SAYFA
6
CUMHURİYET
RÖPORTAJ
Diiyun-i Umumiye-i Osmaniye Varidatı Muhassasa İdaresi’nden İstanbul Lisesi'ne
Osnıank, Avrupa devletlerine borcunu ödeyemedi. Alacaklılar 1881’de kurulan Düyun-i Umumiye İdaresi için Cağaloğlu’nda görkemli bir bina yaptırdı...
Takvimin tarih olan yapraklan
D E N İ Z S O Mr
alevimin uçup giden yapraklarını yerine koyma olanağı olsaydı da Kanuni Sultan Süleyman’ın “muhteşem" yıllarına
dönebilseydik... Görebilseydik; mül künde ticaret yapmaları için Fransızla-
ra kapitülasyon hakkı verecek denli zengin ve ken dini dünyanın tek imparatoru sanacak denli güçlü Sultan Süleyman'ın, Viyana’dan eli boş dönünce ga nimete dayalı hâzineyi ayakta tutabilmek için altına
bakır katarak bastırdığı sikkeyle Osmanlı Imparator- luğu’nun en parlak döneminde çöküşe doğru ilk adı mın nasıl atıldığını...
Paradaki altına değersiz bir maden karıştırmaya
“tağşiş" ve Kanuni’nin torunu III. Murat’ın 1584’te
100 dirhem gümüşten 450 akçe yerine 800 akçe kes tirmesine de “maksus" denilmişti... Çünkü o devirde bu devirdeki gibi enflasyon ve devalüasyon yoktu!
Takvimin yapraklan peş peşe düşerken keşfedile rek paylaşılan ve sanayileşmeyle parsellenen dünya nın dışında kalarak hâzinesinde farelerin cirit attığı Osmanlı için son bir şans
kalmıştı: Borçlanmak... 24 Ağustos 1854’e ge lindiğinde Galata banker lerinden 5 milyon sterlin borç almak Abdülmecit’e
“kısmet” oldu... Borçları
yeni saraylar yaparak is raf eden ve “mürekkep faiz"in ayırdına varama yan OsmanlI’da 200 mil yon sterline ulaşan dış borçların faizini dahi ödenemeyecek duruma gelindiğinde ise “cihan
imparatorluğumun mali
iflasını istemek Abdüla- ziz’e “nasip” olacaktı...
II. Abdülhamit, 33 yıl oturacağı tahta çıkar çık maz da AvrupalI alacak lılar Bab-ı Âli’de masaya oturdu ve 1879’da Rü- sum-i Sitte’yi yani “altı vergi"niu gelirini kendi hanelerine yazdı... Os manlI’nın tuz, tütün, içki, pul, ipek ve av vergileri ni toplama yetkisi yaban
cılara geçmişti. Bu da borçların faizini karşılamaya yetmeyince 1881 yılında bir kararname ile Osmanlı gelirlerinin bir kısmım toplamak resmen İngiliz, Fransız, Alman, İtalyan, Avusturya ve Macaristan’la tngiliz-Fransız ortaklığı Osmanlı Bankası’na devre dildi.
OsmanlI’yı kendi parasıyla vurdular!
Rüsum-i Sitte’nin yerine kurulan yönetime de ge nel borçlar idaresi anlamında kısaca Düyun-i Umu miye idaresi; uzunca Düyun-i Umumiye-i Osmani ye Varidatı Muhassasa idaresi; Osmanlı gelirlerinden genel borçlan tahsil edecek idare gibi bir şey dendi...
1910 yılında Maliye Nezareti’nde 5 bin 472 me mur çalışırken 1912 yılında Düyun-i Umumiye 8 bin 931 memur çalıştınyordu ki.. Osmanlı, elinde kalan birkaç verginin tahsilini de yabancıların yapmasım isteyecek denli batmıştı!
Doğan Avcıoğlu’nun “Türkiye’nin Düzeni”nde an
lattığı olay, bir büyük dram olsa gerek: Düyun-i Umu miye kurulurken Osmanlı 2 milyon lira ihtiyat akçe si verir... idare, parayı İtalyan tahviline yatırır... İtal ya bu parayla Trablusgarp savaşım başlatır ve Libya elden çıktığında İtalya’nın OsmanlI’ya ödediği 50 milyon frank tazminata Düyun-i Umumiye el koyar! O savaşta, Mustafa Kemal Paşa da vardır...
Düyun-i Umumiye 1881 ’de İstanbul’da kurulurken Mustafa Kemal Selanik’te dünyaya gelmiştir...
Takvimin yapraklan, sonradan ilginç bir tablo oluş turmak üzere peşi sıra düşmektedir...
İstanbul doğumlu Fransız mimar AIexandre Val-
lury, Cağaloğlu’nun Haliç’e bakan yamacında Dü
yun-i Umumiye’nin görkemli merkez binasının in şaatını sürdürürken 1884’te Selanikli Abdi Kamil
Efendi de Bahriye’den emekli yüzbaşı Nadir Bey’le
İstanbul’un konaklarından birinde ilk özel okulu açar... Nadir Bey bir yıl soma ortağından aynlıp ye ni bir okul açtığında Maarif Nezareti, çağdaş eğitim veren okulu beğenip devlet adına satın alır...
Düyun-i Umumiye, 1897’de Cağaloğlu’ndaki bi
nasına yerleşir, M aarifNezareti ise Nadir B ey’den aldığı okul olan “Nü- mune-i Terak k i n i n adını 1909 yılında İs tanbul İdadisi yapar... Okul, 1910’da Fran-■
■
b h b b h
^
b
Tarihi bina. 1933’ten beri İstanbul Lisesi’nin„.
sızca eğitime T°Planan vergilerin konulduğu oda-kasanın çelik kapısı... (Fotoğraflar: KADER TUĞLA) nın duvarları gömme dolaptır... Dolaplar ve oda pa ra ve tahvil yerine şimdi temizlik malzemelerini ba rındırmaktadır ve çelik kapı artık anahtarları kayıp, tüm dilleri dışarıda, yarı açık kendi başına durmak tadır. Bir imparatorluğun hovardalığı sonunda emi len kanının toplandığı bu odanın önünde öğrencile rin panosu durmaktadır ve öğrenciler kasa odasıyla değil panoyla ilgilenmektedir. Düyun-i Umumiye’nin ikinci kasası ise bodrum katındaki tuvaletin karşısın da arşiv olmuştur...
Genel müdürün odasında Fatih'e özenti
Üç katında salon boyutunda 50’den fazla odası bu lunan binanın en görkemli odası okulun “şeref salo
nu” yapılan Düyun-i Umumiye idaresi Genel Müdür
lük odâsıdır. Stefanos Yerasimos’a göre mimar Val- lury bu odada Fatih’in yaptırdığı Çinili Köşk’teki beşgen apsisten esinlenmiş ve uluslararası oryanta lizmin tuzağına düşmüştür.
Yüksekliği 10 metreden fazla sekizgen odanın, beş duvarı çift pencerelidir. Pencerelerde soldan sağa doğru Haliç, Galata, Ortaköy, Kuleli, Üsküdar, Çam lıca, Kızkulesi, Topkapı Sarayı, Ayasofya durmakta dır. Odanın tepesinde, kapısı çatı katında olan çepe çevre ahşap bir iç balkon vardır... Pencere kollarında
“JJ” markası okunmaktadır. Yer, büyük boy parke
dir. Duvarlar belli bir yere kadar masif ağaç kaplıdır. Yerasimos’un “Neo-Mogol” bir üslup olarak ta nımladığı binaran, her katta uzun bir koridorun iki ya nında dizilen odaları, içerden açılan kapılarla birbi rine bağlanmıştır.
Mavi ve turuncu vitrayların ışığı
başlayınca OsmanlI’da ilk kez “lise” adı kullanı larak İstanbul Lisesi olur...
Bezm-i Âlem Sultan’m konağından Saint Benoit’in binasına, Münür Paşa’nm konağından FuatPaşa’nın köşküne kadar İstanbul’da dolaşmadık semt bırakma yan ve bu arada OsmanlI’nın Almanya ile yakınlaş ması sonucu Almanca eğitime geçen İstanbul Lise si, takvimin yaprakları yeteri kadar düşüp 1933’e
geldiğinde Cumhurbaşkanı Kemal Atatürk’ün önerisiy le Düyun-i Umumiye’nin merkezine taşınacaktır...
Cumhuriyet öncesinde İs tanbul Lisesi ile Mustafa Kemal Paşa’nın yollan iki kez kesişir...
İlki Çanakkale’de... izci oymağından 41 öğrenci sa vaşa gönüllü olarak katılmış ve hepsi şehit olmuştur...
İkincisi Sakarya’da... izci oymağı, Sakarya Meydan Savaşı’ndan gazi olarak çık mıştır...
Düyun-i Umumiye, Lo- zan’dâ masaya yatırılır... An kara Hükümeti, Osman lI’nın borçlanm üstlenirken OsmanlI’dan bağımsızlığını kazanmış ya da toprak almış devletlerin; Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, İtalya, Suriye, Lübnan, Fi listin, Ürdün, Irak, Hicaz, Yemen’in borçlan da ayn bir kalemde hesaplanır. Türki ye Cumhuriyeti’nin yapaca ğı ödemeler 1928’de karara bağlanır; liman ve güm rük vergilerini toplamaya devam eden Düyun-i Umu- miye’ye artık tasım tarağını toplayıp gitmek düşer... Cumhuriyet, 2000 küsur yılma kadar borç ödeyecek tir ama, hesap 1960Tarda kapatılır... Türkiye Cum- huriyeti’ne OsmanlI’dan kalan miras Düyun-i Umu- miye’ye 34 milyon 597 bin
495 altın lira borç ve yanı sıra karşılığı olmayan 158 milyon lira kâğıt paradır!
Düyun-i Umumiye’nin kos koca binası boş durmaktadır... Osmanlı’nm tamtakır hâzine sinin bedelini Çanakkale’de vücudunu siper ederek ödeyen ve ufuktaki tam bağımsızlık için Sakarya’da gazilik unvanı kazanan gençlerin lisesi bu boşluğu doldurmaya layıktır... Zaten Mustafa Kemal’in yeni savaşı cehaletledir ve İstanbul Lisesi’nin öğrencileri cephe nin yine en önündedir...
Bugün... İstanbul Lisesi, Os manlI’nın “yüzkarasını tak vimin yapraklan arasında tari he gömmüş ve Türkiye Cum
huriyeti’nin yüzakı okullanndan biri olmanın onu ruyla Düyun-i Umumiye’nin kasasını, temizlik mal zemeleri deposu yapmıştır...
Büyük kasa, büyük bir odadır ve büyük kapıdan bi naya girdikten sonra giriş katın solundaki koridor ba şındadır. Kasa odasının iki kanş enindeki çelik kapı sını “Panzer SA.” firması Berlin’de üretmiştir. Ka pının yanında beş, alt ve üstünde ikişer dil vardır. İki ayn anahtarla kilitleri çevirdikten sonra yuvarlak kol daki şifreyi çözmek gerekmektedir. Altı kat çelikle desteklenen birkaç ton ağırlığındaki kapının ardında demir bir parmaklık vardır. Kapıyı içerden çeviren parmaklığın arkasında da odayı enlemesine kesen başka bir demir pannaklık daha bulunmaktadır.
Oda-,* * + i
¿0
&
4
a. <»> «i. 4 . » **5 ■«*Girişteki holün vitrayla bezenmiş kubbeli tavanı.
20 metreye varan yüksekliği ile ana kapıdan giri len holde çarpıcı bir görkem sergilenmeye çalışıl mıştır.
Griye çalan beyaz mermer sütunlarla desteklen miş, işlemeli mermer korkuluklu, ince ve geniş mer mer basamaklı merdivenlere, kubbeli tavandaki ma vi ağırlıklı ve turuncu vitrayların ışığı düşürülmüş tür. Merdiven katındaki karşılıklı duvarda ahşap çer çeve içinde beş kollu aplik le aydınlatılan büyük boy saatler hâlâ çalışmaktadır. Paris’ten getirilmiş Paul Gamier duvar saatlerinden biri Osmanlı için, öteki Av rupalIlar için rakamlandınl- mıştır.
Çatıdaki camekândan ge len ışık, koridorlarda açılan boşluklar ve kenarlarmdaki cam bloklarla alt katlara ta şınmaktadır. Bina, yüzyıl öncesinden kaloriferle do natılmış ve fakat asansörü sonradan iptal edilmiştir.
Osmanlı borçlarının tah sil edildiği bu bina tarihin eski yapraklarında kalırken takvimin yeni yaprakların da Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceği olan gençlere bırakılmıştır...
Her okuldan olduğu gibi bu okuldan yetişen genç lerin de başlıca sorumluluğu ülkenin yönetiminde söz sahibi olduklarında, 1950’den sonraki 50 yıl için de 100 milyar doları aşarak bağımsızlığını tehdit ede cek şekilde Türkiye Cumhuriyeti’nin sırtında büyük bir kambur olan dış borçların altından kalkacak po litikalar üretmektir... İstanbul Lisesi’nin eski mezun larından Necmettin Erbakan ve Mesut Yılmaz bunu başaramadığı için Düyun-i Umumiye’nin eski kori dorlarında koşturan gençlerin sorumluluğu daha da fazladır!
Çünkü takvimin yapraklan birer birer uçup gider ken tarihin yapraklan aynı hızla çoğalmaktadır...
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
