S A H İ F E B E Ş
Yurtta!
IH
Şehirde ve Yurtta
İstanhıılda ilk kahvehane 1555, İngilterede
1652, Âlmanyada ise 1732 yılında açılmıştı
Türkiyede kahve tarımı için
ilk teşebbüs yılı 1934 dür
Y
urdum uzda b ir istatistik yapılıp gün boyu konuşulan cümlelerin arasında en fazla geçen kelime aransa; KAHVE ilk derecelere gi ren kelim e olur.Kahve atasözl erim izde, kahve şarkı ve türkülerim izde, kahve şiir, destan ve halk m asallarında yer etm iştir.
Kahve ne zaman nasıl bulunm uştur? Dünyaya ve Tüıkiyeyo n a sıl yayılm ıştır? Kaç çeşit kahve vardır? Bugün Türkiyede kahve ü re tilm ekle m idir? Türkiyenin m eşru yollardan kahve tüketim i ne ka dardır?
Bu suallerin cevapları ilginç b ir incelemeye konu teşkil etmektedir.
-1
K
1
S
%
mKahve nasıl bulundu?
W ff\ ek inandırıcı olmasa da kahve- P nin bulunuşuna dair tarih k i
li
tapları şu olayı kaydederler: M ilâtdan sonra üçüncü yüzyıl da Güney batı Habeşistanda yaşı- yan ve çobanlık yapan b ir rahip yamaçlarda otlayan keçilerin gece leri uyuyam adıklarm ı fa rk etmiş, ertesi gün sürüdeki keçileri kolla mış; hayvanların yam açlarda ki raza benzer çekirdekli b ir ağacın meyvelerini yediklerini görmüş; kendisi de o ağaçların meyvaları- nı toplamış akşam kaynatıp yemiş kendi gözüne de uyku girmemiş; böylece kahve bulumpuş,K ah v en in adı i- çin ç e şitli riv a y e t le r v a rd ır. B un la rd a n b irisi b u lu n d u ğ u bölgede k i (K affa) adlı b ir şeh ird en adını a l dığıdır. D iğeri ise A frik a d illerin de (içki - şarab ) anlam ına gelen K ah v e’den geldi ğidir.
Dünya üzerinde 3 şekilde içilen (Türk kahvesi, hazır kahve, süzme kahve). Kahvenin adı bütün ülke lerde biribirinden biraz farklı şe kilde telâffuz edilir. B unlarm için de Çinliler, Finliler ve PolonyalI la r büyük fark gösterenlerdir. Çin liier (K ai-fey), Finliler (Kahvi), PolonyalIlar ise (Kawa) derler.
Dünyaya yayılışı
ahvenin dünyaya yayılış yolu; Habeşistan, Arabistan, Mısır, Türkiye üzerinden geçmiştir.
Arab kaynaklarında kahvenin adı na ilk olarak XVI ncı yüzyılda rastlanm ış A bd-al-kadir al Caziri- nin risalesinde y e r alm ıştır.
A rab yarım adasından, M ısır üze rinden kahvenin Osmanlı toprakla rm a girmesi K anuni S ultan S ü leyman zamanına rastlar. Habeşis tan Valisi Özdemirpaşa kahveyi îs tanbula getiren kişi olmuş; bu ye ni içki için sohbet yerleri k u ru l muş, Bu kahvehanelere yarı hiciv yarı lâtife (M ekteb-i İrfan) adı takılm ıştı. *
Ü nlü O sm anlı tarihçisi İbrahim P ejevi (1574-1651) kendi adını ta şıyan ve 1866 yılında İstanbulda ba sılan tarihinde ilk kahvehanenin açılışını şöyle anlatm aktadır:
«İlk kahvehane İstanbulda 962 (1555) de açıldı. Halepden hâkim nâm ında b ir h arif ve Şamdan Şems nâm ında b ir zarif gelip Tahtaka- lada b ir kebîr dükkân açıp kah- vefuruşluğa başladılar. Keyfe müp telâ bazı yarânı sefa hususa o kur yazar ıııakûlesinden ııice ziirefa cem olur oldu.»
Kahvenin T ürk topraklarındaki macerası' öyle pek sefalı olmamış tır. İstanbula ilk gelen kahve ha mulesi (1543) devrin şeyh-ü İslâmî Ebussuud efendinin fetvası ile ge m ilerin dipleri delinerek batırıldı ğını K âtip Çelebi (M izanülhak) ad lı eserinde yazar. III üncü M urad, IV üncü M ehm et zamanında kah ve b ir ara yasaklanmış. IV üncü M urad (1623-1640) kahve hakkın da en büyük yasakları çıkartan kahvehaneleri kapatan, buna da; 1633 de çıkan büyük İstanbul yan gınının b ir kahvehaneden çıkma sim sebep gösteren Padişah olmuş
tur.-1697 de kahveye vergi konulm uş Müslüman tebadan okka başına 8 akçe, H ristiyan tebadan okka başı na 10 akçe vergi alınmış, b u ver giye de (Bidat-i Kahva) adı veril m iştir.
K ahve ile birlikte kahve falı da çıkmış T ü rk kahvesi adı verilen çekilmiş telveli kahvenin yayıldı ğı her bölgeye fal da beraber git m iştir. Son yüzyıllarda kahvenin adı yurdum uzda ithâl problem le riyle, kaçakçılık olaylarıyla ve sos yal b irer problem haline gelen kah vehaneler dolayısı ile söz konusu olm uştur.
• k
K ahve A vrupaya T ürkiye yolu
İstanbul'a ilk
gelen kahve ha
mulesini taşıyan
gemiler Şeıjh-ül
İslâm Ebussuud
Efendinin emri
ile batırılmıştı
ile yayılmış; İngilterede ilk kah vehane Pasqua Rosée adlı b ir mü teşebbis tarafından 1659 yılında «St. Michael’s Alley in Comhill» adıyla açılmıştır. Bu kahvehane için Pasqua’nm dağıttığı el ilân ları hâlen British Museumda sak lanm aktadır.
Âlmanyada ilk m üzikli kahve hane 1732 de Johann Sebastian Bach’s Coffee Cantata adıyla açıl mış, Am erikaya 1607 de kaptan John Smith ilk kahveyi götüren kişi olmuş, 1620 de May Flow er ile gelen göçmenler de yeni dünyaya kahve getirm işlerdir. 1670 de
Bos-to n d a (D orothy Jo n e s) ad ın d a b ir tü cca r, ilk kahve satış m üessesesi- ni k u rm u ş, bu t a rih te n çok sonra C eylan, B rezilya ve S u rin a m ’a kah ve gelm iştir.
B ugün dünya k ah v e ü retim in in dev ü lkesi G üney
A m erik ay a k ah - TÜRK K AHVESİ — ve bitkisinin gitmesinin de ilginç fldanlaı-ı.
b ir hikâyesi vardır:
Gabriel Mathieu de Cliev adlı b ir Fransız denizcisi 1720 de kah ve fideleri ile yola çıkmış, fırtına la r ve çeşitli m aceralardan sonra 1777 de A ntiller grupundan M ar- tique adasına 3 fide ile ulaşabil miş, bu üç fide dünya kahve piya sasını elinde tutan Brezilya, Ko lombiya, Venezüella, Orta Ame rika, Meksika, sonra buradan En donezya, B. Okyanus adaları H a w ai ve Filipin kahve orm anlarının başlangıcı olm uştur.
K ah v en in b ü y ü k b ir ih raç m etaı h alin e gelm esi; ülk esin d e k ahve y e tiştire n ve diğ er m em le k e tle ri bu ü rü n le p a z a r haline g etiren to p ra k la rın sah ip lerin i b irle ştird i. 28 kasım 1940 ta A- m erik a ile 14 L â tin ü lk e si k ahve K onusunda b ir b irlik k u rd u la r.
Türkiyede kahve tarımı
O
sm anlı İm p a ra to rlu ğ u sın ır- K A IIV E DENEM ELERİNDE BAŞARI KAZANAN ENSTİTÜ - A n la rı d ah ilin d ek i to p ra k la rd a n ta l>a b ° te esi Z iraî A raştırm a E nstitüsü.Arap yarım adası ve
Filistin-A lanya fidanlığında yetişen C allea Filistin-A rabica
de k ah v e ta rım ı y ap ılm ak tay d ı. I inci C ihan H arb i ve İstik lâ l S a vaşı sonunda m illî h u d u tla r içinde k ah v e ta rım ı için ilk te şebbüs 1934 yılında y ap ılm ıştır. O zam anki Z ira a t V ekâletine bağlı olan A n taly a D enem e T a r lasında İsveçli m ütehassıs T ank- val ik i yıl k ahve y etiştirm e ça lışm aları yapm ış, fa k a t m ü te hassısın gidişinden sonra
hazır-rai A ra ştırm a E n stitü sü haline g eld ik ten sonra ciddî incelem e le r b aşlam ıştır. D ünya kahve p i yasasında Santos, M okka (Y e m en), Cava diye sın ıflan d ırılan
k ahve cinsleri aslında 40 tü rd ü r. B u n ların içinde ise en önem lile ri Caffea A rabica, Çaffea L ibe- ric a ’dır.
Y urdum uzda ikinci kahve de nem esi (C affea A rabica) ile 1953
T ill A lındığı F ia t v ah id i F iatı M iktar y e r (T o n ) (D olar) (K lg.) 1957 B rezilya C İF İstan b u l ■ 940.00 300.000 1959 B rezilya c i f İstan b u l 599.95 1.666.800 1960 B rezilya c i f İsta n b u l 688.00 436.047 1960 B ey ru t FOB B e y ru t . 694.50 3.159.034 1961 B rezilya C İF İstan b u l 680.00 269.820 1961 B rezilya c i f İsta n b u l 671.98 446.442 1961 B rezilya c i f İstan b u l 658.00 1.215.780 1961 B ey ru t FOB B e y ru t 408.33 208.074 1962 B rezilya C İF İsta n b u l 625.00 624.960 1962 B rezilya c i f İsta n b u l 627.48 637.440 1963 B rezilya c i f İsta n b u l 654.99 229.011 1964 B e y ru t M u h telif M u h telif 345.000 1964 B rezilya CİF İsta n b u l 980.00 953.556 1964/65 B rezilya c i f İs ta n b u l 885.48 2.258.661 1965/66 Brezilya c i f İsta n b u l 801.82 2.487.134 ladığı denem e ta r la la rı ile kim se
ilgilenm ediğinden teşebbüs akim k alm ıştır.
A n taly a denem e ta r la la rı T a rım B ak an lığ ın a bağlı Bölge
Zi-HAYIRSIZ
/ V
EVLAT
B alat B urçak so k a k ta o tu ra n 19 yaşındaki A lâaddin F iliz dün gece anne ve b ab asın d an p ara istem iştir, işi gücü olm ayan A lâaddin p a ra alam ayınca e- line geçirdiği b ir sopa ite yaş lı annesini ve babasını feci şe kilde d ö ğ m üştür. K ızkardeşi- nin k a rak o la yaptığı şik ây et sonunda y a k a la n a n genç, ka rak o ld a da hâdise çıkarm ış, polislere sa ld ırıp canı çerçeve kırm ağa çalışm ıştır. Resim de sanık genç Em niyet M üdürlü ğünde görü lm ek ted ir.
(Fotoğraf; Selçuk AYBATAR)
y ılın d a A n taly ad a yapılm ış, b ir fid an 18 yaşm a k a d a r u la ş a b il m iş, m eyva v e rm iştir.
1957 y ılın d an itib a re n ikinci e n stitü olan T arsu s S ulu Z iraa t A ra ştırm a E n stitü sü n c e çalışm a la r başlam ış: I.C.A. nın T arım B akanlığı M üşaviri M r. H arlan I.C.A. k an alı ile 35 kahve fidanı g e tirm iş; fa k a t gü m rü k fo rm a lite le ri yüzünden g ünlerce am b a rla rd a b ek letilen ancak biri h ay atiy etin i kaybetm em iş, bu fid an 1959 ilk b a h a rın d a 800 k a h ve kirazı verm iş, 1959 kışında ısı —4 dereceye düşünce kurum uş, yazın te k r a r sü rg ü n verm iş ve yaşam a m ücadelesini kazanm ış tır.
1958 de B elçika K ongosundan A ntalyaya g etirilen Caffea A-. rabica tip i 8 fidan 27/1/1958 de dikilm iş, 1963-64 te norm al m ey va verm iş, aynı yıl H abeşistan- dan g e tirtile n Caffea A rabica - Var - Laula fidanlarından 11 i tu tm u ş, 1963 yılında da 6 sı m ey va v erm işlerd ir.
F id an lar özel bahçe sah ip leri ne verilm iş. A lanyanın H asbah- çe sem tinde M ustafa K aptanoğ- lu ile H üseyin K öşoğlu’n u n
balı-çelerinde m eyva v erm işlerd ir. T arsu s E n stitü sü n e 1960 ta H a- beşistandan g e tirile n 1 Klg. k ah ve tohu m u n d an 2500 fidan elde ed ilm iş; A nam ur, A lanya, A r- sûz m m ta k a la rın a d ağ ıtılm ıştır. Bu fid an lard an 1965 i norm al b i tire n le r v a rd ır.
U zm an lar çam ı k ahveye gölge b itk i o larak d ü şü n m ü şler, A na m u r O rm an İşletm esin d e 10 dö nüm lük plântasyon arazisi bırak m ışlard ır.
1960 yılında Israeld en g e tirti len B au rlan d ve C atu ra tip i kah ve fid eleri netice v erm em iştir.
♦
T ü rk ta rım u zm an ları T ü rk i y ede m illî k ahvenin (C affea A- rabica - V ar L a u k a ) tip in in ıs lahı ile elde edilebileceğini ka tiy e tle ifade e tm e k te d irle r. 5 y ıl lık denem eleri geçiren fid a n la r dan —5 dereceye dayanan to h u m la r e ld e' edildiği gün T ü r kiye m illî çayın yanı sıra m illî k ah v ey e de k av u şab ilecek tir.
Türkiyede kahve
tüketimi
Y
u rdum uzda k ah v e ; polise, güm rük Muhafaza Teşkilâtınave A dliyeye in tik al eden gayrimeşru yollarm dışında Te kel G enel M üdürlüğü tara fın d a n döviz karşılığ ı ith a l e d ilm e k te dir.
G enel M üdürlüğün hazırladığı 1957 - 1964/66 istatistiğ in e göre T ü rk iy e, B rezilyadan kahve i t hal e tm e k te d ir k i: bu Santos tipi kahvedir. Bunun dışında son 9 yıl içinde T ekel Genel Mü d ü rlü ğ ü ancak iki defa B eyrut- tan m u h te lif m enşeli kahve i t hal etm iştir.
BİBLİYOGRAFYA:
• A nsiklopedi B ritan ik a • Y azarın öze) notları • A hm et R efik’in K ahve ve
T ü tü n m akalesi. C u m h u riy et G azetesi, T em m uz 1339 (1923) • Dr. S üheyl Ü n v er’in b ir m a
kalesi,
0 Islâm A nsiklopedisi kahve faslı,
0 Tekel Genel M üdürlüğü Ti c a re t G rupu, Alım Şubesi rap o ru ,
0 A ntalya Bölge Z iraî A ra ştır m a E nstitüsü M üdürü Şev k et ö z b e r k ’in özel m ek tu b u , © T arsu s S ulu Z iraat A ra ştır ma E nstitüsü M üdürü Nâ zım D u rlu ’nun özel m ek tu bu
• H ayat A nsiklopedisi kahve faslı,
# K âtip Çelebi M izanülhak e- serin d en A tıf Efendi derlem esi.
