Tüketicilerin Besin Satın Alımına İlişkin Bilgi Tutum ve Davranışları

(1)

Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nııtr and Diet 28(1): 39-46,1999

TÜKETİCİLERİN BESİN SATIN ALIMINA

İLİŞKİN BİLGİ TUTUM VE DAVRANIŞLARI

Doç. Dr. Fatma SAĞLAM*, Dyt. Ayşe GÜMÜŞ, Dyt. Berrin DOKCAN

Ö Z E T

Bu araştırm a A n ka ra ilinde üç biiyiik alışveriş m erke zinde (Beğendik, G im a, Yimpaş) alışveriş yapan 1 2 6 ’sı erkek (% 42.0), 1 7 4 ’ii kadın (% 58.0) olm ak iizere top lam 300 tüketici ü zerinde anket fo r m u uygulanarak y a  pılmıştır. Tüketicilerin % 7 2 .0 'ı 21-39 yaşları arasında

olup % 5 8 .9 ’u orta ö ğ r e n im , % 2 7 .7 ’si üniversite m ezu nudur. N a k it p a r a ile a lışv e riş ya p a n la rın oranı % 8 8 .0 ’dır. Tüketicilerin % 4 7 .7 'si alışveriş öncesi liste hazırladıklarını belirtm işlerdir. Alışveriş yapılan yerin seçim ini belirleyen etm enlerin başında; çeşit fazlalığı (%95.3), yiyecek m a d d esi satın alırken dikkat edilen hu suslarda ise (% 92.0) fi y a t ve sağlığa uygunluk gelm ek tedir. A raştırm ada tüketicilerin % 72.0'ı am balaj üze rindeki yazıları okuduklarını, % 28.0 ise okumadıklarını belirtmişlerdir.

A nahtar Sözcükler: T ü ketici, tüketici davı 'aııışiarı, tü ketici eğitimi, besin satın alm a ilkeleri.

A B S T R A C T : C o n s u m e r K n o w le d g e y A ttitııde a n d B e h a v io r on F o o d P u r c h a siııg

This study \vas ca rrie d oııt in the three grossnıarkets (B eğendik, Gim a, Yim paş) o f A nkara. Iıı the study 126 m al es (42.0 %) a n d 174 fe m a le s (58.0 %) a total o f 300 coıısum ers w ere iııterview ed. 72% o f the cotısum ers \ve- re bet\veen 2 1 -3 9 y e a rs o ld a n d % 58.9 o f them were high sch o o l a n d 2 7 .7 % o f them were university gradıı- ates. 88.0% o f them w er e payiııg cash \vhile 9.7% were using credit card. O nly 47 .7 % the consunıers pointed o ut that they p re p a re a g ro cery list before shoppitıg. The m o st inıportant d eterm in a n t (95.3% ) in choositıg the p la ce f o r shoppitıg seenıs to be the variety o f the products. The o th er nvo determ inaııts in buying fo o d s were the p rice o f p ro d u c ts a n d healthfulltıess (92%). In this study 72% o f the co n su m er s sa id that they read the Inform ation on the p a c k a g e w heras 28% o f them said that they d id n o t p a y attention to the Information on the package.

Key Words: C onsum er, consum er behavior, consumer education, f o o d purchasiııg principles.

* H.Ü.Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öğretim Üyesi ** Diyetisyen

GİRİŞ

Tüketici, üretilen herhangi bir mal ya da hizmeti bir yarar elde etmek için kullanan kişidir (1). Her birey farklı tüketici davranışı gösterir ve farklı istekleri karşılamak için farklı alımlar yapar. Tüketici davra nışı; insanların istek ve gereksinim duydukları ürün leri alırken, kullanırken ve bunları elden çıkarırken gösterdikleri zihinsel, duygusal ve fizyolojik aktivi- telerin tamamıdır. Tüketici davranışı, yönlendirilebi len ve pek çok aktiviteyi içeren bir süreçtir. Zamana ve davranışa göre değişir, farklı roller içerir, dış et menlerden etkilenir ve bireylere göre değişiklik gös terir (2).

Sağlıklı ve dengeli beslenmenin, besleyici ve güveni lir besinlerle sağlanabileceği açıktır. Bu nedenle, tü ketime sunulan besinlerin sağlık açısından her hangi bir risk taşımaması gereklidir (3). Bir besinin sağlık lı olması, beslenme kalitesi bakımından yeterli olma sı ayrıca toksikolojik ve mikrobiyolojik riskleri taşı maması demektir (4). Satın almada, satın alınan be sinlerin kalitesi yani satın almaya karar verdiren özellikler hakkındaki bilgilerin yeterince açık ve doğru olması ayrıca bu bilgilerin pratiğe yansıması gereklidir (5). Yiyecek seçimini etkileyen etmenler üç kategoride ele alınabilir (6);

1- Fiziksel etmenler: Coğrafya, mevsim, ekonomi, gıda teknolojisi

2-Sosyal etmenler: Din, sosyal sınıf, beslenme eğiti mi, reklamlar

3-Fizyolojik etmenler: Kalıtım, allerji, sağlık d uru mu, besin gereksinimi.

Şekil 1 ’de besin seçiminde etkili olan belirleyiciler görülmektedir. Satın alma sırasında tüketiciyi etkile yen etmenlerden biri, besinin duyusal özellikleridir (7). Bunun yanında beslenme için ayrılan para mik- ' .tan da önem taşır. Genellikle ailenin geliri arttıkça, beslenmeye düşen pay azalır. Düşük gelirli ailelerde ise, gelirin büyük bir kısmı beslenmeye ayrılır (8). Tüketicilerin alışverişle ilgili tutum ve

(2)

davranışların-40

SAĞLAM F, GÜMÜŞ A. DOKCAN B.

Besin Özellikleri

Örn. fiziksel/kim yasal özellikleri, besin değeri

Ekonomik ve Sosyal Faktörler

Ö rn . fiyat, k u l la n ılı ş lığ ı, k ü ltü r dini inanışlar, r e k la m , sosyal baskı

Bireysel Karakteristikler

Beslenme Seçimleri

*Seçilen yiyecek *Seçilen porsiyonun bü-«< i i •« w • * yukluğu

y_______

Besin Alımı

* T üketim zam anlam ası * T üketim sıklığı

Ş e k il 1. B esin S e ç im in d e E tk ili O lan B elirleyiciler (6)

daki eksiklikler arasında, bilgi yetersizliği, hatalı alışveriş alışkanlığı, ne istediğini ve seçim yapm ayı bilem em e ve örgütlenm ede yetersizlik başta gelir (9). Bu araştırma, tüketicilerin besin alışverişine ilişkin bilgi, tutum ve davranışlarını saptam ak am acıyla planlanm ış ve yürütülm üştür.

ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ve ARAÇLARI

A raştırm a, A n k ara ilinde farklı so sy o -e k o n o m ik d ü zeylerdeki tüketicilerin alışveriş yaptıkları B eğ en d ik ,

G im a ve Y im p aş alışveriş m e r k e z le r in d e y a p ılm ıştır. Bu m erkezlere gelen m ü şte rile r a r a s ın d a n rastgele örneklem y ö n te m iy le seçilen to p la m 3 00 k işiy e anket uygulanm ıştır. A raştırıcılar ta ra fın d a n k arşılıklı g ö rüşülerek doldurulan a n k e t f o r m u n d a , tü k e tic ile rle il gili genel bilgiler, tüketicilerin besin satın a l m a te r cihlerini etkileyen e tm e n le r, a m b a la j ü z e rin d e k i b il gileri o k u m a d u r u m u vb. so ru la r y e r a lm ıştır. Veri sonuçlarının dağılım ları y a p ılm ış , s o n u ç la r sayı ve y ü zd e olarak verilm iştir (10).

(3)

TÜKETİCİLERİN BESİN SA TIN ALI MINA İLİŞKİN BİLGİ TUTUM VE DAVRANIŞLARI

41

Tablo 1. Tüketicilerin Çeşitli Değişkenlere Göre Dağı lımı Değişkenler Tüketiciler (n=300) Sayı % Market adı Gima 132 44.0 Beğendik 99 33.0 Yimpaş 69 23.0 Cinsiyet Erkek 126 42.0 Kadın 174 58.0 Yaş (Yıl) 20 ve altı 26 8.7 21-29 120 40.0 30-39 96 32.0 40-49 39 13.0 50 ve üstü 19 6.3 Öğrenim Durumu Okur-yazar 5 1.7 İlkokul ₃₅ _11.7 Ortaokul ₅₆ _18.6 Lise ₁₂₁ _40.3 Üniversite ₈₃ _27.7

Alışveriş yapma şekli

Nakit ₂₆₄ _88.0

Taksit ₇ _2.3

Kredi kartı ₂₉ _9.7

BULGULAR ve TARTIŞMA

A raştırm a k a p s a m ın a alınan tüketicilerin çeşitli de ğişkenlere göre dağılım ları T ablo l ’de görülmekte dir. T a b lo d a belirtildiği gibi, alışveriş yapanların % 5 8 ’i kadın, % 4 2 ’si erkektir. G ünüm üzde kadın, sa tın alm a faaliyetlerinde ya tek başına ya da eşiyle bir likte ailenin önde gelen bir temsilcisi olmaya başla mıştır. N evşehir ilinde yapılan bir çalışmada benzer sonuçlar elde edilm iş, çekirdek ailedeki kadınların satın alm a işinde, geniş ailelerdeki kadınlara göre ya tek başına ya da eşiyle birlikte daha aktif rol aldığı saptanmıştır (11).

Bu çalışm ada alışveriş yapanların büyük bir çoğunlu ğu 21-39 y a ş la n arasındadır (%72.0). Yirmi yaş ve altında alışveriş yapanların oranı %8.7, elli yaş üze rinde alışveriş yapanların oranı ise % 6 .3 ’dür. Alışve riş deneyim i belli yaşlarda edinilir. Çok genç yaşta olanlar genellikle bu deneyim den yoksun olabilirken,

yaşı çok ilerlemiş olanların ise alışverişe çıkmaları zor olduğundan, bu yaş gruplarının yüzde dağılımla rı düşük bulunmuş olabilir.

Bu çalışmada, tüketicilerin % 5 8 .9 ’u orta öğrenim, % 27.7’si ise yüksek öğrenim görmüşlerdir. Telsiz’in (12) A nkara’da yaptığı bir çalışmada da ailelerin ge lir ve eğitim düzeyleri yükseldikçe, eşlerin satın alma ve sosyal faaliyetlere ilişkin kararlarında birlikte ha reket etme eğilimlerinde oldukları görülmüştür.

Tüketicilerin akılcı alışveriş yapmalarında ödeme şekli de önem taşır. Bu çalışmada, nakit para ile alış veriş yapanların oranı %88.8, taksitle alışveriş ya panların oranı %2.3, kredi kartı kullananların oranı ise %9.7 olarak bulunmuştur. Taksitle satın alma, ge lirin yeterli olmadığı durumlarda malın satın alma sürecini kısalttığı için yararlı olabilir. Ancak bazı du rumlarda bu tarz satın almanın kolaylığı tüketiciyi ödeme gücünün ve gerçek gereksinimlerinin dışında satın almaya yöneltebilmesi açısından sakıncalı ola bildiği bildirilmiştir (13).

Tablo 2 ’de görüldüğü gibi, alışveriş yapanların % 47.7’si alışveriş öncesi liste hazırladıklarını, % 3 1 ’i ise hazırlamadıklarını belirtmişlerdir. Anlaşıldığı gi bi, alışveriş listesi hazırlamayan tüketicilerin oranı oldukça yüksektir. Bu durum, alışveriş listesi hazır lanmasının zaman alıcı olması ve bir ön inceleme ge rektirmesinden kaynaklanıyor olabilir. Ancak ideal olanı alışveriş öncesi bir listenin hazırlanmasıdıı. Saptanan gereksinimlerden ne miktarda ürün satın alınacağını gösteren alışveriş listesi, unutma olayını ve plan dışı satın alma işini önler. Planlanmış bir alış veriş, gereksinim duyulan malların uygun tiyata ve istenen kalitede elde edilmesini sağlar (14,15). Ünsal ve Terzioğlu’nun (16) yaptıkları bir çalışmada, alış verişe çıkmadan önce bireylerin % 59.7’sinin her za man, % 34.5’inin bazen liste hazırladıkları % 5 .8 ’inin ise gelişigüzel alışveriş yaptıkları saptanmıştır. Bu çalışmada tüketicilerin öğrenim düzeyleri ile yiyecek-içecek harcamaları için planlama yapma d u ru m larına göre dağılımları yine Tablo 2 ’de verilmiştir. Tüketicilerin öğrenim düzeyi ile yiyecek-içecek har camaları için planlama yapma durumları arasındaki ilişki, istatistiki yönden önem li b u lu n m u ş tu r (p<0.05). Lise ve daha yüksek öğrenimi olanlar ara sında plan yapanların oranı diğerlerinden daha yü k sektir.

Bu çalışmada, alışveriş yapılan yerlerin seçiminde çeşit fazlalığı ( % 9 5 .3) ilk sırada yer alırken, yakın ol ması (%75.7) ve satış elemanlarının olumlu davra nışları (%75.7) daha sonraki sıralarda yer almıştır (Tablo 3). Lancaster ve R eynolds’un (17) çalışma

(4)

Tablo 2. Tüketicilerin Öğrenim Durum una Göre Liste!Harcama Planı Yapma D urum ları (n=300)

42

SAĞLAM F, GÜMÜŞ A, DOKCAN B.

Öğrenim

Liste/Harcama Okur-■yazar İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Toplam

Planı Yapma S % S % S % S % S % S % Evet 2 40.0 9 25.7 25 44.6 68 56.2 39 47.0 143 47.7 Hayır 3 60.0 18 51.5 16 28.6 34 28.1 22 26.5 93 31.0 Bazen - - 8 22.8 15 26.8 19 15.7 22 26.5 64 21.3 Toplam 5 100.0 35 100.0 56 100.0 121 100.0 83 100.0 300 100.0 x 2 :17.332 SD: 8 p<0.05

Tablo 3. Alışveriş Yerlerinin Seçimini Etkileyen Etmenlere Göre Tüketicilerin Dağılımı

Davranışlar

Evet Hayır _{Topl am}

Etmenler S % S % S %

Yakın olması 227 75.7 73 24.3 300 100.0

Tanınmış olması 132 44.0 168 56.0 300 100.0

Ucuz olması 262 87.3 38 12.7 300 100.0

Ödeme kolaylığı 174 58.0 126 42.0 300 _100.0

Alışılan yer olması 204 68.0 96 32.0 300 100.0

Tanıdık önerileri 125 41.7 175 58.3 300 100.0

Çeşit fazlalığı 286 95.3 14 4.7 300 100.0

Satış elemanlarının 227 75.7 73 24.3 300 100.0

olumlu davranışları

sında ise, tüketicilerin market seçiminde etkin olan etmenler arasında bu yerlerin ucuz, düzenli, temiz ol ması ve çeşit fazlalığı olduğu saptanmıştır. Ü n s a l’ın (18) araştırmasında ise, % 2 7 .9 ile fiyatların uygun olması ilk sırada yer alırken, bunu %22.3 ile malların kalitesi ve çeşitliliği, %13.2 ile mağazanın bulundu ğu yer izlemiştir.

Tüketicilerin büyük bir çoğunluğu (%92.0) yiyecek- içecek satın alırken, bu ürünlerin fiyat ve sağlığa y a rarlı olmasına ilk sırada dikkat etmektedir (Tablo 4). Kişiler istediği kalite düzeyine karar verirken rehber olarak fiyatlandırmayı kullanabilir, fakat her zaman kaliteyi belirleyen güvenilir bir ölçüt değildir. Çoğu kez ürün pahalı olduğu halde değersiz, başka bir ürün değerli olduğu halde ucuz olabilir. Örneğin, turfanda sebze ve m eyve pahalıdır, fakat besin değeri ve lez zet açısından mevsimlik olanlardan daha düşük kali tededir. Tablodan da anlaşıldığı gibi, araştırmaya k a tılan tüketicilerin % 8 6 ’sı ürünün son kullanma tarihi ne, % 8 0 .7 ’si T S E damgası taşımasına, % 7 9 .3 ’ü m a r kaya, % 7 3 .3 ’ü alışkanlıklarına, % 6 9 ’u da am balajla maya önem vermektedirler. Ü n s a l’ın (18) çalışm a

sında ise tüketicilerin, y iy e c e k - iç e c e k le rin u c u z l u ğ u na, kalitesine, m arkası ve a m b a la jın a , k u lla n a n la rın önerilerine, geçm işteki d e n e y im le r i n e g ö re alışveriş ettikleri saptanm ıştır. A lışv e rişte ü r ü n ü n ö z e llik le T S E dam gası ta şım a sın a d ik k a t e d ilm e lid ir , ç ü n k ü T S E markası taşıyan b o z u k ü rü n leri d e ğ i ş tir m e k çok kolaydır. A y rıca standarttan y o k s u n o la n ü rü n le rd e bazı öğelerin eksik olm ası d a m ü m k ü n d ü r (18). Bu araştırm ada re k la m la rd a n e tk ile n e re k alışv eriş e d e n lerin oranının % 25 c iv a rın d a o ld u ğ u s a p ta n m ış tır.

R eklam lar, her ne k a d a r tü k e ticin in p iy a s a y a yeni ç ı kan mal ve h iz m et çe şitle rin d e n h a b e r d a r o lm a sın ı sağlasa da, öncelikle üreticinin satışını a t tır m a d a k u l lanılan ve geniş kitlelere üreticinin u la ş m a s ın ı s a ğ la yan bir p az arlam a y ö n te m id ir. E n iyi r e k l a m l a r d a b i le tüketicinin g erek sin im i olan mal v e y a h iz m e tin k a litesi, fiyatı, satıldığı yerler vb. k o n u la r h a k k ın d a k i bilgiler çoğu za m a n y etersizdir. R e k l a m l a r aynı z a m anda değer yargıları ve d u y g u la r a d a baskı y a p a rak, tüketicinin g e re k sin im ve istekleri ü z e rin d e rol oynar, tüketicilerin tercih k a r a r la r ın ı y a n ılta b ilir, alışveriş davranışlarını s a n ıla n d a n fazla etk iley e b ilir. Bu nedenlerden dolayı tü k e ticilerin se ç im y a p m a s ı n

(5)

Tablo 4. Y iyecek- İçece k Satın Alırken D ikkat Edilen Hususlara ve Davranışlara Göre Tüketicilerin Dağılımı

TÜKETİCİLERİN B E S İ N S A T I N A L I M I N A İLİŞKİN BİLGİ T U T U M V E DAVRANIŞLARI

Dikkat Etme Durumu

Hayır Toplam Etmenler S % S % S % Ambalaj 207 69.0 93 31.0 300 100.0 Fiyat 276 92.0 24 8.0 300 100.0 Marka 238 79.3 62 20.7 300 100.0 İçerik 160 53.3 140 46.7 300 100.0

Son kullanma tarihi 258 86.0 42 14.0 300 100.0

Besin değeri 139 46.3 161 53.7 300 100.0 Pratik olması 154 51.3 146 48.7 300 100.0 Reklamlar 75 25.0 225 75.0 300 100.0 Alışkanlık 220 73.3 80 26.7 300 100.0 Diyet ürünü olması 79 26.3 221 73.7 300 100.0 Başkalarının önerileri 91 30.3 209 69.7 300 100.0

Sağlığa yararlı olması 276 92.0 24 8.0 300 100.0

TSE damgası 242 80.7 58 19.3 300 100.0

Hediyeli olması 130 43.3 170 56.7 300 100.0

Ambalaj etiketini okuma 216 72.0 84 28.0 300 100.0

Tarif ve ölçü araçlarına dikkat etme 214 71.3 86 28.7 300 100.0

Başka markalarla fiyat ve kalite karşılaştırması yapmak 274 91.3 26 8.7 300 100.0

da re k la m la r, m al ve h iz m e tle r hak k ın d a doğru bilgi verdiği ta k d ird e değerli bir fo n k siy o n a sahiptir (14). Alışverişte b a ş k a la rın ın önerilerine dikkat eden tüke ticilerin oranı ise % 3 0 . 3 ’dür. Alışveriş yaparken ka rar v e rm e d e , kişilerin bir ü rü n ü n seçim indeki temel am açları b irb irin d en farklı o ld u ğ u n d a n , o mal ya da hizmeti d a h a ö n c e k u lla n m ış olan kişilerin görüşleri karşılaştırılarak bir s o n u c a varılm alıdır. Özellikle ki şi kendi g e re k s in im ve isteklerini d ü şünm eden, çev resindeki kişilerin tercihlerini taklit ederse, önemli ek o n o m ik k a y ıp la ra u ğ ray ab ilir (13,14). Tüketiciler bilinçlendikçe am b ala j üzerindeki etiketleri okum a ve incelem e dav ran ışları da gelişm ektedir. Bu çalış m a d a tüketicilerin ö n em li bir kısm ının (%72.0) eti ketleri o k u d u k la rı saptanm ıştır.

A m balaj etiketi o k u m a alışkanlığı olan tüketicilerin hem en h e m e n yarısı, m alın üretim ve son kullanma tarihlerini, % 1 8 . 1 ’i sadece son kullanm a tarihlerini, % 2 .3 ’ü h a z ırla m a tarifini, % 3 0 .6 ’sı ise yukarıda be lirtilenlerin hepsini o k u m a k ta d ır (Tablo 5). Çelik ve Ü n v e r ’in (5) yaptıkları araştırm ad a, tüketicilerin % 4 6 . 3 ’ün ü n e tik e tle r i h e r y ö n ü y le o k u d u k la rı, % 3 6 . 6 ’sının üretim ve son kullanm a tarihlerini oku dukları, % 6 . 6 ’sının ise etiketleri okumadıkları sap tanmıştır. T ab lo 5 ’de görüldüğü gibi, tüketicilerin

% 2 5 .7 ’si aldıkları gıdaların bozuk çıkması halinde bu ürünleri kullanmayıp attıklarını, %59 u ürünü sa tın aldıkları kuruluşları uyardıkları ve bozuk malları geri iade ettiklerini, % 1 5 .3 ’ü ise bu konu ile ilgili resmi kuruluşlara bildirimde bulunduklarını belirt mişlerdir. Oranı düşük de olsa tüketicilerin belli bir kısmı, bozuk çıkan gıdalar hakkında bu konularla il gili resmi kuruluşlara şikayette bulunmaktadırlar .Bir başka çalışmada, tüketicilerin % 6 7 .5 ’inin aldıkları gıdaların bozuk çıkması halinde hiçbir işlem y a p m a dıkları, % 17.2’sinin ne yapacaklarını bilmedikleri, % 1 0 .3 ’ünün bozuk olan gıdaları iade ettik le ri, % 5 ’inin ise ilgili resmi kuruluşlara şikayette b u lu n dukları ancak bir sonuç alamadıkları belirtilmiştir (5). Son yıllarda tüketici hakkının gündem de tutul ması, tüketicilerin bu yönden daha bilinçli olm asına yardımcı olmuş olabilir.

Tablo 6 'd a tüketicilerin yiyecek-içecek satın alırken dikkat ettikleri noktalar görülmektedir. Tablodan da görüldüğü gibi, satın almada her besin için farklı kri terler önem kazanmaktadır. Süt, yoğurt satın alm ada, son kullanma tarihi (%52.4), tazelik (% 13.6), m arka (%8.6) ön planda olurken, peynirde ise lezzet faktö rü (%25.7) ön sırada yer almıştır. Y um urta satın alır ken önemli olan kriterler arasında b ü y ü k lü ğ ü n e

(6)

SAĞLAM F. GÜMÜŞ A. DOKCAN B.

Tablo 5. Am balaj Etiketinde Dikkat Ettikleri Noktalara ve Ürünün Bozuk Çıkması H alinde G österdikleri D avranış lara Göre Tüketicilerin D a ğ ı l ı m ı ___________________________________________________________________________

--- Tüketiciler

Davranışlar ^

44

Ambalaj Etiketinde Okunanlar Son kullanma tarihi

Üretim tarihi ve son kullanma tarihi Hazırlama tarifi

Besin değeri Hepsi

TOPLAM

Ürünün Bozuk Çıkması Durumunda Kullanmaz atar

Kuruluşa iade eder

Resmi kuruluşlara şikayet eder TOPLAM 39 18.1 106 49.0 5 2.3 0 0.0 66 30.6 216 100.0 77 25.7 177 59.0 _46_________ _________ 15.3 300 100.0

(%35.6), tazeliğine ( % 3 1 .7) dikkat edilmektedir. E t te renk (%26.4), tazelik (%22.0) sucuk, salam, sosis gibi et ürünlerinde ise m arka (%42.0) ve son kullan ma tarihi (%15.0) önem kazanmaktadır. Tüketicile rin büyük bir kısmı ( % 8 1 .9) sebze ve meyvelerin ta ze olmasına birinci derecede önem verirken, kuru- baklagillerin temiz olmasına (%23.3) ve mevsimlik ürün (taze) olmasına (%16.7) daha fazla dikkat et m ektedirler. K o n se rv e le rd e son k u lla n m a tarihi (%51.0), dondurulmuş gıdalarda m arka (%13.6) ilk sırada yer alırken, zeytinde ise lezzet %48.3 birinci sırada, büyüklük %20.7 ikinci sırada yer almıştır. Katı yağ satın alırken tüketicilerin % 4 1 .0 ’i yağın markasına, % 1 2 .0 ’si fiyatına bakm akta, ekm ekte ise tüketicilerin % 6 0 .7 ’si tazeliğe dikkat etmektedirler. Tablo 6 ’daki kriterler dışında tüketicilerin % 0 .7 ’si süt-yoğurtta diyet ürünü olm asına, % 6 ’sı peynirde ve % 1 8 .7 ’si ette yağ oranına, % 2 4 ’ü ekm ekte pişkinli ğe, % 1 2 ’si yum urtada çatlak olm a m asın a dikkat et mektedirler.

Yukarıda görüldüğü gibi, tüketiciler satın alm ada farklı kalite kriterlerine ö n em vermektedir. Mitsoste- gias ve S k ia d a s’ın (19) bir çalışm asında, tüketicilerin taze pastörize sütü tercih etm elerinin nedenleri ara sında, tazelik, lezzet, katkı m addelerinin olm am ası, sağlıklı ve besleyici olması gösterilmiştir. Çelebi ve arkadaşlarının (7) yaptıkları bir çalışm ada, tüketcile- rin paketlenm iş besinleri satın alırken dikkat ettikle ri kriterlerin başında ürünün m arkası ve kalitesinin, ikinci derecede etiket üzerindeki bilgilerin (üretim ve son kullanm a tarihi vb.), üçüncü d erec ed e ürünün fi

yatının ve sonra d a a m b a l a j l a m a n ı n g e ld iğ in i sapta mışlardır. H u g h e s ve a rk a d a ş la r ı (20) ise sosyal sta tükodaki artışa paralel o la r a k taze s e b z e ve m e y v e le rin tüketim inde bir artış o ld u ğ u n u b e l ir l e m iş le r \ e tii keticilerin portakal satın a lırk e n d o k u k a lite s i, sulu luk, lezzet ve fiyata ö n e m v e r d ik le rin i sa p ta m ışla rd ır.

SONUÇ ve ÖNERİLER

Bu ç a lışm ad a nakit p a ra ile a lışv e riş y a p a n la r ın ora nı % 88, taksitle alışveriş y a p a n la r ın o ra n ı % 2 .3 , k r e di kartı kullananların oranı ise % 9 .7 o la r a k bulun m uştur. Alışveriş y a p a n la rın % 4 7 .7 si a lışv e riş önce si liste hazırladıklarını, % 3 1 ’i ise h a z ır la m a d ık la r ın ı belirtmişlerdir. A lışv e riş y a p ıla n y e r le r in se ç im in d e çeşit fazlalığı (% 9 5 .3 ) ilk s ıra d a y e r a lırk e n , y a k ın o l ması (% 75.7) ve satış e l e m a n la r ın ın o l u m l u davra nışları (% 75.7) d a h a so n ra k i s ır a la r d a y e r almıştır. Tüketicilerin % 8 6 ’sı ü r ü n ü n so n k u l l a n m a tarihine, % 8 0 .7 ’si T S E d a m g a s ı ta ş ım a s ın a , % 7 9 . 3 ’ü m a rk a ya, % 7 3 .3 ’ü alışk an lık ların a , % 6 9 . 0 ’u d a a m b a la jla m a y a ö n e m v e rm e k te d irle r. R e k l a m l a r d a n etkilene rek alışveriş y ap a n ların o ra n ın ın % 2 5 c i v a r ı n d a oldu ğu saptanm ıştır. A lışv e rişte b a ş k a la r ın ın ö n erilerin e dikkat eden tüketicilerin o ran ı ise % 3 0 . 3 ’d ü r. T ü k e ticilerin % 2 5 .7 ’si aldıkları b e s in le r in b o z u k çıkm ası halinde bu ürünleri k u lla n m a y ı p a ttık la rın ı, % 5 9 üıu- nü satın aldıkları k u ru lu şla rı u y a r d ık la r ı ve bozuk malları iade ettiklerini, % 1 5 . 3 ’ü ise bu k o n u ile ilg^i resmi k u ru lu şla ra b ild irim d e b u l u n d u k l a r ı n ı belirt mişlerdir. Satın a l m a d a h e r b e s in in ö z e lliğ i n e göre farklı kriterler ö n e m k a z a n m a k ta d ır .

(7)

TÜKETİCİLERİN B E S l N SATIN ALIMINA İLlŞKlN BİLGİ TUTUM VE DAVRANIŞLARI

45

C O o (D J £ o CJ r-1 c W «—I a -Uİ C3 c3 JD < c/2 C

ü

.*5 r< c £ o ^ lû: * 1 •= Çjl M C/5 2! 05 . O N N O ■J ro

d

m vd o vO iri_— _ro p CN CN CN

d

ro ^t O od vo oo ON_Ol p r - vd r-’ — — ro 'J. \ Q 2 r^-c n ro CN ro w ö <3 o J ~ [X &J •«İSİ •'S c3 JUL Î3 * &>»< | h ^ l oo k. — Gj H <3 <*> '^*. SI O C/j <4> m CN VO ro vO VO O vd vo oo oi uo CN CN ro rt; oo" ro ı/O ro ro c q v d " 5 < îCJJ O ı— ğ o ₁ _c 1 ■ > - C S

4

— »1 53

£"><

1

I cû

o 0 0:Z3 O

o-O c n vo ro* r**# ro ro r t ~ CN CN CN ro Q m r~. o d CN ro

d

ö. rj CN * S r~ • fO _ £ c5 00 I C/3 c/3 O 00 J£ —t D Zî rO Tf *—; CN CN VO Q uo ro ro CN ro r~: ^ CN CN CN CN ro O CN ro oo’ e r oo r~: d ro O VO t— ro ^ ‘O ön ^ r" vO vO ro ı/ l O O — "^ f r" o Q vo p o ^ °d vo p û; 5* 5 o fj o pj d) cû •i .£> < D t O c/3 C O vO CN C3 12 5b c/yı D S 3 ı— îÖÛcö >- < D TD _ . G -t—> C O ^3 O JUL û ^ N W C3 F— r t (—• C -2 "5 c o 00 00 ■X"

Alışveriş yapılırken dikkat edilmesi gereken hususlar aşağıda özetlenmiştir;

Alışverişe mutlaka bir alışveriş listesi ile çıkılmalı, malın fiyat ve kalitesi değişik yerlerden araştırılma dan acele satın alınmamalıdır. Alınması planlanan mallar ve miktarları dışında alışveriş edilmemeye ça lışılmalı, aynı ürünün değişik marka ve tiplerinin sağladığı yararlar fiyatlarıyla karşılaştırılmalı, para ile birlikte zaman ve enerji kaynakları da düşünüle rek alışveriş tekrar tekrar geri dönmeler olmayacak ağır maddeler en son alınacak şekilde yapılmalıdır. Satıcının ve birlikte çıkılan kişiler varsa bunların sözleri temkinle karşılanmalı ve plana sadık kalınm a ya çalışılmalıdır. Tartı ve ölçü araçlarının kullanıl masına dikkat edilmelidir. Plan dışı harcama yapm a mak için alışverişe yorgun ve aç çıkılmamalıdır. Alışverişte planlama ve planın uygulanması kadar belki de bu aşamalardan daha önemlisi yapılan alış verişin değerlendirilmesidir. Çünkü daha sonraki plan ve alışverişlerden yararı artırmak objektif bir değerlendirmeyle sağlanabilir.

Bunların gerçekleşebilmesi için; tüketicilerin aydın latılması, eğitilmesi ve bilgilendirilmesi gereklidir. Tüketici eğitimi kişiyi davranış ve değerlerini değiş tirici bir disiplindir. Kişi değişmedikçe kişinin dışın da değişen kanun ve uygulamaların fazla bir önemi yoktur.

K A Y N A K L A R

1. Yener M. Tüketicinin korunmasında tüketici eğitimi

nin rolü. Kamu Hizmeti . Sayı : 12 s.13 Şubat, 1986. 2. Wılkıe WL. Introduction to Consumer Behavıor. Third

Edition. Consumer Behavıor ( Ed. Kent TJ, Ford E). Von Hoffman Press, USA p.14-18, 1994.

3. Yiğit V, Duran T. Toplu Beslenme Teknolojisi 1 .Ekin Yayıncılık ve Pazarlama, İstanbul 1997.

4. Kolsarıcı N, Kırınca G . Radurizasyonun tavuk etlerinin duyusal, kimyasal ve mikrobiyolojik kalitesi üzerine etkisi, Gıda. 20(2): 67-73, 1995.

5. Çelik Ş, Ünver B. Tüketicilerin gıda kontrolü ile ilgili uygulamaları. Gıda 19( 1 ):73-79, 1994.

6. Çonner MT. Understanding determinants of food cho- ice. Contributions from attitude research. British Food Journal 95(9): 27-31, 1993.

7. Çelebi K, Kavas A. Besin etiketi: Tüketici algılaması tercihi ve içerik analizi. Beslenme ve Diyet Dergisi.

20:209-219, 1991. *

8. Baysal A. Beslenme, Hatiboğlu Yayınevi, Ankara, 1996.

(8)

46

SAĞLAM F. GÜMÜŞ A. DOKCAN B.

9. Terzioğlu G. Tüketicinin Eğitimi ve Bilgilendirilmesi. Tüketici Bülteni. Türk Standartları Enstitüsü, Yıl 4. Eylül 1991.

10. Sümbüloğlu K. Sağlık Bilimlerinde Araştırma Teknik leri ve İstatistik. Mates Yayınları 3, Ankara, 1978.

11. Terzioğlu G, Yener M. Tüketici ünite olarak aile. Türk Ailesinin Sosyal ve Ekonomik Durumu Sempozyumu. Başbakanlık SHÇEK Basımevi, 29 Haziran 1989.An- kara.

12. Telsiz M. İlk Çocuğun Aileye Girmesiyle Genç Çiftle rin Karşılaştıkları Sorunların Ev İdaresi ve Aile Eko nomisi Açısından İncelenmesi. H.Ü. Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Doktora Tezi, Ankara, 1983.

13. Terzioğlu G. "Ev İdaresi İlkeleri" H.Ü.Ev İdaresi ve Aile Ekonomisi Bölümü, Ankara, 1979 (Mimograf) 14. Anon: Rasyonel alışverişte tüketicinin uyacağı temel

ilkeler. Tüketici Bülteni 1(2). Eylül 1988.

15. Terzioğlu G. Ev İdaresi ve İlkeleri. Doğuş Matbaacılık ve Tic.Ltd.Şti. s. 85-86. Ankara, 1987.

16. Ünsal A, Terzioğlu G. Ailelerin Beslenme İdaresine İlişkin Davranışları. Gıda. 13(6): 447- 453, 1988.

17. Lancester G. Reynolds P. Three food multiple supers- tores, patronage and attitudes: A town study. British Food Journal 92(6): 17, 1990.

18. Ünsal A. Ev İdaresi İlkeleri Açısından Ailelerin Bes lenme İdaresine İlişkin Davranışları. H.Ü.Sağlık Bi limleri Enstitüsü Ev İdaresi ve Aile Ekonomisi Progra mı Doktora Tezi, Ankara, 1986.

19. Mitsostergios KT, Skiadas CH. Attitudes and percepti- ons of fresh pasteurized milk consumers: A qualitative and quantitative survey. British Food Journal. 96(7); 4

1 0 , 1994.

20. Hughes D. Reversing market trend: The challenge for the UK fresh fruit sector. British Food Journal, 98(9):