‹stanbul Teknik Üniversitesi’nde (‹TÜ) Endüstri Ürünleri Tasar›m› Bölümü’nün kurulmas› oldukça zor ve yavafl bir süreç izlemifltir. 1960’larda ‹stanbul Teknik Üniversitesi’nde Endüstri Ürünleri Tasar›m›’n› baz› hocalar bir miktar biliyor, ancak onu adland›ram›yor-lard›. Doktora görüflmelerimin birinde bana muslu¤u açan elle muslu¤un iliflkisi tarif ediliyor, ancak ergonomi ad› telaffuz edilmiyordu. Bizlerin de doktora yapmad›kça ilerlememiz mümkün de¤ildi. “Bilim nedir, nas›l ilerler, usulleri nelerdir, nas›l yap›l›r, sonuçlar› ne ifle yarar?” gibi sorular gençli¤imizde hep yan›t arad›¤›m›z sorular oldu. Bir fleyler ar›yor ve tasar›m olgusunun neden öyle yap›ld›¤›n›, nas›l kullan›ld›¤›n›, nelere ba¤l› oldu¤unu, bütün parametrelerini bilinçli olmadan belirli bir sa¤duyu ile araflt›rmaya, anla-maya ve anlamland›ranla-maya çal›fl›yorduk. Bu faaliyetlerimiz s›ras›nda farkl› bilim felse-felerinden, bilimsel metodun ve bilginin ne oldu¤undan, tasar›mda yararlan›lan yan disiplinlerden habersizdik. Tasar›m›n bilim olmad›¤›ndan, bilimin metotlar›yla de¤il, ken-disine özgü araflt›rma metotlar› kullan›larak anlafl›labilece¤inin fark›nda da de¤ildik. Adeta bir okyanusta karay› arayan bir yüzücü gibi ç›rp›nmaktayd›k. Tasar›m›n araflt›r›lmas›n›n ve tasar›m› anlamaya çal›flman›n bilim olmad›¤›n›n, bilimin do¤an›n s›rlar› üzerinde çal›flt›¤›ndan da habersizdik, ama bilim yapmaya çal›fl›yorduk. Tasar›m araflt›rmalar› dünyada da yeniydi; kimse ne ve nas›l olmas› gerekti¤i konusunda bir fikre sahip de¤ildi. Bu s›ralarda daha Nobel ödüllü Herbert Simon MIT’de Carl Crompton Konferanslar›’n› vermemifl ve The Sciences of the Artificial’› yazmam›flt›.
Henüz tasar›mda “doktor” ünvan›na sahip olan doktora hocas› profesörler de yoktu. Bu da özellikle Bina Bilgisi Anabilim Dal›’nda tasar›m konusunda çal›flan genç doktora ö¤rencileri için önemli bir sorundu. Tasar›m› nas›l anlay›p yorumlayacaklar? Nas›l anlata-caklard›? Tasar›m araflt›rmas› ne demekti? Tasar›m bilgisi ne demekti? Tasar›m konusunda araflt›rma nas›l yap›labilirdi? Tasar›m›n yan disiplinleri hangileriydi? Hangi araflt›rma metotlar› kullan›lmal›yd›? Bu sorular› aç›kça sormak için gereken bilgi birikimi henüz oluflmam›flt›. ‹ngiltere’de 1965–67 y›llar› aras›nda bulundu¤um s›ralarda, bu sorular›n yan›tlar›n› bulmaya çal›fl›yordum. O s›ralarda Bruce Archer’›n Systematic Method for Designers ve Christopher Alexander’›n doktora çal›flmas› olan Notes on the Synthesis of Form kitaplar›na rastlad›m. Ayr›ca Royal College of Art’›n y›l sonu sergilerini görmek çok etkileyiciydi. Archer’›n metodunu uyguluyorlar ve 1/1 ya da 1/2 modeller, prototipler sergiliyorlard›.
‹TÜ’de
Endüstri Ürünleri Tasar›m› Bölümü
“DENEY‹’mim”
Prof. Dr. Nigan Bayaz›t ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi Endüstri Ürünleri Tasar›m› Bölümü
Bu nedenle, doktora çal›flmamda hem konut araçlar›na ve kullan›c› gereksinmelerine, hem de bunun sistematik bir metotla ele al›nmas› konusuna yöneldim. Konutta araç tasar›m› yaparken tasar›m üzerindeki etkenleri ve bunlar›n nas›l araflt›r›laca¤›n›n bilgilerini ö¤renmeye ve anlamaya çal›fl›yordum. Sistemli bir flekilde konut araçlar›n›n nas›l tasarlan-mas› gerekti¤i konusunu, yani nas›l tasarlama yap›laca¤› ve yapt›r›laca¤› konular›n› ele almaktayd›m. ‘Konut Araçlar› Aç›s›ndan Ele Al›nan Sistematik bir Tasarlama Yöntemi’ bafll›kl› doktora çal›flmam 1969 y›l›nda tamamland›. Bu ilk endüstri tasar›m› araflt›rmas› çal›flma oluyordu.
Kürsü sistemi içinde araflt›rmalar›m›z tam ba¤›ms›z de¤ildi. Bize çizilen yönde çal›flmalar›m›z› yapmam›z bekleniyordu. Her kürsünün belirli konular› vard›; bizimki de tasar›m yöntemleriydi. Bir taraftan da tek bafl›na doktora yapmak anlam›na gelen doçentlik tezimi haz›rlamaktayd›m. 1974’de ‘Otel Yatak Odalar›n›n Sistematik Tasar›m›’ bafll›kl› ve tümüyle mekân içi yerleflme ve araçlarla ilgili bir tez çal›flmas› haz›rlad›m. Çal›flmalar›m› 350 oda örne¤inin analizi üzerinde yapt›m. Bir yandan, tasar›m araflt›rmalar›n› ve metotlar›n› takip ediyordum. 1976 y›l›nda kat›ld›¤›m Portsmouth’daki Design Research Society (DRS) Kongresi’nde Nigel Cross ile Türkiye’de ortak bir kongre düzenleme konusunu görüflmüfltük. 1978’de DRS ile birlikte düzenledi¤imiz ‘Architectural Design: Interrelation among Theory, Research and Practice Kongresi’ tasar›ma genel bak›fl aç›m›z›n bir sonucuydu.
Gerçek dünyan›n de¤iflen tasar›mlar› her tasar›m›n oluflumunun ve ba¤lam›n›n farkl›l›¤›, tasar›mlar›n bilgilerini anlamada ve çözümlemede zorluklar ortaya koymaktayd›. Baz›lar›n›n belirtti¤i gibi karfl›lafl›lan durumlar çok karmafl›kt› ve bir tarafta bir fleyi çözerken çözümler baflka tarafta, baflka sorunlar› ortaya ç›karmaktayd›. K›sacas› her tasar›m problemi için farkl› ö¤renme, bilgi edinme, araflt›rma ve çözümleme yaklafl›m› gerekiyordu. Tasar›mc›lar›n problemleri, ne toplum bilimlerinin problemleriyle ayn›yd›, ne de do¤ay› araflt›ran bilimsel araflt›rmalarla. Yepyeni araflt›rma metotlar› ve yaklafl›mlar› gerekiyordu. Zaman zaman sosyal bilimlerin, psikolojinin, ergonominin, ifl etüdünün, biliflsel biliminin araflt›rma metotlar›ndan yararlan›lsa ve istatistiksel sonuçlar elde edilse de baz› farkl›l›klar yap›lmas› gerekmekteydi. Di¤er disiplinlerle tasar›mc›lar›n bak›fl aç›lar› çok farkl›yd› ve tasar›m bu disiplinlerle de ilgiliydi. Bu nedenle literatürden ö¤rendi¤imiz bilgilere dayanarak ve tasar›m yap›lan disiplinleri bir araya getirip, bir tart›flma ortam› yaratacak 61 bildiri sunulan “Tasarlama (Dizayn) 1. Ulusal Tasarlama Kongresi”ni 1982 y›l›nda organize ettik. Hala tasar›m ve tasarlama kavramlar›ndan tam emin olunmad›¤› için “Dizayn” sözcü¤üne de kongrenin ad›nda yer verilmiflti. Tasar›m kavram›n›n bu kongreden sonra daha iyi anlafl›ld›¤› ve Thomas Kuhn’un belirtti¤i gibi bir paradigma de¤iflikli¤i oldu¤u kan›s›nday›m. Herkes nesnelerle ilgiliydi ve nesnelere bak›fl aç›lar› kendi mesleklerine göre farl›l›klar gösterse de felsefi aç›dan bak›ld›¤›nda u¤raflt›klar› probleme göre tasar›m yaklafl›mlar› ve uygulad›klar› araflt›rma ve uygulama metotlar› de¤ifliyordu.
ABD’de bulundu¤um s›ralarda, bilgi depolama arac› olarak gördü¤üm bilgisayarlarla ilgilenmeye bafllam›flt›m. Bilgi toplama ve tasar›m araflt›rmalar› beni bu yöne yönlendirmeye bafllam›flt›. ABD’de gitti¤im bölüm, içinde çeflitli tasar›m disiplinlerini bar›nd›ran bir tasar›m bölümüydü. Bir taraftan araflt›rma yaparken, bir taraftan da içinde bulundu¤um kültürü ve bölümün tasar›m yaklafl›mlar›n› inceliyordum. Do¤al olarak tasar›mc› üzerindeki en önemli etkenlerden birisi de, içinde bulunulan toplumun kültürü, birikimi, uygarl›¤›d›r. Kültür, bir toplum içinde yaflayan insanlar›n davran›fl kal›plar›, bir fleyleri ö¤renmeleri, yaratmalar› ve paylaflmalar›d›r. Ayn› toplum içindeki insanlar benzer davran›fllar› ve düflünme flekillerini kültürleri yoluyla paylafl›rlar. Tasar›m ve yarat›c›l›k konular› Amerikan kültürünün temel özelliklerinden biriydi. Tasar›m toplumda ne kadar benimsenmiflse ve yerleflmiflse, tasar›mc› da o kadar geliflebilir ve baflar›l› sonuçlar alabilir. Tasar›m da, kültür yaratmak oldu¤una göre, tasar›m e¤itimi verilerek ülkenin önemli endüstriyel at›l›mlara sahne olaca¤› gibi bir tak›m düflüncelere tak›lm›flt›m. Tasar›m› bu yönleriyle ele alan ve ülkesinde yerlefltirmeyi hedef edinmifl bir kifli olan Bruce Archer ile 1984 y›l›nda burada oldu¤u s›rada görüflüp, Royal College of Art (RCA) ile iflbirli¤i yapmaya karar vermifltik. O s›ralarda RCA’de Tasar›m Araflt›rmalar› Bölümü’nün iki ünitesi vard›: “Tasar›m Araflt›rmalar›” ve “Tasar›m E¤itimi” RCA’den Ken Baynes geldi ve burada tasar›m e¤itimi konusunda baz› faaliyetlerde bulunmaya bafllad›k. Bir taraftan da Endüstri Ürünleri Tasar›m Bölümü’nü kurmak için u¤rafl›yordum. Çeflitli sanayicilerle görüflmeler yapmaktayd›m.
1980’lerin bafllar›nda Türkiye’de endüstriyel tasar›m ilk defa rekabetin bir parças› olmaya ba¤lam›flt›. 1983 y›l›nda A. Alphan ile birlikte baflta Eczac›bafl› olmak üzere Kale, Pimafl, Borusan ve ECA firmalar›na konut banyolar› konusunda 30 ö¤renciyi çal›flt›rd›¤›m›z bir araflt›rma projesi yapm›flt›k (fiekil 1). Bu firmalar o s›rada henüz birbirlerinin ürettikleri
ürünleri üretmiyorlard›. ABD dönüflümde ise, Kelebek Mobilya ve Kontrplak A.fi.’ye konut mutfaklar› ve konutun tüm mekânlar›ndaki mobilyalar konusunda ayr›nt›l› bir araflt›rma yapm›flt›m. Bu araflt›rmalar o zamanki tasar›m kültürünün bir yans›mas›yd› ve nitelikliydi. Yeni yabanc› firmalar Türkiye’de ürünlerini satmaya bafllam›fllard›. Ekonomik, kültürel ve endüstriyel bir de¤iflim yaflanmaya bafllam›flt›.
Kültür, gelenekleri, törenleri, sanat eserlerini, bulufllar›, teknolojiyi ve zanaat› kapsar. Maddi kültür ise tasar›m ve teknoloji gibi insan yap›m› ürünleri kapsar. Maddi kültür
fiekil: 1
Eczac›bafl› olmak üzere Kale, Pimafl, Borusan ve ECA firmalar›na konut banyolar›
konusunda araflt›rmadan Eczac›bafl› Fabrikas›nda yap›lan çal›flmalardan görüntüler.
kültürel olarak yap›lm›fl fiziksel nesnelerle ve tasar›mlarla u¤rafl›r. Ancak önce nesnelerle ba¤lamas›na ra¤men esas hedefi, insanlar›n düflüncelerini ve davran›fllar›n› anlamakt›r. Biz de ikinci araflt›rmada, bu yönde tüketiciler ve piyasadaki ürünler konusunda çal›flm›flt›k. Tasar›mc›lar maddi kültür yarat›c›lar› olarak, önce kullan›c›lar›n, tüketicilerin ve üreticilerin düflüncelerini ve davran›fllar›n› anlamak zorundayd›lar; bütün bunlar tasar›mc›n›n kendi deneyimlerine dayanarak tasar›m alan›na tafl›d›klar›d›r. Bu etkenleri tasar›mc›lar kendi ifllerine yarad›¤› kadar›yla ve kendi deneyimleri kadar›yla kullan›rlar. Bu deneysel tav›rl› varl›kbilimsel bir yaklafl›md›r. ‹nsan kendi s›n›rlar›n› genifllettikçe ve de¤iflik alanlara aç›l›p oralardaki yeni kavramlar› kavrad›kça kendisi için daha fazla fleyi ifle yarar olarak görebilir ve yeni yarat›mlara gidebilir. Bu, ö¤rencilerimize her zaman önerdi¤imiz bir e¤itim kural›d›r.
Bölümün Kurulufl Temelleri
Kurmaya çal›flt›¤›m›z bölümde de tasar›m bütün boyutlar›yla kendi kültürümüze uyacak flekilde ele al›nmal›yd›. D›fl ülkelerde birçok okulda ve ülkemizde tasar›m, sanat ifllevi olan güzel bir sanat eseri; bir ölçüde ürünlerin makyaj› olarak alg›lan›yordu. Hâlbuki tasar›m e¤itiminin ülkenin endüstrisiyle bütünleflmesi gerekiyordu. Bu nedenle, gerek genel tasar›m e¤itimi, gerekse kurmay› planlad›¤›m›z bölümle ilgili olarak fiakir Eczac›bafl›, Üzeyir Garih, Nesim Levi, Alev Yaraman gibi ve daha birçok büyük sanayi kurulufllar›n›n bafl›ndaki yetkili kiflilerle ve üniversitemizden Lütfullah Ulukan hocam›zla görüflmelerde bulunmaya bafllad›m. Endüstriyel tasar›mc›n›n mühendislik, finansman, üretim, yönetim, malzeme konular›ndan anlamas› gerekti¤ini belirtiyorlard›. Bu konular ileride üniversitemizin aç›lmas›n› kabul etti¤i bugünkü ODTÜ Endüstri Ürünleri Tasar›m› Bölümü’nün temel hedefleri aras›nda yer alacakt›.
Di¤er taraftan, tasar›mda bilgisayar e¤itimi konusunda çok geri kald›¤›m›z› düflündü¤üm için ABD’de bulundu¤um bölüm ile iflbirli¤ine gidip IBM International’dan bilgisayar destekli bir tasar›m laboratuar› ba¤›fl› alm›flt›k. O sayede haz›r yaz›l›mlarla gerek veri depolama, gerekse bilgisayar destekli tasar›m yap›lmas› konular›nda çal›flmalara bafllad›k. Tasar›m› gelifltirmenin, yapman›n ve anlatman›n böyle daha kolay olaca¤›na inan›yordum. O s›ralarda bilgisayarlar›n bir araç de¤il de sanki tasar›mc›lar›n ve mimarlar›n yerini alaca¤› korkusu oldu¤u için, 1980’lerin sonlar›nda Mimarl›k Fakültesi’ne bilgisayar destekli tasar›m› bugünkü haliyle kabul ettirmek oldukça zor olmufltu. Bilgisayar destekli tasar›m yavafl yavafl endüstri ve mimarl›k uygulamas› yapanlar taraf›ndan talep edildi¤i için çal›flmalar›m›z devam ediyordu.
Kurulacak Endüstri Ürünleri Tasar›m› Bölümü için, tasar›m› daha iyi anlamay› ve anlatmay› baflarmak gerekiyordu. ‹lk defa 1989’da Fakülte’de Endüstri Ürünleri Tasar›m› Yüksek Lisans Program›’n› Mimarl›k Bölümü alt›nda açt›¤›m›z zaman, mimari tasar›mdan ve konstrüksiyon tasar›m›ndan endüstri tasar›m›na geçifl biraz sanc›l› olmufltu. fiöyle ki, mimarlar mimarl›kta uygulad›klar› metotlar› ve teknikleri endüstri tasar›m›nda da aynen uygulayabileceklerini zannediyorlard›. Endüstri tasar›m›nda endüstrinin rolü ihmal ediliyordu. Yap›lan ilk projeler ve onlara dayanan tezler mobilya atölyesinde ya da bir metal atölyesinde üretilen ürünlere benziyordu. 1993 y›l›nda Endüstri Ürünleri Tasar›m›
Bölümü’nü kurup lisans ö¤retimini bafllatt›¤›m›z zaman, endüstri tasar›m›n›n baz› temel ilkelerini belirleyip ona göre e¤itimi yönlendirmemiz gerekiyordu. Bölüme bafllang›çta kat›lan Oya Akman fienocak’›n ve daha sonra Seçil fiat›r’›n endüstri deneyimli kifliler olarak e¤itime büyük katk›lar› olmufltur. Arma¤an Birgil’in de bölümde yar› zamanl› ders vermeye bafllamas›yla endüstri deneyimli kiflilerin proje derslerinde ald›klar› roller ö¤reticileri ve ö¤rencileri çok iyi yönlendirmemize neden olmaktayd›.
Endüstri Tasar›m›n›n Varl›kbilimsel (Ontolojik) ‹lkeleri
Endüstri tasar›m›n›n baz› bafllang›ç ilkeleri vard›r. Bu ontolojik ilkeler tasar›m›n temelini oluflturur ve ontolojik olarak ilk temeldir ve koflulsuzdur. Örnek verilecek olursa, tasar›m›n amaçlar› tasar›m›n ne konusunda oldu¤unun tan›mlanmas›yla bafllar. Bu bizi tasar›m durumunun ne oldu¤unu ortaya koymaya yöneltir. Tasar›m›n amaçlar›n›n tan›m›, bütün tasar›m süreci için yön belirler ve bafllama noktas› olup en önemli ontolojik ilkedir. Tasar›m amaçlar› kötü tan›mland›¤› için, tasar›m›n da tan›m› öyle aç›k de¤ildir. ‹fllev, amac› takip eden en önemli varl›kbilimsel ilkedir. Tasar›m› anlamak için onun amac›n› ve ifllevini anlamak gerekir. ‹fllev sözlüklerde bir kimsenin ya da nesnenin yerine getirmesi beklenen eylem ya da ifllem ve ayn› zamanda verilen bir görev, eylem ya da özel bir meslek ya da rol olarak tan›mlanmaktad›r. Tasar›mda ifllev gereksinme ve amaçlar› nesneyle iliflkileri içinde yerine getirme ve gerçeklefltirme anlam›nda kullan›lmaktad›r. Bir nesnenin tasarlanmas›na neden olan bütün amaçlar eylemlere dönüfltü¤ünde ifllevi ortaya koymakta ve ifllev bütün yard›mc› ifllevlerin birlefliminden oluflmaktad›r. ‹fllevselcilik 18. yy.’da bafllam›fl bir ak›m olmas›na karfl›n, Antik Ça¤’dan beri kullan›lm›flt›r. 19. yy.’da önem kazanan ‘biçim ifllevi izler’ slogan› ifllevselcili¤in arkas›ndaki esas fikirdir. Endüstri tasar›m›nda ifllevselcilik kendi yolunu Bauhaus içinde organik tasar›mlar› reddederek ‘Yeni ‹fllevselcilik’ olarak bulmufltur. Bir nesneden yapmas›n› beklediklerimiz onun ifllevidir. Amaçlar ve ifllev kavramlar› mimarl›kta da oldu¤u için, sanki yap›lan tasar›mlar birbirinin ayn› ve endüstriyel tasar›m mimarl›¤›n bir alt ölçe¤i gibi görülmekteydi. Hâla, endüstri tasar›m›n›n endüstriyle iliflkilerini kavrayamam›fl kiflilerin böyle bakt›¤›na flahit oluyoruz ve endüstriyel tasar›m› bilimsel olarak da mimarl›¤›n alt›nda görme e¤ilimleri devam ediyor.
Ayn› fley nesnelere bak›fl fleklinde de vard›. Biz nesnelere bakt›¤›m›z zaman onlar› bir bütün olarak görürüz. Geçerli mant›ksal iliflkileri bulmaya çal›fl›r›z. Bir bütünün strüktürü yaln›z iliflkiler olarak aç›klanamaz. Bütünü yapan mant›ksal bir düzen vard›r. Genellikle, sistem kavram› bütünlü¤ü aç›klamak için kullan›l›r. Sistemin en önemli özelli¤i bütünün parçadan daha büyük olmas›d›r. Sistem, karmafl›k bir bütün oluflturmak üzere muntazam etkileflimli, iliflkili ya da ba¤›ml›l›k içinde bir arada toplanan bir grup elemand›r. Rittel’in ‘1. Kuflak’ olarak adland›rd›¤›, bizim de içinde yetiflti¤imiz ilk tasarlama metotlar› tamam›yla sistem kavram› üzerine kurulmufltu. Sistem de ontolojik bir ilkedir; tasar›m›n varl›k yap›s›yla somut özellikleriyle ilgilidir. Tasar›mda sistem yaklafl›m›n›n kullan›lmas›n›n nedeni, bu yaklafl›mda tasar›mc›lar›n tasar›m problemini kolayl›kla u¤rafl›labilecek parçalara bölmeleri nedeniyledir. Bu yaklafl›m tasar›mc›lara tasar›m probleminin anlafl›labilir ve u¤rafl›labilir bir modelini vermektedir. G. A. Miller’e göre bir insan›n ayn› zamanda u¤raflabilece¤i prob-lemlerin say›s› 7±2 dir. Bu nedenle bütün tasar›mc›lar tasar›m probprob-lemlerini boyut ve
karmafl›kl›k aç›s›ndan u¤rafl›labilir boyutlara indirgemeye çal›fl›rlar. Çevremizdeki nesneleri anlamak için biz onlar› baflka fleylerle ilgisi olmayan izole edilmifl birimlere ay›rmaya çal›fl›r›z. ‹nsan vücuduna uymak ve insano¤lu için görev yapmak üzere tasarlanm›fl olmalar›na ra¤men, nesneler nesnel dünyadan ve insanlardan bir anlamda izole edilmifl olarak kabul edilirler. Günümüzde ifllevsel tasar›m problemleri her geçen gün daha da zorlaflmaktad›r. Tasar›mc›lar için bu zor problemlerin çözümleniflindeki yetersizli¤i kabul etmek o kadar kolay de¤ildir. Bu nedenle bir nesnede bütünlü¤ü meydana getiren yasalar› anlamam›z gereklidir. Örne¤in, bir buzdolab›nda ya da bir otomobilde bütünlü¤ü oluflturan kaç adet, farkl› düzeyde, ne tür yasalar oldu¤unu bulmal›y›z. Tasar›m üst üste binmifl bir tak›m sistemlerin oluflturdu¤u bir bütündür. Tasar›ma böyle yaklafl›lmas› bir sistem yaklafl›m› olup biçimlerin dili anlam›nda Christopher Alexander’›n öncülü¤ünü yapt›¤› örüntü dili kavram›yla aç›klanmaktad›r.
Tasar›mda sanal ya da somut strüktür kavramlar›n› s›k s›k kullan›r›z (fiekil 2). Strüktür de
öncesi olmayan varl›kbilimsel bir ilkedir. Endüstriyel tasar›m e¤itiminde bu ilkenin de yer almas› gerekmektedir. Strüktür kavram› o kadar aç›k de¤ildir. Strüktür, bir araya getirilen
çeflitli say›da parçadan oluflan ya da özel bir flekilde birlefltirilen ya da yap›lan bir fleydir. Strüktür kavram› tasar›m›n mühendislik yönüyle yak›ndan iliflkilidir. Tasar›m›n di¤er ontolojik ilkesi de sahip oldu¤u strüktüre ba¤l› olarak malzemedir. Tasar›m›n mühendislik konular› olan strüktür, malzeme ve bunlar›n üretimi birbirlerinden ayr›lmazlar; ayr› ayr› ele al›nmalar›na ra¤men, hepsi bizim bir bütünü kavramak ve anlamak için ay›rd›¤›m›z parçalar›d›r. Bütün ürünler birer fiziksel nesne olarak gerçek malzemelerden yap›l›rlar. Biz ceviz ve mefle mobilya, cam ve bronz nesneler, gümüfl flamdanlar ve kristal bardaklar, gümüfl çatal b›çak ve keten örtüler, pamuklu fanila ve sedef dü¤meler konusundan bahsederiz. Bunlar›n hepsi hofl bir flekilde zanaatkârl›¤›n gruplanmas›n›, güzelli¤ini ve
fiekil 2:
Sergileme sistemi tasar›m› (Ali Karaman)
kullan›m› da birlefltirerek zanaat ürünlerinin yarat›lmas›nda ham maddelerin do¤al yap›s›n›n rolünü gösterir. Biçimi önce meydana getirmek, strüktür ve malzemeyi sonra seçmek, tasar›m›n birbirleriyle yak›ndan iliflkili özelliklerini ay›rarak, tasar›m›n baflar›s›n› yok etmek demektir. Bu tür ayr›m maalesef çok rastlan›lan bir durumdur. Genellikle, tasar›mc›lar›n malzemeyi ve üretim yöntemini birlikte gösteren bir tasar›m kavram› seçmeleri gerekir. ‹malatç›lar›n k›s›tlamalar› kadar, tasar›m›n amaçlar› da kullan›lacak malzemeyi ve gerçek endüstriyel tasar›m› belirler. Bu durumdaki tehlike yanl›fl malzemelerin ayn› kavram için seçilmesidir. Tercih edilen ürün için malzeme seçimi insan ihtiyaçlar› için gereken ifllevin esas yap›s›na dayanmal›d›r. Tasar›mc›lar›n nesnelerin yap›ld›¤› tekniklerle iliflkileri daha karmafl›kt›r. Geleneksel olarak, nesneleri yapan tasar›mc›lardan bütün zanaatlar› ve beceri-leri bilmebeceri-leri beklenirdi. Endüstri fabrikada üretimde baz› hallerde kullan›lmas› zor olan do¤al malzemeleri kullanmak yerine, tasar›mc›lar› endüstriyel olarak üretilen malzemeleri kullanmaya zorlar. Kaliteli üretim istendi¤i zaman, makineler elle yap›landan daha ekonomik ifl yaparlar. Endüstri ürünü tasar›m› bu gerçe¤e uymak zorundad›r. Tasar›m ve üretim tekni¤i aras›ndaki iliflkiler daima göz ard› edilebilir. Ancak bu da maliyete neden olur. Zanaat, süreç, iflçilik ve teknoloji malzeme ve üretim aras›ndaki iliflkileri aç›klayan sözcüklerdir. Tasar›m›n baflar›s› bu iliflkileri baflar›l› bir flekilde yönetmeye ba¤l›d›r. Tasar›m›n üretilmesinde bütünün parçalar›n›n çok iyi düzenlenmesi gerekir. Ürünlerin modülerli¤i tasar›m›n temel ilkelerinden biridir. Endüstri tasar›mlar› sonuçta ucuz nesneler gibi görünseler de, gerçek öyle de¤ildir. Çok say›da üretilmedikçe ucuz olamazlar ve birçok tasar›m alan›ndan bu özellikleri nedeniyle ayr›l›rlar. Her üründe çok say›da parça vard›r. Bu parçalar›n hepsi her defa tasarlanmaz ve üretilmez. Aksini iddia etseydik, bir otomobilin maliyeti 10 milyon dolar olurdu. Çünkü 30.000 parçadan oluflmaktad›r ve her parça için ayr› bir kal›p gerekir ki, bu da maliyeti etkiler. Bir çamafl›r makinesi de yar›m milyon dolar olurdu, çünkü o da en az 300 parçadan oluflur. Bu nedenle varl›k olarak bütün endüstriyel tasar›mlarda modülerlik varl›kbilimsel bir ilkedir. Modülerlik birçok ürün için ayn› flekilde geçerlidir.
Baz›lar›n›n endüstriyel tasar›mdan en fazla bekledi¤i özellik güzel görünmesidir. Güzellik insan yarat›c›l›¤› ve potansiyeli ile ilgili olarak felsefenin konular› aras›na girmifltir. Estetik felsefenin bir dal› olup, güzelli¤in gerçek anlam›yla ve alg›lanmas›yla ve de çirkinlikle ilgilidir. Felsefe ayn› zamanda güzel ve etkileyici aras›ndaki farklar konusunda da sorular sorar. Güzelli¤i tan›mlamak çok güçtür. Sözlüklerde güzellik harmoni, biçim, renk, zanaatkârl›¤›n mükemmelli¤i, gerçeklik, orijinallik ya da di¤er özelliklerle bir arada an›lan hofla giden bir kalite olarak tan›mlanmaktad›r. Güzelli¤in k›sa tan›m›n› bir insanda ya da nesnede duyulara ve ruha zevk veren kalite olarak yapabiliriz. Endüstri tasar›mlar›n›n insanlar›n hofluna gitmesi; onlar taraf›ndan be¤enilmesi ve sat›n al›nmas› genel bir ilkedir. Bu nedenle tasar›mlar›n birçok özellikleri d›fl›nda güzel de görünmeleri beklenir. Zamana ve yere göre güzelli¤i farkl› farkl› alg›lar›z. Her ça¤, ›rklar ve etkiler kendi güzellik anlay›fllar›n› sergiler. Geçmiflte güzel bulunan bir sanat eseri flimdi çekicilik gücünü kaybetmifl olabilir. Çok yak›n›m›zda, 1950’lerde kabul edilen güzellik standartlar› bugünkü güzellik standartlar›m›zdan çok farkl›d›r. Ço¤umuzun y›llar öncesine göre bizim
fiekil 3:
Modülerlik bütün endüstri ürünlerinde göz önüne al›nmas› gereken bir ilkedir. Bir sigorta kutusunda bile (Nigan Bayaz›t).
standartlar›m›z›n ve tercihlerimizin de¤iflti¤ini kabul etmesi gerekir. Endüstriyel tasar›mlar da bu ak›fl›n d›fl›nda kalamaz. Hatta çeflitli ürünlerde takip edilen trendler ve modalar vard›r. Soka¤a ç›k›p otomobillerin renklerine bakmak, 50’lerin, 60’lar›n ve de 2000’lerin otomobillerini hat›rlamak trendleri ve modalar› anlamak için yeterlidir. Güzellik onu görenin gözlerindedir. Bu asl›nda nesnenin gerçek kalitesi olmay›p dikkat edilmeyen bir taraf›na bir çeflit reaksiyondur(fiekil 4). Asl›nda güzellik, nesnenin bize iletti¤i görünümünün bizde uyand›rd›¤› duygular›n bir sonucudur. Nesneleri görerek onlar›
anlayabiliriz. Nesneleri tarif ederek sayfalarca yaz› yazmak yerine kendisini gördü¤ümüz zaman hemen kavrar ve anlar›z. Bu da, nesnenin bizimle iletiflimi sonucu olur. ‹letiflim, yaflam›n temel gereksinimlerinden biridir ve ifl dünyas›nda, e¤itimde ve insanlar›n birbirleriyle karfl›laflt›klar› her alanda önemlidir. Tasar›mc›lar kendi fikirlerini çizimler, bilgisayar sunumlar› ve de tasar›m›n do¤rudan kendisi gibi modelleri olan iletiflim araçlar› arac›l›¤›yla di¤erlerine iletmek
zorunda-d›rlar. E¤itimin büyük bir k›sm› ö¤rencilere iletiflim kuracaklar› dilin anlat›lmas›yla geçer. Umberto Eco nesnelerin de bir dil gibi kabul edilmeleri gerekti¤ini belirtmektedir (fiekil 5).
‹letiflim, tasar›mc›ya ba¤l› olmayan, fakat ortam›n teknik ve toplumsal özelliklerine ba¤l› olan mesaj içeri¤inin anlam› ile kavran›r. Fakat tasar›mda, örne¤in farkl› yerlerde ve zamanlarda tasar›mla karfl›laflacak olanlar›n, farkl› kodlar
kullanmalar› için mesaj bazen bilinçli olarak bulan›klaflt›r›l›r. Endüstri tasar›m›nda tasar›mc› mesaj›n› iletece¤i kesimlere göre tasar›m›n› yapmak zorundad›r. Tasar›m›n anlafl›lmas› onu okumaya ba¤l›d›r. Tasar›m durumunda biz biçim ve biçimin anlam› konusunda konuflabiliriz. Di¤er bir bileflen de yorumlay›c›d›r ve o biçimin ne gibi bir anlama geldi¤inin göstergesini fark eder. Bu konuda endüstri tasar›m›nda göstergebilim, iletiflimle iliflkili olarak ifllevlerin yorumunun sonucunda kültürel olaylara bir girifl bulmaya yard›m eder. Görme ifllevi, göstergebilim görüfl aç›s›ndan onlar› daha iyi anlamaya ve tan›mlamaya ve di¤er tip ifllevsellikleri keflfetmeye yol açar. Bizim tasarlanm›fl nesneler konusundaki deneyimimiz, onlar›n ifllevlerini ay›rt ederek olur(fiekil 6).
fiekil: 5
Sanayi ile iflbirli¤i çal›flmas›na ilk örneklerden biri Mercedes-Benz Türk’te
yap›lan bitirme ödevi kent içi otobüs tasar›m› cephe etütleri (Ö¤renci, Deniz Leblebici).
fiekil: 4
Bir yüksek lisans projesi sunumu: Tasar›m›n iletifliminde sunumun rolü yads›namaz
Ürünün iflletme düzeyinde tasar›m›, tasar›m yönetimini gerektirmektedir. Bir iflletme içinde tasar›m yap›l›rken di¤er bölümlerle olan iliflkiler tasar›m yöneticileri taraf›ndan kurulmakta ve organize edilmektedir. Ürün tasar›m›, birçok etkenin etkisi alt›nda yap›lmaktad›r. Çok iyi tasarlanm›fl bir ürün baflar›s›z olabilir. E¤er pazar araflt›rmalar› yanl›fl pazar› seçerse ya da pazar›n kendisi de¤iflirse, üretimde ürün do¤ru olarak yap›lmazsa, da¤›t›m ve pazarlama zay›fsa, ürün baflar›s›z olabilir. Bu gibi konular tasar›m yönetimi kapsam›nda ele al›nmaktad›r. Tasar›m›n amac›, piyasa gereksinmelerini karfl›layan bir ürün meydana getirmektir. Tasarlanan bir ürün bir firman›n her fleyidir. Bütün eylemler ve organizasyon-lar ürünü üretmek ve satmak için yap›l›r. Ürün bir ifl stratejisidir. Tasar›m da bu ürünü ortaya koymaya yönelir. Bir ürün bir firmay› rakiplerinden ay›r›r; ona baflar› sa¤lar. Bütün bu karmafl›k ilkelerin hepsinin göz önüne al›naca¤› bir e¤itim modeli kurmam›z gerekiyordu. Bugün gerçeklefltirmekte oldu¤umuz gerek lisans gerekse yüksek lisans ö¤retim programlar›nda bu ilkeleri uygulamaya gayret ediyoruz. Bu nedenle endüstri ile çok güçlü iliflkiler içine girdik.
Bölümün Akademik Oluflumu
1989 Endüstri Ürünleri Tasar›m› Yüksek Lisans Program›’n› Mimarl›k Bölümü bünyesinde açt›ktan sonra ancak 1993 y›l›nda Endüstri Ürünleri Tasar›m› Lisans Program› ve Bölümü’nü kurmay› baflarabildik. Bölümün kuruluflunda, Nihat Toydemir bölüm baflkan›, ben de anabilim dal› baflkan› oldum. Bize bir bölüm odas› ve içinde bir toplant› masas› vererek ‘Buyurun, bafllay›n, bakal›m...’, dediler. Bafllad›¤›m›z iflin büyüklü¤ünün fark›ndayd›k, ancak bir yerden de bafllamak gerekiyordu. Fakülte kitapl›¤›nda konu ile ilgili birkaç dergi d›fl›nda hiçbir kitap yoktu. Ö¤renci velilerinin deste¤iyle para toplay›p bölümde bir kitapl›k oluflturduk. Daha sonra o kitaplar› Fakülte Kitapl›¤›’na verdik. 1995 y›l› bafllar›nda Nihat Toydemir Bölüm Baflkanl›¤›’ndan ayr›ld›. 1996 y›l›nda büyük gayretlerle doktora program›n› açabildik. Gerek lisans, gerekse yüksek lisans düzeyinde program de¤iflikliklerinde ve yeni ders açma konular›nda,
fiekil: 6
‹stanbul Sanayi Odas› ile iflbirli¤i çerçevesinde bir KOB‹ için yap›lan reflektör tasar›m› (Ö¤renci Lale Sertelin).
mimarlar›n önünde önemli u¤rafllar vermek ve defalarca endüstri tasar›m›n›n ne oldu¤unu aç›klamak zorunda kald›k. Ö¤retim üyesi kadrosunun küçüklü¤ü nedeniyle uzmanlaflma alanlar› yaln›z seçime ba¤l› derslerle s›n›rl› kald›. Yüksek Lisans ve Doktora programlar›n› oluflturmada bafllang›çta Mimarl›k Bölümü’ne ba¤›ml›yken giderek geniflleyen ö¤retim kadrosu sayesinde daha ba¤›ms›z bir nitelik kazand›. Tamamlanacak doktora çal›flmalar›yla programlar›n daha da güçlenece¤i kan›s›nday›m. Tamam›yla tasar›m araflt›rmalar›na yönelik olan “Endüstri Ürünleri Tasar›m›” yüksek lisans ve doktora programlar›n›n yan› s›ra, önümüzdeki y›l bafllayacak olan “Endüstri Ürünü Tak› ve Aksesuar Tasar›m› ‹kinci Ö¤retim Tezsiz Yüksek Lisans Program›” YÖK onay› alm›flt›r ve Favori tak› firmas›n›n deste¤i ile yaflama geçecektir.
Tasar›m yönetimi konusunda geliflmeyi sa¤lamak üzere 1998’de Alpay Er ve 2000’de Özlem Er bölümün kadrosuna dahil edilmifltir. Di¤er taraftan, anlambilim ve maddi kültür konular›n›n da ele al›nmas›n› sa¤lamak üzere fiebnem Timur ve Hümanur Ba¤l› kadroya al›nm›fl, mobilya konusunda geliflmeleri sa¤lamak üzere Ece Ar›burun da bölüme kabul edilmifltir. Bütün bu geliflmelerin yan› s›ra, bölümün araflt›rma görevlileri farkl› konularda uzmanlaflarak, bölümün gelecekteki sahibi olacaklard›r.
Altyap› Olanaklar›
Tasar›m›n ö¤renci taraf›ndan kavranmas› ve endüstri ile do¤rudan iliflkiye geçilebilmesi için, model atölyesinin gelifltirilmesine çok önem verdik. Taflk›flla bodrum kat›nda eski yemekhanenin mutfa¤› atölye kurmak için bize tahsis edildi. ‹lk iki y›l yetenek s›nav› ile ald›¤›m›z kiflilerin Fakülte’ye ödedikleri paralarla baz› düzenlemelere gitmeye, tezgâhlar› ve ayd›nlatma sistemini yapt›rmaya bafllad›k. Bir yandan endüstriyle iliflkiler kurarken onlar›n tasar›m ihtiyac›n› karfl›layacak organizasyonlar kapsam›nda Domus Academy ile Kelebek Mobilya ve Kontrplak San. Tic. A.fi. deste¤iyle elli kiflilik bir atölye çal›flmas› düzenledik. Bu atölye çal›flmas›ndan elde etti¤imiz gelirle on ay boyunca emekli ustam›z Ahmet Bey’e
maafl verip, atölyenin geliflmesini sa¤lad›k. Maçka Mühendislik Mimarl›k Fakültesi’nin, Mimarl›k Fakültesi’ne kat›lmas›yla tafl›nan, ancak ortal›kta kalan makineleri tamir ettirip ahflap atölyesini oluflturduk. Atölyeye ö¤renci velilerinin de ba¤›fllar›yla orta masalar› ve çeflitli aletler almaya bafllad›k. Ancak, ö¤renciler ikici s›n›fa geldi¤i halde, hala
bize do¤ru dürüst stüdyo tahsis edilmiyordu. Bir defas›nda lambalar› çal›nm›fl, içine ancak dört masa s›¤an bir stüdyoya, otuz ö¤renci ile girmemiz bekleniyordu. Sonradan bodrumdaki atölyemizin karfl›s›ndaki eski yemekhane restore edilerek bize stüdyo olarak verildi. Bu büyük mekânda hiçbir bölme olmad›¤› için, aynen bir köy okulu gibi bütün s›n›flar bir arada, gürültü içinde dersleri ve stüdyolar› yapmak zorundayd›k. Mekân ve masalar çok iç karart›c›yd›. Baz› stüdyo hocalar› hem gürültüden kaçmak hem de ayd›nl›ktan yararlanmak için yak›ndaki atölye masalar›n› stüdyo elefltirileri için kullan›yordu. O s›ralarda Eczac›bafl› firmas› Yap› Grubu Baflkan› olan Yüksel Güner proje ve seramik derslerine gelmekteydi. Onun yard›m›yla, Eczac›bafl› Karo Seramik Firmas›’ndan ba¤›fl al›p yerleri seramikle kaplatt›k. Bir ö¤rencinin babas›n›n firmas› çizim masas› tablalar›m›z› yeniletti. Ayd›nlatma Gereçleri Derne¤i’yle yapt›¤›m›z seminer sonucunda bir firmaya tavan ›fl›klar›n› takt›r›p stüdyoyu çal›fl›labilir bir mekân haline getirdik. Ö¤renciler bölüme çok yüksek puanla girdikleri halde, ortam onlar›n moralini bozmaktayd›. Kuyumcular Odas›’n›n ve büyük tak› firmalar›n›n bizden tasar›mc› talepleri do¤rultusunda, biz de onlardan bir tak› atölyesi ba¤›fl› ald›k. Daha sonra üniversitenin ve çeflitli firmalar›n destekleriyle cam, seramik, ahflap, plastik ve metal atölyelerimizle birlikte CNC makinesi ile model yapma olanaklar›na kavufltuk. fiu anda Bölüm’ün, Taflk›flla orta kat›nda üç adet stüdyosu bulunmaktad›r. Eski stüdyomuzun yar›s› plastik ve metal atölyesi haline getirilmifltir.
Sonuçlar
Sonuçta tasar›m›n pozitivist bir yaklafl›mla anlafl›lmas›n›n mümkün olmad›¤›n›, bilimsel metotlarla tasar›m›n anlafl›lamayaca¤›n›, tasar›m›n kendine özgü apayr›, kendi özelliklerine göre anlafl›lmas› ve araflt›r›lmas› gerekti¤ini, kültürel ve do¤al ortamla iliflkilerinin ancak bu flekilde yorumlanabilece¤ini, tasar›m nesnelerinin kendilerinin kime hitap ediyorsa ona göre olmas› ve gelifltirilmesi gerekti¤ini belirtmeye çal›flt›m. Tasar›m anlafl›lmas› ve anlat›lmas› çok karmafl›k bir olgudur. Gerek tasar›m› yapan gerekse nesnenin kendisi karfl›l›kl› olarak
birbirleriyle etkile¤im içindedirler. Burada tasar›m›n anlafl›lmas›n› ve anlat›lmas›n› ilgilendiren baz› konulara bir miktar de¤inmeye çal›flt›m. Tasar›m› anlamak derken, kendi deneyimlerime dayanarak, bugün anlad›¤›m›z anlamda tasar›m araflt›rmalar›ndan söz etti¤imi gördüm. Tasar›m› anlamak için bugün yayg›n olarak kullan›lan bir kavram olan tasar›m araflt›rmas›n› yap›yorduk. Hem kendim hem de ö¤rencilerim, tasar›m› anlamak konusunda birçok araflt›rma projesi ve tez yapt›k. Sonunda tasar›m› nas›l anlad›¤›m› anlat›rken tasar›m› anlatmaya, k›sacas› tasar›m› ö¤retmeye bafllad›¤›m› gördüm. Tasar›m› anlatmam›z da araflt›rmalar sonucunda anlad›klar›m›z› tasar›m e¤itimiyle ö¤rencilerimize anlatmak oluyordu.
Endüstri Ürünleri Tasar›m› Bölümü’nü kurarken ve e¤itimi gelifltirirken tamam›yla burada üzerinde durdu¤um temel ilkelerden hareket ettik. Oluflturdu¤umuz ö¤retim programlar› bu temel ilkelere dayanmaktayd›. Oldukça pragmatik bir yaklafl›mla endüstri ile iliflkilere birinci önceli¤i vermeye ve gerek lisans, gerekse yüksek lisans düzeylerinde bu iliflkileri en üst düzeye ç›karmaya gayret ettikl
