Osteoporoz
D ü n y a s ı n d a n
Fibromiyalji Sendromunda Kemik Mineral Yo¤unlu¤u De¤erleri:
Osteoporoz ‹çin Bir Risk Faktörü mü?
The Bone Mineral Density Values in Fibromiyalgia Syndrome: A Risk Factor For Osteoporosis
Ak›n Erdal*, Kadir Y›ld›r›m*, Hatice Hac›beyo¤lu*, Mustafa Y›ld›r›m**, Kaz›m fienel*
(*) Atatürk Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon ABD, Erzurum (**) Atatürk Üniversitesi T›p Fakültesi Nükleer T›p ABD, Erzurum
ÖZET
Fibromiyalji Sendromu (FMS); yayg›n a¤r›, spesifik anato-mik bölgelerde hassasiyet, yorgunluk, uyku düzensizli¤i, spastik kolon gibi klinik belirtilerle karakterize, kronik kas is-kelet sistemi hastal›¤›d›r.Gerek depresyonla olan birlikteli¤i gerekse sedanter yaflam tarz› ve vücut kondisyonundaki yetersizlik nedeniyle fibromiyalji hastalar›nda osteoporoz bir sorun olabilir. Bu çal›flma FMS’nun osteoporoz aç›s›ndan bir risk faktörü olup olmad›¤›n› ve aralar›ndaki iliflkiyi incele-mek için yap›lm›flt›r. Yafllar› 25-54 aras› olan 1990 ACR ta-n› kriterleri esas al›narak fibromiyalji sendromu tata-n›s› konan 38 kad›n ve 20 sa¤l›kl› kad›n kontrol grubu olarak çal›flma-ya al›nd›. Lomber omurga (L1-L4) ve sol kalçalar›na (TO-TAL) ait kemik mineral yo¤unluklar› (KMY) antero-posterior olarak Hologic 2000 DEXA cihaz› ile ölçüldü. Hastalar›n depresyon düzeylerini belirlemek amac› ile Beck Depres-yon Sorgulamas› kullan›ld›. Hem lomber hem kalça da KMY de¤erleri fibromiyalji sendromlu hastalarda kontrol grubuna göre anlaml› derecede düflük idi. (p<0.05). Hem lomber bölge hem kalçada KMY de¤erleri ile Beck Depresyon Skorlar› aras›nda negatif korelasyonlar bulundu.( S›ras›yla r = -0.537, p=0.001; r = -0.473, p=0.003).
Sonuç olarak fibromiyaljinin osteoporoz için bir risk faktörü olabilece¤i ve fibromiyalji hastalar›nda osteoporoz aç›s›n-dan depresyonla birlikteli¤in önemli olabilece¤i kanaatine vard›k. Bu hastalarda osteoporoz aç›s›ndan erken dönem-de gerekli beslenme takviyesi (Kalsiyum/vitamin D) , uygun egzersiz programlar› ve gerekirse medikal tedavi göz önün-de tutulmal›d›r. fiüphesiz bu konuda genifl çal›flmalara ihti-yaç vard›r.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Fibromiyalji, Osteoporoz
SUMMARY
Fibromyalgia syndrome(FMS) is a chronic musculoskeletal disease characterized by widespread pain, tender points and clinical findings like, fatigue, sleep disturbances, irri-table bowel syndrome. Because of the association with depression and sedantary life style, osteoporosis may be a problem in patients with fibromyalgia. This study was carri-ed out to determine whether fibromyalgia is a risk factor in osteoporosis or not. Thirty-eight women with ages ranging from 25 to 50, meeting the American College of Rheuma-tology criteria for fibromyalgia and 20 healthy controls we-re included in the study. Lumbar spine and left femoral bo-ne mibo-neral density (BMD) values were determibo-ned with Hologic 2000 DEXA. Beck Depression Scale was used to determine the depression levels. BMD values were signifi-cantly lower in FMS group than controls in both lumbar and hip regions (p<0.05). There was also a negative signi-ficant correlation between Beck Depression Scale and BMD values in in both lumbar and hip regions (r = -0.537, p=0.001; r = -0.473, p=0.003, respectively).
We concluded that fibromyalgia may be a risk factor for osteoporosis and the association with depression may have important implications. Early implementation of appropriate nutritional supplementation (calcium/vitamin D), and exercise and pharmacological therapy may be indicated in patients with FMS. Of Clearly further studi-es are needed on this subject.
K
Keeyy WWoorrddss:: Fibromyalgia, Osteoporosis
Osteoporoz Dünyas›ndan (2003) 9 (2): ...
G‹R‹fi
Fibromiyalji Sendromu (FMS); yayg›n a¤r›, spesifik anatomik bölgelerde hassasiyet, yorgunluk, uyku dü-zensizli¤i, spastik kolon gibi klinik belirtilerle karakte-rize, kronik bir kas iskelet sistemi hastal›¤›d›r (1). Yayg›n kas iskelet sistemi a¤r›lar› bulunmas›na kar-fl›n, fizik muayene, laboratuar bulgular› ve radyolojik tetkikler normaldir. Hastal›k daha çok 20-50 yafl aras›ndaki kad›nlarda görülmektedir (2).
Ruhsal durum ile FMS aras›ndaki iliflki çok net de¤il-dir. Depresyon en fazla efllik eden ruhsal sorunlardan-d›r. Ayr›ca panik ve anksiyete bozuklu¤u, obsesif kom-pulsif nevroz da bildirilmektedir. Yine bu hastalarda ço¤unlukla sedanter bir hayat tarz› bildirilmifltir (3). Gerek depresyonla olan birlikteli¤i gerekse sedan-ter yaflam tarz› ve vücut kondisyonundaki yesedan-tersiz- yetersiz-lik nedeniyle fibromiyalji hastalar›nda osteoporoz bir sorun olabilir. Bu çal›flma FMS’nun osteoporoz aç›-s›ndan bir risk faktörü olup olmad›¤›n› ve aralar›nda-ki iliflaralar›nda-kiyi incelemek için yap›lm›flt›r.
MATERYAL VE METOD
Yafllar› 25-54 aras› olan 1990 ACR tan› kriterleri (4) esas al›narak fibromiyalji sendromu tan›s› konan 38 kad›n hasta ve 20 sa¤l›kl› kad›n hasta kontrol grubu olarak çal›flmaya al›nd›. Kemik metabolizmas›n› etkile-yerek kemiklerde kitle kayb›na neden olabilecek ikin-ci bir hastal›¤› (hipogonadizm, hipertroidi, hiperparat-roidi, multipl myelom, diabetes mellitus vs) olanlar ça-l›flmaya dahil edilmedi. Ayr›ca hastalar osteoporoza yol açt›¤› bilinen ilaçlar›n kullan›m› aç›s›ndan da sor-guland›. Uzun süreli bu grup ilaç (glukokortikoidler, methotreksat, diüretikler vs) kullan›m öyküsü olan hastalar çal›flma d›fl› b›rak›ld›. Çal›flmaya al›nan has-talar›n hiçbiri sigara, alkol, alüminyum ve magnezyum içeren anti asit kullanm›yorlard›. Tüm vakalar›n lomber omurga (L1-L4) ve sol kalçalar›na (TOTAL) ait kemik mineral yo¤unluklar› (KMY) antero-posterior olarak Hologic 2000 DEXA cihaz› ile ölçüldü. Ölçümlerde
her 2 bölgenin KMY(gr/cm2) de¤erleri saptand›.
FMS’lu hastalar›n KMY’lar› sa¤l›kl› kontrol grubunun KMY’lar› ile karfl›laflt›r›ld›. Hastalar›n depresyon dü-zeylerini belirlemek amac› ile 21 sorudan oluflan Beck Depresyon Sorgulamas› kullan›ld› (5). Bu ölçek ile hastalardaki depresyon yönünden riski belirlemek ve depresif belirtilerin düzeyinin ve fliddet de¤iflimini ölçmek hedeflendi. Her soruya 0-3 aras›nda giderek artan puan verilerek toplam Beck skoru (0-63 aras›n-da) elde edildi (6).
‹statistiksel analiz SPSS 10.0 for Windows progra-m› kullan›larak yap›ld›. Hasta ve sa¤l›kl› kontrol gru-buna ait KMY de¤erlerinin karfl›laflt›r›lmas›nda stu-dent-t testi;KMY de¤erleri ile depresyon seviyesi iliflkisinin incelenmesinde Spearman korelasyon analizi kullan›ld›. P<0.05 anlaml› kabul edildi. BULGULAR
Hasta grubunun yafl ortalamas› 33.05±9.17 y›l (22-50), kontrol grubunun ise 30.5 ± 6.9 (21-44) y›l ola-rak saptand›.Hastalar›m›z›n tümü kad›nd› ve hiçbirisi menopoza girmemiflti.Hasta ve kontrol grubu aras›n-da demografik verileri aç›s›naras›n-dan fark yoktu (Tablo 1). Hasta ve kontrol gruplar›n›n KMY de¤erlerinin kar-fl›laflt›r›lmas› Tablo 2’de verilmifltir. Hasta grubunda lomber spine ve sol kalça KMY de¤erleri s›ras›yla 0,95±9.9 (gr/cm2) ve 0.84±0.12 (gr/cm2), kontrol
grubunda ise bu bölgelere ait KMY de¤erleri
1,00±6.08 (gr/cm2
) ve 0,92±7.6 (gr/cm2
) idi. Hem lomber hem kalça da KMY de¤erleri fibromi-yalji sendromlu hastalarda kontrol grubuna göre an-laml› derecede düflük idi (p<0.05).
Hem lomber hem kalça da KMY de¤erleri ile Beck dep-resyon skorlar› aras›nda negatif korelasyonlar vard› (S›-ras›yla r = -0.537, p=0.001; r = -0.473, p=0.003) (fiekil 1 - fiekil 2).
TARTIfiMA
FMS etiolojisi belli olmayan, yayg›n vücut a¤r›lar›, belirli anatomik bölgelerde hassasiyet, azalm›fl a¤r› efli¤i, uyku bozukluklar›, yorgunluk ve s›kl›kla psiko-lojik s›k›nt› ile karakterize eklem d›fl› romatizmal bir hastal›kt›r (1). Hastal›¤a s›kl›kla depresyon ve vücut kondisyonunda yetersizlik efllik eder (7,8).
Depresyonun osteoporoz için bir risk faktörü oldu-¤u ortaya konmufltur (9). Fibromiyalji depresyon bir-likteli¤inin s›k olmas› akla hiç flüphesiz fibromiyalji hastalar›nda da osteoporoz s›kl›¤›n› ve varsa bunu etkileyen faktörleri gündeme getirmektedir.
Yine FMS hastalar›n›n ço¤unda osteoporozun ön-lenmesinde önemli bir yeri olan düzenli egzersiz al›flkanl›¤› yoktur ve vücud kondisyonu yetersizdir. Bennett ve Clark‘›n Ksenon-133 ile yapt›klar› mak-simum oksijen (O2) uptake çal›flmas›nda FM hasta-lar›n›n %80’ninde fiziksel neden olmaks›z›n max O2 uptake’ini düflük olarak bulmufllard›r (10). Clark ve Burckhardt yapt›klar› farkl› bir çal›flma ile fiziksel uyumdaki yetersizli¤i do¤rulam›fllar, 95 FMS’li has-tay› de¤erlendirmeye alm›fllar; %83’ünün düzenli
bir egzersiz yapmad›¤›n›, %65’inin ortalama aerobik kapasitenin alt›nda oldu¤unu bildirmifllerdir (11). FMS’nun osteoporoz aç›s›ndan bir risk faktörü olup olmad›¤›n› inceleyen ve aralar›ndaki iliflkiyi irdele-yen çal›flma say›s› çok de¤ildir.Yap›lan baz› çal›fl-malarda kemik mineral yo¤unluklar›nda fibromiyalji-li hastalarla kontroller aras›nda anlaml› bir fark orta-ya konamam›flt›r (12,13).
Öte yandan Swezey ve arkadafllar›, yapt›klar› bir çal›fl-mada fibromiyaljili hastalarda kemik mineral yo¤unlu-¤u de¤erlerinin kontrollere göre daha düflük olduyo¤unlu-¤unu tespit etmifller ve fibromiyaljinin osteoporoz aç›s›ndan bir risk faktörü olabilece¤ini öne sürmüfllerdir (14). Bizim çal›flmam›zda fibromiyaljili hastalarda kemik mineral yo¤unlu¤u de¤erlerinin gerek lomber omur-ga gerekse kalçada kontrollere göre anlaml› bir
fle-kilde daha düflük oldu¤unu tespit ettik.
Yine gerek kalça gerekse lomber omurga kemik mi-neral yo¤unlu¤u de¤erleri ile Beck depresyon sko-ru aras›nda negatif bir korelasyon vard›.Bu dusko-rum fibromiyalji hastalar›nda osteoporoz aç›s›ndan dep-resyonla birlikteli¤in önemini ortaya koymaktad›r. Sonuç olarak fibromiyaljinin osteoporoz için bir risk faktörü olabilece¤i kanaatine vard›k . Bu hastalarda osteoporoz aç›s›ndan erken dönemde gerekli bes-lenme takviyesi (Kalsiyum/vitamin D), uygun egzer-siz programlar› ve gerekirse medikal tedavi göz önünde tutulmal›d›r. Romatoloji prati¤inde önemli yerleri olan bu iki hastal›¤›n birlikteli¤i tedavi aç›s›n-dan yeni ve daha büyük problemler oluflturabilir. fiüphesiz bu az çal›fl›lm›fl konuda daha genifl çal›fl-malara ihtiyaç vard›r.
H
Haassttaa GGrruubbuu KoKonnttrrooll GGrruubbuu PP
Hasta Say›s› 37 22 P>0.05
Kad›n/Erkek(K/E) 37/0 22/0 P>0.05 Yafl (y›l) 33.05±9.17 30.5 ± 6.9 P>0.05 Kilo (kg) 67.7 ± 8.3 65.1±6.8 P>0.05 Boy (cm) 161.5 ± 9.2 160.5 ± 7.5 P>0.05 Hastal›k Süresi (ay) 19.7±13.1 - P>0.05 T
Taabblloo 11:: Çal›flmaya al›nan vakalar›n demografik özellikleri
H
Haassttaa KKoonnttrrooll PP Lomber(L1-L4) Kemik mineral yo¤unlu¤u(gr/cm2) 0,95±9.9 1,00±6.08 0.026
Kalça Kemik mineral yo¤unlu¤u(gr/cm2) 0.84±0.12 0,92±7.6 0.003
T
Taabblloo 22:: Hasta ve Kontrol Gruplar› KMY De¤erlerinin (gr/cm2) karfl›laflt›r›lmas›
fi
fieekkiill 11:: FMS’lu hastalarda lomber KMY de¤erleri ile Beck depresyon skorlar› aras›nda negatif bir korelasyon vard› (r= -0.537, p= 0.001) 60 50 40 30 20 Beck skoru 10 0 ,7 ,8 ,9 Lomber KMY (gr/cm2) 1,0 1,1 1,2 fi
fieekkiill 22:: FMS’lu hastalarda kalça KMY de¤erleri ile Beck depresyon skorlar› aras›nda negatif bir korelasyon vard› (r= -0.473 ,p=0.003) 60 50 40 30 20 Beck skoru 10 0 ,,6 ,7 ,8 ,9 Kalça KMY (gr/cm2) 1,0 1,1 1,2 1,3
61
KAYNAKLAR
1. Reiffenberger D, Amundson LH. Fibromyalgia syndro-me: A review. Am Fam Physician 1994; 53: 1698-1704.
2. Goldenberg DL. Fibromyalgia Syndrome. JAMA 1987; 257(20): 2782-2787.
3. Cantürk F. Fibromiyalji ve di¤er eklem d›fl› romatizmal hastal›klar. Beyazova M, Gökçe-Kutsal Y (Eds): Fizik-sel T›p ve Rehabilitasyon, Günefl Kitapevi, Anka-ra,2000; 7-12:1654-81.
4. Wolfe F, Smyth HA,Yunus MB, Bennett RM, Bombar-dier C, et al. The American College of Rheumatology 1990 Criteria for the classification of fibromyalgia. Arthritis Rheum 1990; 33: 160-172.
5. Savafl›r I, fiahin NH. Biliflsel ve Davran›flç› Terapilerde De¤erlendirme: S›k Kullan›lan Ölçekler. Ankara, Türk Psikologlar Derne¤i Yay›nlar›, 1997.
6. Goldenberg DL. Psychiatric and psychologic aspects of fibromyalgia syndrome. Rheum Dis North America 1989; 15: 105- 114.
7. Wolfe F.The fibromyalgia syndrome: a consensus
re-port on fibromyalgia and disability. Special rere-port. J Rheumatol 1996;23:534-59.
8. Mufson M, Regestein QR.The spectrum of fibromyal-gia disorders. Arthritis Rheum 1993; 36: 647-650. 9. Michelson D, Stratakis C, Hill L, et al. Bone mineral
density in patients with fibromyalgia. N Engl J Med 1996;335:1176-81.
10. Bennet RM, Clark S, Goldenberg L. Aerobic fitness in patients with fibrositis. A controlled study of respira-tory gas exchange and Xenon 133 clearance from exercising muscle. Arthritis Rheum 1989;32:454-460. 11. Clark S, Burkhardt CS, Campbell S, O’Reilly C, Ben-nett RM. Fitness characteristics and perceived exerti-on in women with fibromyalgia. J Musculoskeletal Pa-in 1993; 1: 193-97
12. Jacobsen S, Gam A, Egsmose C, et al. Bone mass and turnover in fibromyalgia. J Rheumatol 1993;20:856-9.
13. Appleboom T, Schoutens A. High bone turnover in fib-romyalgia. Calcif Tissue Int 1190;46:314-317. 14. Swezey RL, Adams J .Fibromyalgia: A risk factor for
osteoporosis. J Rheumatol 1999;26(12):2642-44.