5 Nisan 1998
PORTRE
BABA, ÜÇ OĞUL VE TORUNUN YAŞAM ÖYKÜLERİ
TÜRKİYE'NİN SON YÜZYILINI YANSITIYOR
Yakın tarihin
Bora tav
sayfalan
Anadolu ve Rumeli'de
kaymakamlık yapan
Abdurrahman Naili Bey,
oğullan Prof. Pertev Naili,
Doktor Müeyyet ve M. Can
ile Pertev Naili 'nin oğlu
Korkut Boratav'ın hayatı, bir
ailenin yaşadığı sıradan
olaylardan çok, yurtsever
aydınlar için kaynatılan
cadı kazanından onların
payına düşenlerden
oluşuyor.
Ayaktak iler: Simten,
Korkut, Can, Mualla, Sinan Boratav. Oturanlar: Hayrünisa, Pertev Naili, Ferhat, Fatoş, Müeyyet ve Zeynep Boratav.
Ferruh Yazıcı
B
oratavlarm 200 yıl önceye gidenkökeni Konya ile Antalya arasın daki İbragı ilçesi. O yörede Haa- el'den kısaltılan Haceller adıyla anılıyorlar... Öykülerinin bu yazı ya konu olan bölümü ise kardeş çocukları Abdurrahman Naili Bey ile Sıdıka Hanı- m'm evlenmesiyle başlıyor. Çocuklukları birlikte geçmiş. Aralarındaki yaş farkına rağmen aile uygun görmüş, evlenmişler.
Mülkiye mezunu olan A. Naili Bey yüzyılın başlarında, kaymakam olarak Havza ve Derik kasabalarından sonra Dandere'ye (bugün Bulgaristan sınırla rındaki Zlatograd) tayin edilir. 2 Eylül 1907de bir oğullan olur Mustafa Pertev. Beş yıl sonra Balkan Savaşı başlar. Sıdıka Hanım, Pertevle İstanbul'a gider. Bulgar ve Yunanlıların Osmanlı devlet memur larını katlettiği haberleri gelmektedir İs tanbul’a. Yakınlarının endişeyle bekledi ği A. Naili Bey tutuklanır. Elleri kelepçeli, kumandanlığa götürülürken tesadüfen yolda oradaki kilisenin papazıyla karşıla şırlar. Papaz dununu öğrenince birlikte kumandanlığa gider, kumandana A. Na ili Bey'in kısa bir süre önce Türklerle Bul- garlar arasmdaki mera anlaşmazlığında, merayı, haldi olan Bulgarlara verdiğini, adil ve iyiliksever bir yönetici olduğunu söyler. Kumandan A. Naili Bey'i serbest
yancılan cezalandırmak için Bolünün ya kılmasını isteyecek kadar tepkisinde ileri gider. Araya A. Naili Bey girer, sadece is yancıların elebaşlan idam edilir. Mudur nu'daki isyan da bastırılır. Kumandan Halit Bey, A. Naili Bey'e nerede görev al mak istediğini sorar. Cevap, Mudurnu 'dur. Halit Bey bir şart koşar:
'İsy a n d a n en ağır şekilde cezalandı racaksın!"
A. Naili Bey bilmeyerek isyana kahlan- lan toplar. '"Yaptığınızı beğendiniz mi" diyerek öğüt verir, isyandar pişmanlıkla rını dile getirince de onlan affeder. 15 yıl burada kaymakamlık yapan A. Naili Be yin görev süresi boyunca bütün devrim hareketleri hiçbir direnişle karşılaşılma dan önce Mudurnu’da uygulanır. Ü çünd çocuklan Muhtar Can da orada dünyaya gelir. A. Naili Bey emekli olunca İstanbu l’a yerleşirler, çocuklar okula başlar.
ARKADAŞ ARMAĞANI
Soyadı alıncaya kadar Pertev Naili adı nı kullanan Mustafa Pertev’in, İstanbul Li- sesi’rtdeki sınıf arkadaşlarından biri Niya zi Berkes’tir. Edebiyat öğretmeni de Ha şan Ali Yücel’dir. Psikoloji ve sosyoloji derslerine giren Hilmi Ziya Ülken, Pertev Naili’yi folklor araşhrmalan yapmaya yö neltir. 1927de Darülfünun’un Edebiyat Şubesi'ne giren Pertev Naili’nin buradaki
Pertev Naili Boratav eşi Hayrünisa Hanım (üstte) ve kardeşi Müeyyet, torunu Sara ile birlikte (üstte sağda).
bırakır ve İstanbul’a kolaylıkla dönebil mesi için bir belge verir.
1. Dünya Savaşı sırasmda Anadolu 'nun birçok kasabasında görev yapan A. Naili Bey Kurtuluş Savaşfnda Bolünün Mudurnu kasabasına tayin edilir. Bölgede gerici akımlar yoğundur ama A. Naili Bey savaşm başlarında Ankara hükümetini ta rar. Bir süre sonra Mudurnu gericilerin eline geçer. Sıdıka Hanım kocasını çatıya V saklar, iki jandarma alıp kapıya çıkar. "Beni öldümıalen içeri giremezsiniz" di yerek direnir. Daha sonra Bolu’ya kaçar lar. Orası da Çerkez isyancıların eline ge çer. A. Naili Bey'le birlikte çalışan bir Çer kez memur Sıdıka Haram'ı ve Pertev’i hi maye eder. O günlerde ikinci çocuklan Müeyyet doğar.
Bolu'yu Kuvayı Milliye geri alır. Ku mandan birçok Türk askerini öldüren
is-arkadaşlan arasında daha sonra ırkçı-tu- rancı hareketin önde gelecek isimlerinden Nihal Atsız da vardır. Müeyyet ve Can Bey'in çocukluk ve gençliği Pertev Naili Bey'in çevresinde geçer. Bu çevrede Atsı- z'm yaraşıra Orhan Şaik Gökyay, Tahsin Banguoğlu gibi sağ görüşlü gençlerle Sa bahattin Ali ve İlhan Şevket gibi nispeten sol görüşlü gençler vardır. Fikir ayrılıkları arkadaşlıklarını etkilemeyen tartışmalar dan ibarettir.
Bursla Yüksek Muallim Mektebini bi tiren Pertev Bey, Darülfünun'un Edebiyat Fakültesinden de mezun olup bu okulda Fuat Köprülünün asistanı olarak göreve başlar. 1932'deki Türk Tarih Kongresinde Zeki Velidi Togan'ın, Türk Tarih Tezini eleştirmesi üzerine hakaret görmesini Per tev Bey, diğer asistanlardan Nihal Atsız, Ayşe Ilhan ve Enver Necati'yle birlikte
Sıdıka Hanım, Hayrünisa Hanım, Pertev Naili, Abdurrahman Naili, Muhtar Can ve Müeyyet Boratav.
"Zeki Velidi'nin talebesi olmakla iftihar ediyoruz" ifadesinin geçtiği bir telgrafla protesto eder. Bu olay üzerine tayinlerini isterler ve Pertev Naili Konya'ya, Nihal Atsız da Malatya'ya tayin edilir.
O dönemde herkese bir öztürkçe ad ta kan Nihal Atsız'ın, Pertev Naili'ye de eski türkçede "pertev" yazılırken sessiz harfle rin araşma elifler konduğunda ortaya çı kan "Boratav" adını takması, 1934'te So yadı Kanunu çıktığında Pertev Naili'nin soyadı olarak "Boratav"ı istemesine vesile olur ve aile de bımu kabul eder.
Pertev Bey 1934'ü 1935'e bağlayan yıl başı gecesi Konya'da tanıştığı öğretmen Hayrünisa Haramla evlenir ve bir oğlu olur: Korkut.
Ertesi yıl eğitim bursu kazanan Pertev Bey eşiyle birlikte Almanya'ya gider. Kor kut da babaannesinin yaranda kalır. İki yıldır iktidarda bulunan Hitler'in görüşle ri oradaki Türk öğrencileri de, Türkiye'de ki yöneticileri de etkilemiştir. Boratavlar ucuz olduğu için bir Yahudi'nin evinde oturur. Bu durum ve Pertev Bey'in Nazi rejimini eleştiren konuşmalan üzerine ko münizm propagandası yaptığı gerekçe siyle Talebe Müfettişliği'ne şikayet edilir. Dilekçede eski arkadaşlarının imzalan vardır. Talebe Müfettişi Reşat Şemsettin Sirer, soruşturma dahi yapmadan Borata- v'm bursunu keser.
Dönüşte Pertev Bey'in suçsuz olduğu anlaşılır, 1938'de Dil Tarih Coğrafya Fa kültesine doçent olarak atanır. 1941'de Pertev Boratav, aynı okuldaki öğretim üyesi arkadaştan Niyazi Berkes, Muzaffer Şerif ve Behice Boran ile Yurt ve Dünya Dergisini çıkarır. Bilimsel yazıların yaraşı ra faşizme karşı çıkan yazılara da yer ve rilen derginin İstanbul'daki dağıtımını Müeyyet ve Can Boratav yapar.
CADI KAZANINDA
Sağ ve sol arasmdaki gerginlik giderek artar. Almanların Avrupa'yı işgali ve hız la yayılmalan ırkçı-turanalara güç verir. Faşizme karşı olan herkesi "komünist- lik'le suçlarlar. Nihal Atsız, 1 Nisan 1944- te Orhun Dergisinde yazdığı yazıda ara larında Pertev Boratav ve Sabahattin Ali 'nin de bulunduğu bazı kişileri komünist olmakla ve Maarif Vekili Haşan Ali Yüce l i de onlan korumakla suçlar. Almanya 'nın geri çekilmesi ve Türk hükümetinde ki değişikliklerin ardından 18 Mayıs 1944'te aralarında Zeki Velidi Togan, Ni hal Atsız, Orhan Şaik Gökyay, Yüzbaşı Alpaslan Türkeş, Yargıç Sait Bilgiç ve Ga zeteci Reha Oğuz Türkkan gibi isimlerin de yer aldığı ırkçı-turancılar tutuklanır. Ardından denge sağlamak için büyük bö lümü üniversitesi öğrencisi olan İlerici Gençlik Birliğine mensup 55 kişi tutukla nır. Aralarında Nuri İyem, Yusuf Atılgan ve Abdülbaki Gölpmarh'nm yaraşıra tıp fakültesi öğrencileri Müeyyet ve Muhtar Can Boratav da vardır.
Gençler, Emniyet Müdürlüğü’nde ve Tophane'deki Askeri Cezaevinde zor günler geçirir. Öğretmen Haşan Basri'nin Emniyet Müdürlüğü'nün beşinci katın dan attığı bildirilir. Birçok öğrenci bilekle rini keserek intihara teşebbüs eder, birço ğu bunalım geçirir, orgusu biten gençİer Askeri Cezaevine sevkedilir. O sırada, 70 yaşındaki Sıdıka Boratav her gün önce Sirkecideki Emniyet Müdürlüğünde tu tuklu bulunan ortanca oğlu Müeyyet’e, sonra da Tophane'deki Askeri Cezaevin de bulunan Çan'a yemek götürür. Bir zi yaretinde ortanca oğlunu göstermezler. Sıdıka Hanım Tophane'ye gitmek üzere tramvaya biner. Biletçinin "Hanım nerede ineceksin" sorusuna 'Trabzon'da" ceva bını verir. Biletçinin "Bu tramvay Trabzo n'a gider mi" sorusu üzerine ayılır ve baş lar ağlamaya. Biletçiye de "Başıma gelen senin başına gelse o zaman tramvay Rize 'ye kadar gider" der.
Mahkeme aylar sürer, dava 1945 yı lma sarkar. Hepsi beraat eder. Herkes okuluna döner ama Müeyyet Boratav'- m kaydı yenilenmez araya giren dost lar sayesinde sorun çözülür. Müeyyet
Boratavlar Koca Nineleriyle. Ayaktakiler: \ Muhtar Can, Pertev Naili, Müyyet, Abdurrahman * Naili Boratav. Oturanlar Hayrünisa, Fıtriye ve Sıdıka Hanım. Boratav "Okulu bitirir, M azhar Osm an
Uzman'ın asistanı olarak Bakırköy Psi kiyatri Kliniğinde göreve başlar.
Cadı kazanı kaynamaktadır. Pertev N. Boratav, Niyazi Berkes ve Behice Bo ran bakanlık emrine alınır. Yargıtay’a başvurulan sonunda beraat edip üni versiteye dönerler. S ağ a birtakım kim selerin suç duyurusunda bulunmasıyla üç öğretim üyesi m ahkemeye verilir. Dava beraatle sonuçlanır. Milli Eğitim Bakara Reşat Şemsettin Sirer’m çabasıy la dava Üniversite K u ru lu na havale edilir, bu kurulda da aklanırlar. Sağcı politikaalar konuyu TBMM'ye götürür ve üç profesörün kürsülerini kaldırıp açığa alınmalarını başarırlar!
Pertev N. Boratav’ın kütüphane me muru olarak çalışmasına bile izin veril mez. Stanford'da Türk edebiyatı kütüpha nesini kurmasına rağmen ABD vize ver mez. 1952'de Fransa'ya gitmek üzere Ka- raköy'den Marsilya vapuruna binerken iç çamaşırlarına kadar aranır. Evrak çanta sındaki Almanca haritaya el konur. "Bu Türkiye haritası, yanımda götürmek isti yorum" derse de, dinlemezler. Pertev N. Boratav, Fransa Bilimsel Araştırmalar Ulusal Merkezine kabul edilir.
SÜRGÜN ALAYI
Asistan Müeyyet Boratav ise ayın du rumdaki birçok arkadaşı askerliğini tedl ettirebildiği halde öğrenimine ara verdiği gerekçesiyle askere alınır. Üstelik Maz har Osman Uzman'ın izinli olduğu bir gün gelen iki sivil polis tarafından hasta neden alınarak. Er/doktor olarak Müey yet Boratav Sivas'm Zara ilçesindeki Sür gün Alayı’na, M. Can Boratav da Tokat' taki bir birliğe verilir. Müeyyet Boratav, diş çeker, sünnetsiz askerleri sünnet eder, eksi 20 derecede nöbet tutarken do nan birçok askerin hayatım kurtarır. Hiz metleri Mehmed Kemal'in "Sürgün Ala yı" kitabında efsane gibi anlatılır.
Askerlik biter, Müeyyet Boratav göğüs hastalıkları uzmanı, M. Can Boratav da iç hastalıkları uzmanı olur.
6-7 Eylül 1955'teki olaylar üzerine rastgele hazırlanan ve 50 kadar sol dü şünceye sahip aydmın yer aldığı üstede
Aziz Nesin, Kemal Tahir, Haşan İzettin Dinamo ve İlhan Berktay'ın yaraşıra Müeyyet ve M. Can Boratav da vardu. Üç ay sorgusuz sualsiz tutuklu kalırlar. * Sonra da serbest bırakılırlar. 27 Mayıs’- tan sonra kurulan Yassıada Mahkeme sind e olayları dönemin yöneticilerinin tertiplediği saptanır.
Sıra Korkut Boratav'a gelmiştir. 1959'- da Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi- 'ni bitirir ve aynı okulda asistan olmak is ter. Ama son anda Almanca şart koşula rak asistanlık sınavına girmesi engellenir. 1960'ta Siyasal Bilgiler Fakültesine asistan olarak giren Korkut Boratav önemü bilim sel araştırmalar yapar ve 1980'de 'Tarım sal Yapılar ve Kapitalizm" adh teziyle profesörlüğe yükseltilir.
12 Eylül döneminin hüküm sürdü ğü 1983’te Ankara Sıkıyönetim Komu tanlığının emriyle 146 öğretim üyesiy le birlikte öğretim üyeüğine son verilir. 1984-86 arasında Zimbabwe Üniversi tesinde profesörlük yapar, açtığı dava yı kazanınca 1989’da ü niversitedeki görevine geri döner.
Pertev N. Boratav 1974'te Fransa'daki Bilimsel Araştırmalar Ulusal M erkezin den emeldi olur, çalışmalarını fahri araş- . brma uzmanı olarak sürdürür, Türk Halk Edebiyatı ve Türk folkloruyla ilgili 21 ki tap yayımlar, son yıllarında Türkiye'de ödüller alır. Geçtiğimiz günlerde 45 yıl yaşadığı Fransa'da vefat eden Pertev N. Boratav ve Ivry mezarlığına defnedilir.
Müeyyet Boratav 37 yıl Zeytinbumu Verem Dispanserinde başhekimlik yapar. On yıl Tabip Odası Onur Kurulu'nda çak şır, zaman zaman bu kurula başkanlık eder. 76 yaşında emekü olan Müeyyet Bo ratav Kasımpaşa'daki muayenehanesinde hastalarını tedavi etmeyi sürdürür.
M. Can Boratav ise uzun yıllar Hay darpaşa Numune Hastanesi ve İş Banka- sı'rıda çalışır, bugün de hekimliği sürdü rüyor.
Yıllar önce kaybettikleri Sıdıka Hani nim "Hanım sen de durup durup komü nist doğurmuşsun" diyen bir yüzbaşıya verdiği yanıt ise şu:
"Haltetmişsin sen, ben durdum dur dum aslan doğurdum, bir gün gelecek anlayacaksınız!" Pertev Naili Boratav, Niyazi Berkes ve Behice Boran mahkemede. Dönemin atmosferi yüzlerindeki ifadeden okunuyor.
Taha Toros Arşivi
