~~~~ görülmektedir.
Çar~~, Osmanl~~ kent sisteminde yer alan çar~~~ tipinden "üstü aç~k çar~~lar" gru-bu içerisinde yer almaktad~r. Alan~n konumlam~~ biçimi al~~veri~~ etmeye elveri~li, iki taraf~nda dükkan mekânlan bulunan yap~~ bloklar~n~n biraraya gelerek kümeler olu~-turmas~~ ile biçimlenmi~tir. Her toplum, kendi inanç ve görü~leri do~rultusunda, kendisine uygun, toplumsal al~~kanl~klar~~ çerçevesinde yap~lar in~a etmi~, kendi yete-nek ve ekonomilerine göre bir zanaat veya meslek edinmi~tir. Kentin toplumsal yap~s~ndaki çe~itlilik, bünyesinde bar~nd~rd~~~~ farkl~~ kültürel özellikler ve toplumun sahip oldu~u zanaadardan elde edilen ürünlerin ticari yolla halka aktar~lmas~~ kayg~s~, Burdur Kentsel Sit Alan~~ içerisinde yer alan "Tarihi Ticari Merkezi"nin mimari yap~s~n~n ~ekillenmesine neden olmu~tur. Yer seçimi olarak da, dini bir yap~, konak-lama, kültürel ve kamu yapdanna yak~nlikta konurnlanmalan Osmanl~~ çar~~lanna benzerlik durumunu desteldeyici ö~elerdendir. Bu alan günümüz kentinin olu~u-munda bir odak noktas~~ olma görevini üstlenmi~tir.
16. yüzy~lda belirginle~en geleneksel Türk çar~danmn mekânsal yap~s~, 19. ve 20. Yüzy~lda de~i~im göstermi~tir. Özellikle 1980'lerden sonra de~i~en ekonomik yap~~ ve büyük ölçekli al~~veri~~ merkezlerinin in~a edilmesi ile geleneksel Türk çar~~~ gelene~i i~levsel ve mekânsal dönü~üm sürecine girmi~tir.
Çal~~ma alan~~ da bu de~i~im ve dönü~ümden etkilenmi~tir. i~levsel de~i~im; yeni ticari akslann kullan~ma aç~lmas~~ ve beraberinde çar~~~ alamnda icra edilen zanaat kollar~n~n (alaca dokumac~l~~~~ vb.) sanayile~me süreci ile de~erini kaybetmesiyle olu~mu~tur. Mekânsal anlamdaki de~i~im de daha çok yap~~ kullan~alan~un, i~lev farkhla~mas~m mekâna yans~tmalan sonucu meydana gelmi~tir.
~l Özel idaresi Fonu ile 2008 y~l~nda ba~layan sokak sa~l~kla~t~rmas~~ projeleri ta-rihi alanda görsel süreklili~i sa~lam~~~ ancak alan~n mekânsal kimli~inin de~i~ime u~ramas~na neden olmu~tur. Özellilde Uzun Çar~~~ üzerindeki dükkanlarda mevcut olan, özgün demir do~rama-kepenklerin yerlerine ah~ap do~rama -demir ferforjele-rin kullan~m~, alan~n özgün olma niteli~ini yitirmesine neden olmu~tur. Ancak ger-çekle~tirilen projeler; kent belle~i için önemli olan "Yukar~~ Pazar"~n eski aktif kulla-n~m~n~~ canland~rabilmek ve kullamc~~ memnuniyetini artt~rmak aç~s~ndan alan ve kent için de~er ta~~maktad~r.
Elde edilen veriler ~~~~~nda haz~rlanan bu çal~~man~n, tarihi ve kültürel de~er ta-~~yan yap~lar~n ve tarihi ticari alan~n, günümüz ve ilerleyen süreçte yap~lacak yeni-den canland~rma, rehabilitasyon çal~~malar~na ve birçok özelli~inyeni-den dolay~~ "Os-manl~~ Çar~~lar~" içerisine dahil edilebilecek olan bu alan~n gelecek nesillere en özgün haliyle aktardabilmesi için bir ald~k olu~turaca~~~ dü~ünülmektedir.
46 SEDA ~IM~EK TOLACI - S. GÜLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
Burdur Kenti için kentsel, mekânsal ölçekte önem gösteren alan~n bir Osmanl~~ kenti olarak Burdur kent dokusu içerisindeki de~eri ta~~yor olmas~~ alana olan hassa-siyeti artt~rmaktad~r. Tarihi Ticari Alan; kentsel kimlikteki yeri, kentte aidiyet hissini güçlendirmesi, kent haf~zas~n~n olu~mas~, kentin cazibe merkezi haline gelmesi gibi amaçlara hizmet etmektedir. Kentlerde ya~anan sosyal, fiziksel, kültürel erozyona ve yozla~maya kar~~~ durmak, küreselle~menin getirdi~i tek tiple~me/tek tiple~tirme etkisine kar~~~ kendine özgü farkl~l~k kazand~rmak olgusu ile hareket etmek çal~~man~n kazammlan ve sonuçlan ile örtü~mektedir.
Tarihi Ticari Alana dair bu çal~~man~n yürütülmesinin mimari ve kentsel kim-lik, sosyolojik boyut, kent kültürüne katlulan ile de~erlendirilmesinin yan~s~ra, kent turizmine katk~~ sa~lama boyutu ile de önemi mevcuttur. Tarihi Ticari Alan ve gele-ce~e yönelik çal~~malar ile Burdur Kenti'nin ulusal ve uluslararas~~ düzeyde tamn~rl~-~~n~n sa~lanmas~, kültürel miras~n gelecek nesillere aktanlmas~, kente vizyon kazan-d~rma ve marka olu~turma gibi özelliklerin kazand~nlmas~~ sa~lanacakur. Tarihi Ticari Alan; Osmanl~~ kentlerinde oldu~u gibi Burdur Kent nüvesi olarak canland ~n-larak, kentsel sit alan~n~n di~er bölgelerine örnek olma özelli~i ta~~yacakt~r.
KAYNAKLAR
Ar~kan, Zeki, XV-XVI Yüzy~llarda Hamit Sancag~, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yarnlan, ~zmir 1988.
Barl~k, Tu~ba, "Burdur Kenti'nin Geli~imi-2", Burdur Ara~t~rmalar~, Burdur Valili~i Çevre Koruma Vakf~~ Yay~n~, Say~~ 4, Y~l 2, Ankara 2003, ss.45-48.
Burdur Belediyesi, Ulucami Civar~~ Kentsel ve Ticari Sit alan~~ Koruma Amaçl~~ imar Plan~~ Ara~t~rmas~, Burdur 2008.
Burdur ~l Kültür Ve Turizm Müdürlü~ü, Foto~raf Ar~ivi, Burdur 2005. Cansever, Turgut, Islam'da ~ehir ve Mimari, Tima~~ Yay~nlan, ~stanbul 2012.
Cezar, Mustafa, Tipik rap~lanyla Osmanl~~ ~ehircili~inde Çar~~~ ve Klasik Dönem imar Sistemi, Mimar Sinan Üniversitesi Yay~n~~ No:9, Milli E~itim Bas~mevi, ~stanbul 1985. Çabuk, Suat - Demir, Kemal, "Osmanl~~ Kentlerinde Mahallelerin Mekânsalla~ünlabilmesi
Için Bir Töntem denemesi: Kayseri örne~i", Tarih Kültür ve Sanat Ara~t~rmalar~~ Dergisi (ISSN: 2147-0626), Vol.1, No:3, Karabük Üniversitesi, Eylül 2012, DOI: 10.7596 / taksad.v1i3.57, http: / /kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php, Eri~im tarihi: 27.09.2013
Ekinci, Yusuf, Burdur, Ankara 1995.
Erkan Yusuf, Bekleyen Kent Burdur, Heyamola Yaymlan, Istanbul 2010.
, Zaman~n Otesinden Burdur Gezi Rehberi, Renk Matbaas~, Istanbul 2008.
BURDUR ULU CAM~~ VE ÇEVRESI (YUKARI PAZAR) 47
Erdem R~za, Burdur 1928, Ço~altan: Fevzi Bayraktar, Burdur 1940. Gölen Zafer, Burdur Kitab~-I:Sokaklar, Fakülte Kitabevi, Isparta 2011.
Gönüllü, Ali R~za, "Milli Mücadele Döneminde Burdur (1919-1922)", Türkiyat Ara~-t~rmalan Dergisi, Say~:27, Konya 2010, ss. 589-635.
~stanbul Kültür Miras~~ ve Kültür Ekonomisi Envanteri, Halk Kültürü, http: Histanbulkulturenvanteri.gov. tr/halk-kulturu /detay/envanter_id/ 203, Eri~im Tarihi: 27.09.2013
Kuzucu, Hayati, "1914 Depremi ve ~kdam Gazetesinin Haberleri", http://www.burdurtarihi.com/deprem.html, Eri~im Tarihi: 29.03.2013. Kür, Hasan, 210 Numaral~~ ~er'iyye Siciline Göre Burdur Kazas~'mn idân, Sosyal ve
Ekonomik Yap~s~~ (H.1255-1261 /M.1839-1845), Yüksek Lisans Tezi, Sülman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal~, Isparta 2008, s. 40.
(»ata, Metin, ~lk Ça~lardan Kurtulu~~ Sava~~'na Burdur Tarihi, Umay Yarnlan, ~zmir 2009.
Ozde~, Gündüz, Türk Çar~~lar~, Tepe Yay~nlan, Ankara 1998.
, Türk Çar~~lan, ITO Mimarl~k Fakültesi 28 Ekim 1952 Tarihli Doçentlik Çal~~mas~, Pulhan Matbaas~, ~stanbul 1953.
Planhol De Xavier, De La Plaine Pamphylienne Aux Lacs P~sidiens, Nomadisme Et Vie Paysanne, L~brairie Adrien Mazsonneuve, Paris 1958.
Sakao~lu, Necdet, Osmanl~~ Çar~~lan Atlas~, Geleneksel Meslek Orgütlenmeleri ve Anadolu Çar~~lan, Do~an Burda Yay~nc~l~k, ~stanbul 2010.
~ahinalp, Mehmet Sait - Günal, Veysi, "Osmanl~~ ~ehircilik Kültüründe Çar~~~ Sis-teminin Lokasyon ve Çars~~ Içi Kademelenme Yönünden Mekânsal Analizi", Eri~im Tarihi: 17.03.2013, http://www.academia.edu/1814553/, 2012, An-kara 2012, s. 149.
~eker, Kadir, "Milli Mücadele Döneminde Burdur'da Sosyal Hayat" , Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta 2010, Say~:22, ss. 61-74.
~im~ek Tolac~, Seda, "Burdur Tarihi Kent Dokusunun Incelenmesi", Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarl~k Anabilim Dal~, Isparta 2009, ss. 6-54. (~ekil 2, 3, 7, 8, 9, 10, 11, 12 ve Resim 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14,15,16, 17, 18, 19 ilgili kaynaktan yararlarularak metin içerisinde kullan~lm~~t~r.)
, Burdur "Oteller Bölgesi"nin Kültürel Miras De~erinin Belir- lenmesi ve Mekânsal-I~levsel Sürdürülebilirli~i", Turizm ve Mimarl~k Sempozyu-mu-3, Antalya 2010, s. 28.
48 SEDA ~IM~EK TOLACI - ~. GCLIN BEYHAN - MINE TANAÇ ZEREN
, "Türk Tarihi Döneminde (11.YY-21.YY) Burdur Kent Merkezinde De~i~im Gösteren Yerle~im Dokusu" Göller Bölgesi Tarih ve Kültür
Varhklan Bilgi ~öleni, Ankara 2011, ss. 237-243.
Tu~lac~, Pars, Osmanl~~ ~ehirler, Milliyet Tesisleri, Istanbul 1985, s.66.f
Tuncel Metin, "Burdur", Türkiye Diyanet Vakfi ~slam Ansiklopedisi, c. VI, ~stanbul 1992, ss. 426.
Uslular Ltd. ~ti., Burdur Ulu Cami Çevresi Sokak Sa~hla~t~nna Projesi, Ankara 2007 Uysal, Mehmet, "Tarihsel Süreçte Geleneksel Konya Çar~~s~~ Için Bir Mekânsal
Analiz", Milli Folklor Dergisi, Y~l: 22, Say~~ 86, Ankara 2010, s. 150. Vildyet-i Sdlname-i Konya, Hicri 1299/ Miladi 1882.
Ya~ayan Çamlar, Novartis Kültür Yay~nlan, No:17, Stil Matbaac~l~k ve Yay~nc~l~k San. ve Tic A:~., 1.bs., ~stanbul 2005.
1973 ~l Y~ll~~~, Güven Matbaas~, Ankara1974, s. 10.
Çar~~~ esnaflanndan, Özsan Manifatura Ma~azas~~ (Kurulu~:1928) sahibi Hac~~ Hasan Özsan'mn torunu Hasan Özsan ile ki~isel görü~me yap~lm~~t~r, Burdur, 27-09-2013.
Kurna Köyü Eski muhtarlanndan Ahmet ~im~ek'in o~lu Mehmet ~im~ek ile ki~isel görü~me yap~lm~~t~r, Burdur, 12-06-2008.
