C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(3)
HEMŞİRELİK LİSANS PROGRAMLARINDA ARAŞTIRMA EĞİTİMİ
Belgin AKIN*, Emel EGE*
ÖZ
Lisans eğitimi öğrencilerin hemşirelikte araştırma ile ilgili değerler ve beceriler kazandığı önemli bir aşamadır. Son yıllarda lisans mezunu hemşirenin araştırmadaki rollerinin genişlediğinden söz edilmekte ve araştırma eğitiminin lisans düzeyinde dört yıla yayılan entegre bir yaklaşımla verilmesi gereği vurgulanmaktadır. Ülkemizde lisans düzeyinde araştırma eğiticilerinin sayı ve niteliği, öğrenci sayılarının fazlalığı, bilgi kaynaklarındaki yetersizlikler yanında mevcut hemşirelik araştırmalarında yetersizlik hemşirelikte araştırma eğitiminin önemli sorunlarını oluşturmaktadır. Bu sorunlar lisans düzeyinde araştırma eğitimini ele almayı zorunlu kılmaktadır. Hemşirelikte lisans araştırma eğitiminde sorunlar ve çözüm önerilerini ülkemiz özelinde sunmayı amaçlayan derleme çalışmasında elde edilen bilgilere dayanarak; araştırma eğitimi ile ilgili mevcut durumun belirlenmesi yanında araştırma eğitimi için stratejiler geliştirilmesi önemli görünmektedir.
Anahtar Sözcükler: Hemşirelik, araştırma eğitimi, lisans programı.
ABSTRACT
Teaching Research in Nursing
Undergraduate education is an important stage in which the students gain values and skills for nursing research. Recently, the roles of graduate nurses in research has been expanded, it has been suggested that the research education should be give an entegrated approach along four years. Besides the number and quality of research educators, great number of students, insufficient information resources, the inadequacy in current nursing researches account for important problems in teaching nursing research in our country. These problems make dealing with undergraduate research education necessary. Based on the knowledge in this review paper aiming to present the problems and solutions about undergraduate research education in nursing special for our country; determining the current status about nursing research education and also improving strategies for research education seems to be important.
Key Words: Nursing, research education, undergraduate program.
GİRİŞ
Hemşirelik eğitiminin üniversite düzeyine gelmesiyle araştırma eğitimi hemşirelikte yerini almaya başlamıştır (Blenkinsop 2003). Ülkemizde de hemşirelik araştırması ile ilgili ilk örnekler üniversite düzeyinde hemşirelik eğitimine geçilmesi ve bu alanda lisans üstü eğitimin başlaması ile ortaya çıkmıştır (Emiroğlu, 2004; Velioğlu ve Oktay, 1999). “Hemşirelikte araştırma” hemşirelerin ilgi ve sorumluluk alanlarına giren mesleki etkinliklerinin araştırılması olarak tanımlanmakta ve son 20 yıldır araştırmaya dayalı bilginin hemşirelik uygulamalarına yansıtılmış olması gerektiği vurgulanmaktadır (Hockey, 1996).
Hemşirelik liderlerinin ortak görüşü, her düzeydeki hemşirenin araştırma becerilerini geliştirmesi gerektiği yönündedir (Polit ve Hungler, 1997).
*Yrd. Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Konya SYO Hemşirelik Bölümü, Konya
Hemşire araştırmacıların yetiştirilmesi ile ilgili tartışmaların odağı genellikle lisans üstü eğitim ve doktora eğitimi ve sonrasına odaklanmakla birlikte, hemşirelerin araştırmacı olarak temel özelliklerinin öncelikle lisans eğitimi sürecinde kazandırıldığı söylenebilir. Hemşireler özellikle lisans eğitimleri sırasında araştırma için gerekli becerileri, değerleri ve hemşirelik uygulamaları için gerekli olan sorgulama yetisini kazanırlar (Conn, 2007). Ülkemizde hemşire yetiştirme çabalarının araştırıcıdan çok eğitici ve yönetici hemşire yetiştirmeye odaklandığı belirtilmekte (Velioğlu ve Oktay, 1999) ve niteliksel yönden yetersiz hemşirelik araştırmaları ve geleneksel uygulama alışkanlığının hemşirelik araştırmalarının uygulamada kullanımında önemli bir engel olduğu vurgulanmaktadır (Kocaman, 2003).
Akın, Ege
Araştırma kullanımından daha geniş anlamlar taşıdığı vurgulanan kanıta dayalı uygulama (KDU), sistematik araştırmalardan elde edilen en iyi kanıtların klinik uzmanlıkla birleştirildiği uygulamalar olarak tanımlanmaktadır (Kocaman 2003). KDU’ nun gerekliliğinin vurgulandığı günümüz sağlık sisteminde lisans mezunu bir hemşirenin araştırmaya ilişkin sorumluluklar artmıştır (Burns ve Foley, 2005; Hek ve Shaw, 2006; Parahoo 1999). Bununla birlikte hemşirelikte araştırma eğitiminin amaçlarının açıkça tanımlanması ve araştırma eğitim yöntemlerinin amaçlar doğrultusunda gözden geçirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır (Porter ve Mansour, 2003).
AMAÇ
Bu makalenin amacı; lisans düzeyinde yapılan araştırma eğitimini günümüzde hemşireden beklenen bilgi ve beceriler, lisans mezunu hemşirenin araştırmadaki rollerini ve lisans düzeyinde araştırma eğitiminde amaç ve yöntemlerin neler olması gerektiğini dikkate alarak incelemek, hemşirelikte araştırma eğitiminde yaşanan sorunları ve çözüm önerilerini tartışmaktır.
Günümüzde hemşireden beklenen
beceriler ve hemşirelik araştırmaları
Sağlık sisteminde yaşanan değişiklikler hemşireler ve diğer sağlık disiplinlerinin sağlık ve bilgi teknolojilerini kullanma becerilerini geliştirmelerini zorunlu kılmaktadır. Bu yeni roller hemşirelerin eleştirel düşünme ve problem çözme becerilerinin de gelişmiş olmasını gerektirmektedir (Kocaman ve ark., 2008). Sağlık alanındaki tüm mesleklerin 21. yy. daki sağlık sisteminin gereksinimlerini karşılayabilmeleri için beş temel özelliğe sahip olması gerektiği belirtilmektedir. Bunlar: Hasta merkezli bakım sunma, multidisipliner bir ekip içinde çalışma, kaliteyi geliştirmeye yönelik çalışma, kanıta dayalı uygulamaları ve bilgi teknolojilerini kullanma olarak tanımlanmaktadır (CQHA, IOM 2001). Hemşirelikte mesleki gelişme için araştırmanın önemi uzun süredir kabul edilmekte birlikte son zamanlarda KDU’ ya verilen önem araştırma konusuna daha fazla dikkat çekmiştir (Rambur, 1999; Retsas, 2000).
Ülkemizde hemşirelerin “hemşirelik tanılama süreci ile toplumun sağlık gereksinimlerini belirleme, hemşirelik bakımını planlama, uygulama ve değerlendirme” sorumluluğu vardır (Hemşirelik Kanununda Değişiklik, 2007). Etkili bir bakım için
uygulamaların araştırmaya dayalı olması gerekir (Kocaman, 2004). Bilgi ve karar verme arasındaki ilişki hemşireliğin profesyonelleşmesinde en önemli unsurdur ve KDU hemşirelik uygulamasının bilimselleşmesinde önemli bir unsurdur (Kocaman, 2003).
Ülkemizde hemşirelik uygulamalarının kanıta dayalı olması gerektiği düşünülmekte, ancak uygulamada ağırlıklı olarak araştırmaya dayanmayan geleneksel bilginin kullanıldığı bildirilmektedir (Özsoy ve Ardahan, 2008). Kocaman (2003) hemşirelik uygulamalarının geleneksel uygulamalara dayandığını, hemşirelik araştırmalarının ve geleneksel hemşirelik uygulamaları yapılanmasının kanıta dayalı hemşirelik uygulamalarına geçişte önemli bir engel olduğunu belirtmektedir. Bir hemşirelik dergisinde yayınlanan makalelerin incelendiği çalışmada (Karatay ve Emiroğlu, 2006) araştırmaların çoğunlukla akademisyenler tarafından yürütülmüş tanımlayıcı türde çalışmalar olduğu ve klinikte çalışan hemşirelerin yaptığı ya da katıldığı çalışmalara rastlanmadığı bildirilmiştir. Başka bir çalışmada (Emiroğlu ve ark., 2005) hemşirelerin araştırmalara katılma oranlarının düşük olduğu belirtilmektedir.
Bunun yanında hemşirelerin birçoğu, hemşirelik araştırmalarını klinik uygulamalarda kullanılabilir özellikte bulmadığını belirtmiştir. (Özdağ ve Yurdakul, 1996). Ülkemizde yapılan hemşirelik araştırmalarını inceleyen çalışmalarda (Aksayan ve Emiroğlu, 1995; Özsoy ve Karaaslan, 1995) araştırmaların yöntem planlaması ve sunumu yönünden önemli eksiklikleri olduğu bildirilmektedir. Hemşirelik araştırmalarını geliştirmeye yönelik ulusal, kurumsal ve mesleki düzeylerde stratejiler belirlenmesinin önemini vurgulayan Avrupa araştırmacı hemşireler çalışma grubu (Work Group of European Nurse Researchers) araştırma geliştirme stratejilerini şu şekilde belirtmiştir (WENR 2001):
Ulusal düzeyde; araştırma önceliklerinin
belirlenmesi, veri tabanı oluşturulması ve mali destek sistemlerinin geliştirilmesi.
Kurumsal düzeyde; kurumsal araştırma kültürü
oluşturulması, multidisipliner araştırmaların desteklenmesi, hemşire araştırmacı sayısının ve kalitesinin arttırılmasına öncelik verilmesi.
Mesleki düzeyde: eğitimsel destek sağlanması,
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(3)
Bahar’ ın (2004) ülkemiz için önerdiği hemşirelik araştırmalarını geliştirme stratejileri ise şu şekildedir;
- Sağlık bakanlığına bağlı ulusal bir hemşirelik araştırma merkezinin kurulması,
- Hemşirelikte araştırmada önceliklerin belirlenmesi, veri tabanı oluşturulması, - Araştırma ve uygulamanın entegrasyonu için
sorumlulukların gelişmiş hemşirelik okullarına paylaştırılması,
- Tüm hemşirelere ulaşacak sürekli eğitim programlarının düzenlenmesi, elektronik ortamda bilgiye ulaşılabilirliğin yaygınlaştırılması
- Hemşirelik araştırmalarını destekleyecek mali kaynaklar sağlamaya yönelik çözümler üretilmesidir.
Günümüz sağlık sisteminde yaşanan önemli değişmelere ve hemşireden artan beklentilere karşı hemşirelikte araştırma üretimi ve bulgularının uygulamaya yansıtılması ile ilgili önemli eksiklikler bulunmaktadır (Goodfellow 2004). Araştırma bilgisinin uygulamaya aktarılması ve hemşirelik uygulamalarına yansıtılmasında lisans mezunu hemşireler anahtar bir role sahiptir. Lisans mezunu hemşirelerin beklenen becerileri sergileyebilmeleri için araştırmada hangi rolleri üstleneceğinin tanımlanması ve bu rollere yönelik eğitilmeleri önemlidir.
Dünyada ve ülkemizde lisans mezunu hemşirenin araştırmadaki rolleri
Hemşireler araştırma içinde çeşitli roller üstlenebilmekte ve bunun bir ucunda araştırma tüketimi diğer ucunda ise üretimi yer almaktadır (Polit ve Hungler, 1997). Lisans mezunu bir hemşirenin araştırmanın dilini ve araştırma sürecini anlaması ve bunu klinik deneyimi ile birleştirerek araştırma ekibinde yer alması gerektiği belirtilmektedir (Macnee ve McCabe, 2006). Lisans düzeyindeki hemşireden öncelikle araştırmaları eleştirel şekilde okuyabilme, klinikte uygulanabilirliğini ve bireylerin hakları açısından etik bir sorun olup olmadığını değerlendirebilmesi beklenmektedir. Bunun yanı sıra hemşirelerden araştırmacılara klinik odaklı konular seçme veri toplama yöntemlerine karar verme ve verileri toplama sürecine katılma becerisi beklenmektedir (Dempsey ve Dempsey, 2000). Macnee ve McCabe (2006) hemşirenin
klinik uygulamaları seçerken araştırmalardan yararlanmasının bazen de araştırmada özellikle veri toplama ve bilgilendirilmiş onam alma sürecine katılımının önemini vurgulamaktadır Kocaman (2004)’ ın bildirdiğine göre; Amerikan Hemşireler Derneği’nin (ANA, 1994) çalışmasında lisans düzeyinde hemşirenin araştırmadaki rolleri araştırma sorunlarını belirleme, hemşire araştırmacıları desteklemek üzere veri toplama
ve araştırma sonuçlarını kullanma olarak tanımlanmıştır.
Ülkemizde ise çeşitli eğitim düzeylerine göre hemşirelerden beklenen araştırma becerileri konusunda ulusal bir görüş birliği olmadığından söz eden Kocaman (2004) farklı eğitim düzeylerindeki hemşirelerin araştırmadaki rollerini şöyle tanımlamıştır:
a.Lisans mezunu hemşirelerin araştırmayı okuma, anlama ve araştırma sonuçlarını kullanmaya yönelik olarak iyi bir araştırma tüketicisi olması beklenir.
b.Yüksek lisans düzeyindeki hemşireler deneyimli araştırmacılarla birlikte araştırma önerisi hazırlama, veri toplama, veri analizi ve yorumlanmasında aktif sorumluluk alabilirler.
c.Doktora derecesine sahip hemşireler bağımsız ya da diğer araştırmacılarla birlikte araştırma yapabilirler.
Yapılan literatür incelemesinde ülkemizde farklı eğitim düzeylerindeki hemşirelerin araştırmada rolleri ile ilgili başka bir bilgi ile karşılaşılmamıştır. Dünyada ve ülkemizde lisans düzeyindeki hemşirenin araştırma sürecinde aktif rol almaktan ziyade araştırmacılara yardımcı olma rolünü üstlenmesi ve esas olarak araştırmanın etkili bir tüketicisi olması ve araştırma bulgularını uygulamaya aktarması beklenebilir.
Bunun yanında lisans mezunu hemşirenin araştırmadaki rollerine ilişkin farklı görüşler de bulunmaktadır. Araştırma üretme becerisi geçmişte yalnızca akademisyenlere özgü bir beceri olarak değerlendirilmiştir. Ancak günümüzde her düzeyde hemşirenin kendi uygulamasını geliştirme ve araştırma bulgularından yararlanma sürecine katılabilmesi için araştırma sürecinde yer almasının önemli olduğundan söz edilmektedir (Bayık, 2004; Emiroğlu ve ark., 2005). Hemşirelikte KDU’ ların kullanılabilmesinde hemşirelerin araştırmaları eleştirel olarak değerlendirme becerilerinin geliştirilmesi yanında uygulamalarını bilimsel bilgiye dayandırma kültürünün oluşturulması gereklidir
Akın, Ege
(Kocaman, 2003). KDU araştırmaya katılma ve sonuçlarını uygulamada kullanma becerisini gerektirmekte ve araştırmaya katılma ve sonuçlarını uygulamayı hemşireler için zorunluluk haline getirmektedir (Emiroğlu ve ark., 2005). Ülkemizde hemşirelerin araştırmaya yönelik olumlu bir tutum içinde oldukları ancak araştırmaya katılma ve sonuçlarını kullanma oranlarının oldukça düşük olduğu ve bu konudaki engeller arasında bilgi eksikliğinin önemli olduğu belirtilmektedir (Emiroğlu ve ark., 2005). Bunun yanında ülkemizde çalışan hemşirelerin çoğunluğunun sağlık meslek lisesi mezunu olmalarının araştırma sürecine katılımı sınırlandıran önemli bir engel olduğu vurgulanmaktadır (Bayık, 2004).
Bir çalışmada (Retsas, 2000) araştırma yapma ve kullanmadaki en önemli faktörün özellikle yeterli zaman sağlama konusundaki örgütsel destek olduğu belirtilmektedir. McIntosh (1995) batılı ülkelerde uygulamada araştırma kullanımında engelleri araştırma konusunda bilgi sahibi olmama, araştırmaları anlamama,
araştırma bulgularına inanmama ve araştırma
bulgularının nasıl kullanılacağını bilmeme olarak
tanımlamıştır. Mezun hemşirelere araştırma konusundaki ilgi, bilgi ve becerilerini arttırmaya yönelik farklı yaklaşımlar önerilebilir, ancak lisans mezunu hemşirelere temel hemşirelik bilgi ve becerileri yanında araştırma bilgi ve becerisi kazandırmada mezuniyet öncesi dönem önemlidir (Conn, 2007). Hemşirelik araştırma eğitiminin amacının öncelikle öğrencilere eleştirel düşünme ve iletişim becerisinin kazandırılması olduğu vurgulanmaktadır (Burns ve Foley, 2005).
Dünya da lisans düzeyinde araştırma eğitimi:
Araştırma Eğitiminde Amaçlar
Avrupa Birliği ilkelerine göre Dünya Sağlık Örgütü uzman grubu tarafından hazırlanan, hemşirelik ve ebelik eğitim stratejileri raporunda (WHO 2000) hemşirelik müfredatının sistematik ve kanıta dayalı bakım becerisi, araştırıcı bakış açısı kazanma, analitik ve eleştirel düşünme, planlama, problem çözme ve bilgi teknolojilerini kullanma becerisine odaklı olması önerilmektedir. Hemşirelik araştırmasının kullanımı ile ilgili bilgi ve beceriler; araştırma bilgisinin gerekliliğini fark etme, araştırma bilgisine sahip olma, araştırma raporlarını eleştirel okuma ve uygulamayı içermektedir. Araştırma kullanımı için araştırma bilgisine sahip
olmanın yanında araştırmaya karşı olumlu tutumun da önemli olduğu vurgulanmaktadır (Mattila ve Eriksson, 2007). Lisans öğrencilerinin araştırmanın etkili bir tüketicisi olabilmeleri için araştırma sürecini ve böylece bilgiyi keşfetmeyi anlaması, mezun bir hemşirenin iyi ve kötü araştırmayı ayırt edebilecek donanıma sahip olması gerekmektedir (Goodfellow, 2004).
Lisans eğitiminin araştırma ile ilgili temel bakış açısının ve becerisinin kazandırıldığı önemli bir aşama olduğu ve araştırmacı kimliğinin öncelikle lisans eğitiminde kazandırıldığı belirtilmektedir (Conn, 2007). Lisans mezunu hemşirenin etkili bir araştırma tüketicisi olması ve araştırma bulgularını uygulamaya aktarabilmesi için araştırma raporlarını anlayabilmesi, eleştirel değerlendirebilmesi ve araştırma sürecinin aşamalarını kavraması önemlidir (Parahoo, 2000; Retsas, 2000). Hemşire araştırma sürecinin aşamalarını kavramamış ve araştırmaları eleştirel değerlendirme becerisi kazanmamışsa araştırma kullanımı yarardan çok zarar verebilir (Mattila ve Eriksson, 2007; Retsas, 2000).
Porter ve Mansour (2003) eğitimcilerin hemşirelikte lisans düzeyinde araştırma eğitiminde amaçlarını incelediği çalışmasında altı başlık tanımlamıştır:
1.Öğrencinin araştırma konusundaki olumsuz algılamasını ortadan kaldırma
2.Araştırma konusunda işbirliğine dayalı öğrenmeyi destekleme
3.Araştırma süreci ile ilgili analitik becerileri geliştirme
4.Hemşirelik araştırmasına özgü iletişim becerilerini destekleme
5.Araştırma sürecini uygulamada danışmanlık fırsatları oluşturma
6. Araştırma kullanımında sürekliliği geliştirme
Öğrencinin araştırma konusundaki olumsuz
algılamasını ortadan kaldırmaya yönelik eğitim
yöntemleri genelde öğrenme anksiyetesini azaltma ve araştırma öğrenmeyi eğlenceli hale getirmeyi kapsamaktadır. Bu amaçla kullanılan en yaygın yöntemler Thiel (1987)’ in “kurabiye deneyi - cookie experiment” (Dianne ve Denise, 2000) ya da deneyimlere dayanan (Tetley ve Glover, 1999) öğrenme egzersizleridir. Öğrencileri araştırma ile ilgili konulara
duyarlı hale getirmede eğitimciler öğrencilerin
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(3)
konusunda farkındalıklarını arttırmaya çalışırlar. Bu amaçla öğrenciler uygulamaya dayalı bir araştırma sorusu oluşturmaları ve literatürü inceleyerek bununla ilgili bir teori bulmaları için yönlendirirler (August-Brady, 2005). Araştırma konusunda işbirliğine dayalı
öğrenmeyi desteklemeye yönelik olarak eğitimciler
öğrencinin araştırmacı ile birlikte araştırma yapma ya da karşılıklı sorular sorması için fırsatlar yaratmaya çalışırlar. Araştırmaya katılım olanağı olmayan yerlerde teorik eğitimin ardından öğrencilerin deneyimli araştırmacılarla araştırmaları üzerine konuşmaları için fırsatlar yaratılması yararlı olabilir. Araştırma süreci ile
ilgili analitik becerileri geliştirmeye yönelik olarak
doğrudan araştırma yaptırmadan öğrencilerin eleştirel düşünme becerileri geliştirilmeye çalışılır. Bu amaçla eğitimciler araştırma eleştirisi yapma ya da araştırma önerisi hazırlama becerilerine odaklanır (Pugsley ve Clayton, 2003). Hemşirelik araştırmasına özgü iletişim
becerilerini desteklemek için bir araştırma makalesinin
sözel sunumu ya da poster olarak hazırlama yöntemleri kullanılabilmektedir (Mattila ve Eriksson, 2007).
Araştırma sürecini uygulama ve danışmanlık fırsatları
oluşturmada sınıf projesi hazırlatma ya da devam eden
bir proje içinde rol alma olabilmektedir. Araştırma
kullanımında sürekliliği geliştirmede araştırma
kullanımını öğretmek amaçlanmaktadır. Burada öğrencinin klinik uygulama sırasında araştırma uygulama deneyiminin içinde yer alması sağlanmaya çalışılmaktadır (Mattila ve Eriksson, 2007).
Porter ve Mansour (2003) öğrencilerin araştırma konusunda duyarlılığını geliştirmenin temel bir amaç olması, bunun yanında işbirliği ile öğrenmeyi, araştırma ile ilgili iletişim becerilerini ve araştırma kullanımını
geliştirmenin üzerinde durulması gerektiğini
belirtmişlerdir. Öğrencilerin araştırma süreci içinde yer alması amacıyla uygulanan danışmanlıkla sınıf projesi yürütme ya da devam eden projeler içinde yer alma etkinlikleri ve klinik uygulamalar sırasında bu dört temel ilkeye önem verilmesi gerektiğini vurgulamaktadırlar.
Araştırma Eğitiminde Kullanılan Yöntemler
Hemşirelik eğitiminin diğer alanlarında olduğu gibi araştırma eğitiminin de teorik ve pratik olarak yürütülmesi gerektiği belirtilmektedir (Blenkinsop, 2003). Öğrencinin başından sonuna araştırma sürecinin içinde aktif olarak yer aldığı araştırma projeleri yoluyla öğretimin mezuniyet sonrasında araştırma konusunda kendisinden beklenen çeşitli rolleri kazanmasına katkı sağlayabileceği vurgulanmaktadır (Blenkinsop, 2003;
Cole, 1995). Araştırma eğitiminde grup çalışması ile araştırma problemi oluşturma, aştırma projesi yürütme ve araştırma kritiğini içeren öğrenme etkinliğinin öğrencilerin araştırma konusunda olumlu tutum geliştirmeleri yanında bilgi ve becerilerini arttırmada yararlı olduğu belirtilmektedir (Pugsley ve Clayton, 2003).
Araştırma eğitimi stratejilerine öğretimden ziyade öğrenmeye odaklanan bir yaklaşımla bakıldığında üç farklı yaklaşımdan söz edilebilir.
“Yaparak öğrenme” literatür tarama, konu
saptama, araştırma planlama, veri toplama ve analiz yapma etkinliklerini içerir. Bu uygulamada genelde bilimsel yönden zayıf araştırmalar ortaya çıktığı belirtilmektedir (Porter ve Mansour, 2003). Ancak bu şekilde yaparak öğrenmenin etkin olduğuna yönelik bulgular da yer almaktadır (Blenkinsop, 2003; Cole 1995)
“Araştırma önerisi hazırlayarak öğrenme” aynı
şekilde araştırma sürecini öğretmeye odaklanır. Ancak bu yöntemle öğrenmenin araştırma önerisi hazırlama ve araştırma yapma arasında kopukluğa neden olacağı vurgulanmaktadır (Kocaman, 2004).
“Eleştirerek öğrenme” araştırma makalelerinin
eleştirel değerlendirmesine odaklanır. İyi biçimde yönetilmediğinde yüzeysel kalabilir, araştırma kritiği yapma ve araştırma yapmanın bağımsız etkinlikler olduğu izlenimi uyandırabilir. Eğitimciler genelde bu üç stratejiyi bir arada kullanmaktadırlar (August-Brady, 2005).
Son yıllarda araştırma eğitiminde klinik uygulamayla birleştirilmiş yaklaşımlardan söz edilmektedir. August-Brady (2005) klinik uygulamayı içeren araştırma eğitiminin öğrencinin öğrenmeye aktif katılımını geliştirdiği, hemşirelik eğitimi ve uygulaması arasında bağlantı kurmasına katkıda bulunduğunu belirtmektedir. Öğrencilerin klinik uygulama alanları ile ilgili araştırmaya dayalı bir hemşirelik makalesini danışman rehberliğinde ve klinik hemşiresi ile işbirliği kurarak seçme, okuma-anlama ve klinikte sözel olarak sunma, sunumun ardından bulguların klinikte uygulanabilirliğinin, daha fazla kanıta gerek olup olmadığının tartışılmasında öğrencinin aktif rol aldığı çalışmalarında Mattila ve Erikson (2007) öğrencilerin araştırma makalesini kavrama, araştırma kavramlarını anlama ve araştırmayı hemşirelik uygulamasında
Akın, Ege
kullanma gibi araştırma becerilerinde gelişme sağladığını bildirmişlerdir.
Genellikle hemşirelikte araştırma eğitiminde müfredatlar araştırma bulgularının uygulamaya aktarılması ve kullanımından ziyade araştırma düzenleme ve yürütmeyi içeren araştırma sürecine odaklanmaktadır. Araştırma genellikle diğer derslerden ayrılmış olarak öğretilmekte, öğrencinin bilgilerini diğer derslerde ve klinik alanda kullanmasında yetersizlik ve sonuç olarak araştırma ve uygulama arasında kopukluk oluşmaktadır (Burke ve ark., 2005; Kenty, 2001). Son yıllarda araştırma eğitiminde araştırma kritiği yapma ve araştırma önerisi hazırlamak yerine klinik protokol hazırlamaya doğru bir değişim olmaktadır (Burke ve ark., 2005).
KDU‘nun gerekliliğinin kabul edildiği günümüzde araştırma eğitiminden sorumlu eğitimcilerin amaçlarını gözden geçirmeleri ve öğretim yöntemlerinin amaçları ile örtüşmesini sağlamaları gerektiği vurgulanmaktadır (Kessenich ve ark.,1997; Porter ve Mansour, 2003). Hemşirelikte KDU’ nun araştırma kullanımından daha geniş anlamlar içerdiği ve beş adımı gerektirdiği belirtilmektedir (Ciliska ve ark., 2001; Forrest ve Miller, 2002):
1. Kliniğe dayalı bir soru sorma (klinikte gözlenen sorunu araştırılabilir bir klinik soruya dönüştürme),
2. İlgili kanıtları toplama (araştırma sorusuna yanıt aramak üzere doğru kaynaklardan doğru bilgilere ulaşmak üzere literatürü inceleme), 3. Kanıtları eleştirel biçimde değerlendirme
(ulaşılan bilginin geçerliliğini, kullanışlılığını ve klinikte uygulanabilirliğini değerlendirme), 4. Uygulamaya yönelik kararlar almada kendi
klinik uzmanlığı, hastanın tercih ve değerleri ile kanıtları entegre etme (elde edilen kanıta dayalı bilgiyi mevcut klinik uygulamaya uydurarak kullanma),
5. Değişim ya da çıktıyı değerlendirme (yeni uygulamada başarı ve başarısızları değerlendirme ve uygulamanın devamına karar verme)
Araştırmaya giriş dersinin kanıta dayalı uygulama becerisi kazandırmak amacına yönelik olması önemlidir. Eğitimin elektronik veri tabanlarını tarama, araştırmaları değerlendirme ve araştırma bulgularını uygulamaya
aktarma konusunda karar vermeyi öğretmeye odaklanması önerilmektedir (Kessenich ve ark., 1997). Burns ve Foley (2005) araştırma eğitiminde araştırmaya giriş dersi ile sınırlı diğer derslerden ayrı bir eğitim yaklaşımı yerine tüm müfredata yayılmış bir yaklaşım önermektedir. Burke ve ark. (2005) KDU becerilerini kazandırma amacıyla hazırladıkları müfredat çalışmalarında araştırma eğitiminin lisans düzeyinde dört yıla yayılan entegre bir yaklaşımla verilmesi gereğini vurgulamışlardır. Söz konusu müfredat çalışmasında: birinci sınıfta öğrencinin mevcut literatüre ulaşma ve kullanma becerisinin geliştirilmesi gerekir. Klinik uygulamaya başlamış olan İkinci sınıf
öğrencilerinin belirlenmiş klinik sorunlarla ilişkili olarak literatürde yer alan kanıtlara ulaşma becerisi geliştirmesi beklenir. Üçüncü sınıftaki öğrenci yeterince klinik uygulama deneyimi yaşamış olarak kliniğe dayalı sorular sorabilir ve kanıtları eleştirme ve kullanma becerilerini geliştirebilir. Son sınıftaki öğrencinin ise araştırma raporları ve makalelerini eleştirel biçimde okuma, bulgularını yorumlama ve uygulamaya aktarılabilirliğini değerlendirme konusunda beceriler kazanmaya hazır olması beklenir.
Sınıf içi eğitim dışında günümüzde giderek yaygınlaşan bir eğitim şekli ise hemşirelikte araştırma eğitiminin bilgisayar temelli uzaktan eğitim yöntemi ile yürütülmesindir. Bilgisayar temelli uzaktan eğitim yönteminin olumlu sonuçlarından söz eden çalışmalarda (Moore ve Hart, 2004; Odom ve ark., 2005) kursun amacı, içeriği ve değerlendirmesinin açıkça tanımlanması ve kursa katılanlar ile eğitimciler arasında iletişimin sürekliliğinin sağlanmasının eğitimin başarısında önemli olduğu belirtilmektedir. Bu tür eğitimin özellikle uygun eğitim koşullarının olmadığı, hemşirelerin iş yükü nedeni ile derslere katılmadıkları, eğitici sayı ve niteliğinde sorunların olduğu durumlarda yararlı olabileceği vurgulanmaktadır. Öncelikle hemşirelikte araştırma eğitimin kendisinin kanıta dayandırılması gerektiğini belirten Ferguson ve Day (2005) hemşirelikte araştırma eğitiminin etkinliğine ilişkin araştırmalara gereksinim olduğunu vurgulamaktadır.
Ülkemizde lisans düzeyinde araştırma eğitiminde durum
Hemşirelik okullarının web siteleri üzerinden 24-28 Mart 2008 tarihleri arasında yapılan incelemeye göre ülkemizde lisans düzeyinde araştırma eğitimi genelde üçüncü sınıfta ve çoğunlukla teorik iki ya da üç saat
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(3)
olarak yer almakta bazı okullarda 1-2 saatlik uygulamayı içermektedir. Sınırlı sayıda okulda ise bitirme projesi bulunmaktadır. Araştırma derslerinin hangi nitelikte eğitimciler tarafından yürütüldüğü, hangi amaçlarla ve hangi yöntemlerle verildiği yönündeki bilgiler ise gözlemlerle sınırlıdır.
Hemşirelik son sınıf öğrencileri ile yapılan bir çalışmada (Akın, 2004) öğrencilerin araştırmanın hemşirelik için önemli olduğunu düşündüğü, % 52.8’ inin kendisini araştırma bulgularını uygulamada kullanma ve % 22.2’ sinin araştırma yapma rolünde gördüğü saptanmıştır. Öğrencilerin kendilerini kısmen yeterli hissettikleri alanlar ise sırası ile araştırma raporlarını okuma-anlama (% 70.8), bulgularını uygulamada kullanma (% 65.3) ve araştırma yapma (% 54.1) olarak sıraladığı görülmüştür. Aynı çalışmada öğrenciler araştırma konusunda bilgi ve becerilerinin gelişmesi için gereken şeyin öncelikle bir araştırma projesi içinde yer alma (% 66.7) ve ardından danışman rehberliğinde araştırma yürütme (% 29.1) olduğunu belirtmiş ve yalnızca % 2.8’ si daha fazla bilgi verilmesine gereksinimleri olduğunu belirtmişlerdir. Hemşirelik öğrencileri ile yapılan bir çalışmada (Şenturan ve Alpar, 2008) öğrencilerin eleştirel düşünmelerinin düşük düzeyde olduğu, toplam eleştirel düşünme puanlarının birinci ve dördüncü sınıf öğrencileri ve farklı eğitim yöntemleri uygulayan hemşirelik okulları arasında farklılık göstermediği bildirilmiştir.
Türkiye’de 2008 yılında hemşirelik okullarının kontenjanları incelendiğinde özel üniversitelerde daha az sayıda olmak üzere öğrenci sayılarının 41 ile 205 arasında değiştiği görülmektedir (ÖSYM, 2008). Bazı okullarda kontenjanların şubelere bölünerek azaltılması olasılığı olmakla birlikte çoğunluğunda sınıflardaki öğrenci sayılarının oldukça kalabalık olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye de hemşirelik eğitimi ve insan gücü planlamasına ilişkin rapora göre (Kocaman ve ark. 2008) hemşirelikte lisans eğitiminde ağırlıklı rolü üstlenen Sağlık Yüksekokullarında (SYO) eğitici profiline bakıldığında eğitimcilerin % 45.1’ inin hemşire olduğu ve araştırma eğitimini sürdürebilecek doktoralı öğretim üyeleri yönünden incelendiğinde yalnızca % 11.7’ sinde öğretim üyesi bulunduğu ve öğretim üyesi başına düşen öğrenci sayısının ortalama 124.4 olduğu görülmektedir. Kütüphanelerdeki hemşirelik kaynaklarının yetersiz olduğu, % 50 kadarının elektronik literatüre ulaşabildiği bildirilmektedir. Bunun yanında lisans düzeyindeki
öğrencinin yabancı dil konusundaki yetersizliği, hemşirelikle ilgili bilgilere elektronik olarak ulaşabilmede sınırlılıklar ve kanıt oluşturacak özellikte hemşirelik literatürünün yetersizliği bilinen gerçeklerdir. Yüksek öğrenci sayılarının uygulamaya dayalı eğitim yöntemlerinin kullanılmasında önemli bir engel oluşturacağını söyleyebiliriz. Dünyada hemşirelikte araştırma eğitiminde yapılan tartışmalar ve ülkemize ilişkin bu bulgular ülkemizde hemşirelikte lisans düzeyinde araştırma eğitimin gerektiği gibi sürdürüldüğü konusunda sorunlar olduğunu düşündürmektedir.
Bu bilgiler ışığında ülkemizde Lisans
düzeyinde araştırma eğitiminin
değerlendirilmesi:
Ülkemizde hemşirelerin araştırmada sınırlı roller üstlendiği, araştırmaya katılma ve araştırma bilgisini uygulamaya aktarma konusunda sorunları olduğu dikkat çekmektedir. Bunun yanında hemşirelerin araştırma sürecinin çeşitli boyutlarında yer alması gerektiği konusunda görüşler olmakla birlikte lisans düzeyinde hemşireden araştırmada beklenen rollerle ilgili ulusal görüş birliğine ilişkin bir bilgi ile karşılaşılmamıştır.
Yapılan incelemelerde dünyada hemşirelik lisans programlarında araştırma eğitiminin teori ve uygulamayı, klinik uygulamayı, kanıta dayalı bilgiyi kullanmayı içerecek biçimde, mevcut müfredata entegre edilerek ve dört yıla yayılan bir yaklaşımla yürütüldüğü yenilikçi düzenlemelerden söz edilmektedir. Ülkemizde mevcut lisans eğitimi müfredatlarında araştırma derslerinin ders saati ve uygulama süresine ilişkin genel gözlemler olmakla birlikte araştırma eğitiminin içeriği, kullanılan yöntemler, mevcut müfredat programlarının bir bütün olarak araştırma duyarlılığını desteklemede yeterliliği ile ilgili çalışmalarla karşılaşılmamıştır.
Araştırma eğitiminin gereği gibi sürdürülebilmesi ve hemşirelik lisans müfredatının bir bütün olarak araştırmayı destekler nitelikte yürütülmesinde genel olarak hemşirelik eğitiminde ve özellikle araştırma eğitiminde rol alacak eğitimcilerin sayı ve niteliği önemli bir faktördür. Ülkemizde hemşirelik okullarındaki doktoralı öğretim elemanı sayısının azlığı araştırma eğitiminin gereği gibi sürdürülmesini etkileyen önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yapılan incelemede araştırma eğitiminde uygulamaya dayanan ve klinik entegrasyonu içeren eğitim yöntemlerinden söz edilmektedir. Bu tür aktif
Akın, Ege
katılım gerektiren yöntemlerin etkili biçimde uygulanabilmesinde küçük öğrenci grupları ile çalışılması önemli bir faktördür. Ülkemizde hemşirelik okullarında sınıflardaki öğrenci sayısı ve öğretim elemanı başına düşen öğrenci sayısının fazlalığı farklı eğitim yöntemlerinin kullanılmasında önemli bir engel gibi görünmektedir.
Araştırma eğitiminde eğitimcinin ve öğrencinin mevcut yayınlara ulaşmasının önemli olduğu görülmektedir. Ülkemizde hemşirelik okullarının çoğundaki alt yapı eksikliği öğrencinin bilgiye ulaşmasında önemli bir engel olarak değerlendirilebilir. Lisans öğrencisinin yabancı dil konusunda sınırlılıkları olabileceği düşünüldüğünde Türkçe hemşirelik araştırmalarının sayı ve nitelik sorunları yanında elektronik ortamda az sayıda hemşirelik dergisinin olması ve bunun yanında öğrenciye örnek olacak ve hemşirelik uygulamalarına kanıt oluşturacak nitelikte hemşirelik araştırmalarının yetersiz olması bilgiye ulaşmayı engelleyebilecek diğer sorunlar olarak değerlendirilebilir.
Ülkemizde lisans düzeyinde araştırma eğitimini geliştirmeye yönelik öneriler
Yukarıda belirtildiği gibi araştırma eğitiminde dünyada ve ülkemizdeki mevcut bilgi birikimi ve mevcut koşullar değerlendirildiğinde ülkemizde hemşirelikte araştırma eğitiminin geliştirilmesi için yapılması gerekenler şöyle özetlenebilir:
Lisans mezunu hemşireden beklenen rollerle ilgili ulusal bir görüş birliği oluşturulması ve lisans düzeyindeki hemşirenin eğitiminin bu amaçlar doğrultusunda gözden geçirilmesi
Hemşirelik okulları araştırma eğitimine yönelik ders saatleri, içeriği ve eğitim yöntemleri ve bunun yanında eğitici özellikleri yönünden incelenmesi,
Yetersiz kaynaklar, yetersiz rehberlik ve fazla sayıda öğrenci ile araştırma eğitiminin sürdürülebilmesi için araştırma konusunda yetişmiş hemşire akademisyenlerin alanlara katkısını arttıracak yöntemler geliştirilmesi. Bunun için araştırma eğitimcilerinin gelişimine yönelik sürekli eğitim programları oluşturulması, bilgisayar temelli uzaktan eğitim gibi alternatif çözümler üzerinde çalışılarak lisans öğrencileri ve araştırma derslerini yürüten eğitimcilerin eğitimine yönelik sistemler geliştirilmesi,
Ülkemizde hemşirelik araştırmalarının ve araştırma eğitiminin geliştirilmesine yönelik olarak Türk Hemşireler Derneği (THD) ve Hemşirelikte Araştırma ve
Geliştirme Derneği (Hemar-G) tarafından ulusal, kurumsal ve mesleki düzeyde stratejiler belirlenmesine yönelik çalışmalar yapılması hemşirelik lisans programlarında araştırma eğitiminin güçlendirilmesine yönelik önemli yaklaşımlar olacaktır.
KAYNAKLAR
Akın B (2004) Hemşirelik son sınıf öğrencilerinin araştırma konusunda düşünce ve algılamaları. II. Ulusal Hemşirelikte Araştırma Sempozyumu Kitabı. Hemar-G, Ankara, s.113-119. Aksayan S, Emiroğlu ON (1995) Hemşirelik araştırma raporlarının yöntem sunumu açısından değerlendirilmesi. Hemşirelik Araştırma Dergisi 1(1), 41-46.
August-Brady MM (2005) Teaching undergraduate research from a process perspective. Journal of Nursing Education 44(11), 519-522.
Bahar Z (2004) Hemşirelik araştırmalarında strateji belirleme. II. Ulusal Hemşirelikte Araştırma Sempozyumu Kitabı. Hemar-G, Ankara, s. 101-106.
Bayık A (2004) Hemşirelik araştırmalarına kalite yaklaşımı. II. Ulusal Hemşirelikte Araştırma Sempozyumu Kitabı. Hemar-G, Ankara, s. 61-79.
Blenkinsop C (2003) Research; an essential skill of a graduate nurse? Nurse Education Today 23, 83-88.
Burke LE, Schlenk E.A, Sereika SM, Cohen SM, Happ MB, Dorman JS (2005) Developing research competence to support evidence-based practice. Journal of Professional Nursing 21(6), 358-363.
Burns HK, Foley SM (2005) Building a foundation for an evidence-based approach to practice: Teaching basic concepts to undergraduate freshman students. Journal of Professional Nursing 21(6), (November-December), 351-357.
Ciliska DK, Pinelli J, DiCenso A, Cullum K (2001) Resources to enhance evidence-based nursing practice. AACN Clinical Issues 12, 520-528.
CQHA, IOM (Committee on Quality Healthcare in America, Institute of Medicine) (2001) Crossing the quality chasm: A new health system for the 21st century. Washington, DC,
National Academy Pres. Retrieved March 29, 2008, from www.nap.edu/catalog.php?record_id=10027
Cole FL (1995) Implementation and evaluation of an undergraduate research practicum. Journal of Professional Nursing May-June, 11(3),154-60.
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(3)
Conn VS (2007) Editorial: Nurse researchers begin as undergraduate students. Western Journal of Nursing Research 29(3), 255-7.
Dempsey PA, Dempsey AD (2000) Using Nursing Research. (5 th ed.), Lippincott, Philedelphia-New York.
Dianne MB, Denise CA (2000) The cookie experiment revisited: Broadenen dimensions for teaching nursing research. Nurse Education 25(6), November/December, 294-296. Emiroğlu ON (2004) Türkiye de hemşirelik araştırmalarının tarihsel gelişimi. II. Ulusal Hemşirelikte Araştırma Sempozyumu Kitabı. Hemar-G, Ankara, s.85-90.
Emiroğlu ON, Ünlü H, Terzioğlu F, Bulut H (2005) Hemşirelerin araştırmalara katılım durumları, araştırmaya ilişkin görüşleri ve bilgi gereksinimleri. Hemşirelik Araştırma Dergisi 1(2), 64-86.
Ferguson L, Day RA (2005) Evidence-based nursing education: Myth or reality? Journal of Nursing Education March 44(3), 107-15.
Forrest JL, Miller SA (2002) Evidence-based decision making in action Part 1 - Finding the best clinical evidence. The journal of contemporary dental practice August (3)3, 10-26. Retrieved December5,2008,from,http://www.thejcdp.com/issue011/forre st/index_nlm.htm
Goodfellow LM (2004) Can a journal club bridge the gap between research and practice. Nurse Educator 29 (3), May / June, 107-110.
Hek G, Shaw A (2006) The contribution of research knowledge and skills to practice: An exploration of the views and experiences of newly qualified nurses. Journal of Research in Nursing 11(6), 473-482.
Hemşirelik Kanununda Değişiklik (2007) Kanun No: 6283, RG; 2.3.1954/8647. Değ.: Kanun No. 5634 RG: 2.5.2007/26510.
Hockey L (1996) The Nature and Purpose of Research . In Cormack DFS (Eds.), The Research Process in Nursing. (3th
ed.), Blackwell Science Ltd. Oxford.
Karatay G, Emiroğlu ON (2006) Hemşirelikte araştırma geliştirme dergisinin makale ve yazar özellikleri açısından değerlendirilmesi. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 1, 2; 59-69.
Kenty JR (2001) Weaving undergraduate research into practice-based experiences. Nurse Education Jul-Aug, 26(4), 182-186.
Kessenich CR, Guyatt GH, DiCenso A (1997) Teaching nursing students evidence-based nursing. Nurse Educator 22, 25-29.
Kocaman G (2003) Hemşirelikte kanıta dayalı uygulama. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 5(2), 63-69.
Kocaman G (2004) Hemşirelik eğitimi ve araştırma-Lisans ve lisans üstü, II. Ulusal Hemşirelikte Araştırma Sempozyumu Kitabı. 85-90. Hemar-G, Ankara.
Kocaman G, Seviğ Ü, Kubilay G (2008) Türkiye de hemşirelik eğitimi ve insan gücü planlaması: Mevcut durum ve 2013 vizyonu. (içinde) Bayındır Ü ve Durak Hİ, (Eds.), Türkiye de tıp ve sağlık bilimleri alanında eğitim ve insan gücü planlaması. Tıp ve Sağlık Bilimleri Eğitim Konseyi Başkanlığı
Şubat 2008. Retrieved December
5,2008,from,http://www.tip.hacettepe.edu.tr/duyurular/sunduy .php
Macnee CL, McCabe S (2006) Understanding Nursing Research. (Second ed.), Lippincott WilliamsveWilkins, Philedelphia-New York. s.46.
Mattila L-R, Eriksson E (2006) Nursing students learning to utilize nursing research in clinical practice. Nurse Education Today 27, 568-576.
McIntosh J (1995) Barriers to research implementation. Nurse Researcher 2(4), 83-91.
Moore P, Hart L (2004) Strategies for teaching nursing research online. International Nursing Review June 51(2), 123-128.
Oddom SE, Barnes K, Wicker M (2005) Incorporating pedagogical principles in developing an online nursing research course. CIN: Computers, Informatics, Nursing May/June 23(3), 146-152.
ÖSYM (2008) Yüksek öğretim programlarının merkezi yerleştirmedeki en küçük ve en büyük puanları. Retrieved December4,2008,from,http://2008osyspuanlari.osym.gov.tr/ta blo4.aspx
Özdağ N, Yurdakul M (1996) Hemşirelerin hemşirelik araştırmalarına ilişkin bilgi ve gereksinimlerinin değerlendirilmesi. Hemşirelikte Araştırma Sempozyumu Kitabı 4-5 Temmuz İstanbul, 90-91.
Özsoy SA, Ardahan M (2008) Research on knowledge sources used in nursing practices. Nurse Education Today Jul, 28 (5). 602-609.
Özsoy SA, Karaaslan A (1995) Hemşirelik kongre ve sempozyumlarında sunulan araştırmaların incelenmesi.Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 11(2),29-42.
Akın, Ege
Parahoo K (2000) Barriers to, and facilitators of, research utilization among nurses in Northern Ireland. Journal of Advanced Nursing 31(1), 89-98.
Polit DF, Hungler BP (1997) Essentials of Nursing Research. (4th ed.), Lippincott Williams&Wilkins, Philedelphia-New York.
s.65.
Porter EJ, Mansour TB (2003) Teaching nursing research to undergraduates: A text analysis of instructers’ intentions. Research in Nursing ve Health 26, 128-142.
Pugsley KE, Clayton LH (2003) Traditional lecture or experiential learning: Changing student attitudes. Journal of Nursing Education November, 42(11), 520-523.
Rambur B (1999) Fostering evidence-based practice in nursing education. Journal of Professional Nursing 15, 270-274.
Retsas A (2000) Barriers to using research evidence in nursing practice. Journal of Advanced Nursing 31 (3), March, 599-606.
Şenturan L, Alpar ŞE (2008) Hemşirelik öğrencilerinde eleştirel düşünme. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 12(1), 22-30.
Tetley J, Glover J (1999) Use of experiential methods to teach research in a Pre-registration nursing curriculum. Nurse Education Today 19, 633-8.
Velioğlu P, Oktay S (1999) Türkiye de hemşirelik araştırmalarına tarihsel açıdan kısa bir bakış. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 1, 5-12.
WENR (2001) A Position Paper: Nursing Research in Europe. The Work Group of European Nurse Researchers (WENR).
Retrieved December 8, 2008, from.
http://www.wenr.org/fileadmin/sites/WENR/pdf/Position_paper _final_May_2001.pdf.
WHO (2000) Nurses And Midwives For Health: A Who European Strategy For Nursing And Midwifery Education. EUR/00/5019309/15- 0053, 25 Jan 2000.
