Sosyo/kültürel sistemlerin tarihi boyutu ve toplumsal bir determinasyon olarak ahlâk

$ .. Ü. F'en -Ede. Fak.

Edebtyat Dergisi 1991, 6. Sayı

SOSYO ./ KÜL TÜREL

SİSTE

,

MLERİN TARİHİ

BOYUTU VE TOPLUMSAL BİR -DETERMİNASYON·. OLARAK PJHLAK

Mustafa AVDIN (*)

GİRİŞ

B_u yazımızda ıkısaoa sosyo/:külıtürel sistel]llerde ~tik (ahlôkı) ·ve·.

tari-hi boyut farkını ~qste.rmeye_ ça·lış.a6ağız. İ_lk bakışta böyle blr ayırım sos-yolojik ,anlamda1ki "·kültü·rel'.' _.ve "toplu_msal" fa,rkına indirgenebilir .. AncaK

aşağıda görüleceği· üzere ·toplumsal olon ta,r.ihi/fizi-kı bir çerçeveyi ifade . etse bile genel anlamda kültüre-1 olanın hem tarihi hem de etik .bir yönü va·rdır., Tartışmaya ·actıgımız konunun daha, iyi anlaşılabilmesi· ·ioin önpe sorunun felsefe çevresindeki oluşumu ve tarihi gelişimini gözden geçire-. ceğiz; sonra da daha açıkla,yıcı olabHeceği düşüncesiyle di,n sosyofojis, in-den örnekler verip bazı problemlere ~eğinmekle ,yetineceğiz. Şimdi bu pla-na göre ,konuyu açmaya ça-lışa.lım.

1. !'DOGAL" ve ".BEŞE:Rl" AYIRIMI

Anti'kçağdan beri :özellik;le felsefede düşünürler bir nokta.ya .dikkat çekmişler, insan çevresinde olup bitenler orasında· bir "doğ.al" ve "beşeri~' ayırın:,ı yapcigelı:niş-lerdir. Sofistler, ~okra:tesci. ekollerden Kynikıle.r,

HeHe-nistik dönem <:lüşünürleri, öze'lli1kle Stoalı Zenon ve Roma·lı Cicero, ilk ,a-k-· -la ge,ıen örneklerdir. _Daha sonra·_ bu çizgi XVI. yüzyıl Rön.esans felsefesi

ve XVUI. yüzyı-1 Aydınlanma görüşleriyle de gelişerek yüzyıümıza kadar

geüniş, sosyal bilimler .açısından önemli bir noktaya ulaşmıştır (1).

Bu ,anla-yışa _göre :insan: çevresinde olup bitenleri:n bir doğal bir 'de

beşerı yönü vardır. Burada "doğal"·in en helirgin anlomı, d_oğduğu yaratıl­ dığı ha·I üzere kalem ,ve daha önemlisi ·insan tarafından üzerinde ,herhangi · bir işlem yapı.ımamış olandır. "Be:ş.eri" olan ·ise burıuri aksine insan

tara-(*) Fen - Edebi~t ·FaıküJ.ı.tes-i Sosyoloji Bölümü. Öğretim Üyest. · ·

(1) Tarihi -gelişim için !Bkz. M1acit Gö1cberk, Felsefe Tal'>ihi, R-emzi Kitabevi,

İstanbul, 1'980. · · ·· ·

. ' fından ortaya kona.ri, bir başka anlatımla doğal olana karşılık onun üzeri-.· ·ne eklenen yapay bir duny,adır. Doğc;:ı-1 olanın şöyle ya. da böyle değişUrH­ mesidi.r. Yüzyı,lımızda sosyoloji ve antropol-ojinin kullandığı, kültür, manevi

varlık, _. beseri _{, .} varlık; fe·lsefe _. · literatüründe ·gecen · f.iziküstü, -canlı _•, üstü var-lık, tarihsel varlık, -vb. hepsi -a_ynı dünyayı adlçmdırmaya yarayan- :ifadeler-dir. Ontalojik bir_ anlatımla söz ·konusu beşeri v-a-rlık alanı gerçekten

insa-ı:ıın · "yapıp' etmeleriyle" o~taya çıkar (2). Çünkü o herşeyden önce antro-poloji-k_"determinasyonlara ·c:fayanır. · Gerçekten ,insan a.lonı, kendini do·ğal çerçevede değil,

bu

cilandd gqsterir. Çünkü insan değer ve eylem kalıp­ larını -biriktirerek ikinci -bir dünya (kültür) . meydan·a getirebılen yegône va·rlıktır ..

Beşeri.- dqğal ayırımı erken denebil~<?ek d<;>nemler<:Je yapılmış olnıa­ . sına ra-ğmen günümüze kada-r bir belirsiflik de sürüp gelmişUr. ·Çünku

ay-nı beşeri varlık ,alanı; çoğukere doğal ve beşeri arasıntj·a paylaştmlmdya ca,lışı'irnıştır. Me·selô beşeri dünyanın ilık akla ~elebHecek olguları hukuk · ve di-n; genelde ikiye bölünmüşlerdir: Buri-a göre iki türlü hukuk ve din vardır: Doğal hukuk - :beşeri huk_uk, doğa,J _ din - beşeri din. Güya doğal hL!kuk, insan tarafından ortaya konulma-yan hukuktur, beşeri ,ise insan eseridir,. en azından formüle edi-liş. bakımından i1_{ı:ısa-na aittir~ Burada ters} ··görünen bir ola-y vardır, o da hukukun ·"düşme yasası" gibi doğa1_{I bir}

yö-nünün olm~dığıdır. Yoni hukuk her ha·liyle beşerid_ir. Buradaki _terslik ko-naatımızca doğa·I - beşerf oyırımı ,noktasında "akıl"a verHen mı-syon ·ile Hgilidir. Gerçekten. de bu söz ·konusu ayırımlarda beşeriliğ,in e·ri somut_ ol- · gusu. sayılan akıl, do·ğal oJ.a·na eş kabul edilmişti. 'Buna

göre

de doğal hu- ·. -kuk ya da din,· insanlarca ortaklaş~ k(:lbul edilebiılen ve dolayısiyle de or- . tak bir da-yanak noktası, okıldan türetilebilen demekti.

.

-

.

Yine söz konusu smıfld-ndırmalarda d.iıkkat çeken nokta·lardan birisi, insanın .-as.ıl alanı beş·eri olmasına ,r,ağmen "g_üveniUr"in doğalda ..

aranma-sıdı.r .. Bunun için yüzyılımıza kadar pe~ _çok düşünür, tarihsel varlık olgu-.su:nun yalnız temel·lerini ·değil, iyisini de doğa·I ola1nda aramıştır. Buna gö-re {meselô J. Bodi~. Sherbury, vb.ye göre) iyi din, ·doğ-al dindir; ~Maci'chi---avelli, Grotius, vb.ye göre) iyi hukuk, doğal kaynaklı. hukuktur. Cürikü be-şer1 olan tarihi değişiklikleri, o doriemin şartla.rını, -belli kesimlerin , anla-. yış ve yprqrlarını da yansıtır. Onun icin tariİıse·J olg·unun· güvenHirliği için

kriter, çıkla ·uygunluktur. XVIII. yüzyıla. gelindiğind~ ortık "taritı" deyimi~_

nin · beşeriyi ifade. etmek üzere kullanı-ldığrnı görüyoruz. Ne var

lsj

.insanı olanı ifade eden · bu terim artık doğa-! ola:ndan çok ·a-kli olqna karşılık­ tır {3). Böylece yavaş y<:ıvaş beşer1 ol,anın bir başka önemli yönü :de ort,

a-(2) Takiwettin Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, · Rıemzi Kitrubevi, İstanb~l, 198·3, ·

s. 163 vd.

(3) Gökberk, a.g:e., s. 262 vd.

-ya çıkıyordu: Et,ik_ ya da ahlôki boyut. Ya·ni genelde tdrihse·I olara.k bH/-nen varlık alanının sırf tarihı ve ahlôkı iki yönü birbirinden ,ayrılıyordu.

2. AHLAKI

.

ve

T ARİHi BOYUT

Artık beşeri çerçevede biri değişken, öbürü ai - çok süre-klilik arze- ,

den iki boyut birbirinden farkediliyordu. Bu çerçevede. Kanıt ·bi( rasyönal -ve tarıihi din sınıflandırması yapıyor, yahLİd:i'lik; hrisÜyanlık ve İslcım'ın· öz-de aynı rösyonal temele d,ayandığını an6nk tarihi birikimlerinin belli · za-man ve. me:kôn aralığındaki top·ıumsa·l görü,nümleri ifade ettiğini ;,ıeri sü- · · rüyordu (4). Yine. Alman idea:list düşünür olan S(?hleiermacher,. tarihf şe­

~illenişin dışında b(r öz arıyor; sorunların bu öze göre ye,niden şekiMen-. mesini düşü_nüyord!J (5): Schelling'e göre de tari·h alanında olum.Ju olum-suz tüm değişmelerin içinde _bi,r iler,leme söz konusudur. Bu ilerlemenin a.sıl din.amiği insan·ın özgürlüğünürı ·de. 'üzeri·~de bir şeydir. Cünku bir -kı­

sım .j.ns,an ve topluml-an~ plan ve iradesi gerçekleştnezken de bu. ilerleme meyda,na geliyor. Filozofa göre sö_z konüsu Herl~me "moral _bir dünya · dü-zeninin" gerçekleşmesidir (6). Bu· yeni ayırımın önce-ki doğal- beşeri ayı­

nmıridan farkı, -aynı' beşeri olgunUn içinde bir kalıcı öz ve değişken bir

şe-kH farkına isaret edHmesidir. .. , . ·

Buna göre tüm beşeri sistemlerin etik ve tarihi -iki boyutu vardır~ Etik en genel anlamda. değer (valeur) ve ,ahlô:k (morale) -dan oluşma-1<,tadır. De- . ğer, nesnel bir vdrlık, · olgu _veya ola.ya. -katılan bir kıymet olarak. tdn_ımlana­ bilir. Yaygın bir sınıflandırmaya göre "yüksek~' ye. "araç -değer" türle~i- · ıne · -aynlır. Yüksek değerler pratik. bir çıkara ·yönelik olmayan, .ve bir idea·!

varlık' türü olara'k vasıflandırılabUecek değerlerdir. Bu~Jar. ası,I determine gücünde oldn · değ~rlerdir (7). Toplumsal açıdan bak1Idığınd_a yüksek de-. ğerler aşkın olmaları ,netjeniy,Ie . ayni ·zamanda ahlcıkı olandır. ·çünkü ah-_ ·ldk topluıiıda genel olarak ideal olanı ·işaretleyen ilkelerdir. Onun için· bu

araştırmam·ızda a:hicık, bir eylem ,kalıbı değil bir ·tjeğer' ünitesi olarak ele

ahnmış, etik ile oynı anlamda kullanılmıştır. Kaldı -ki ahlôk, bir değer ola:-ra-k toplumsal olanı vurgulamaya daha elveriş·Iidir. İşte bu çerçevede her beşeri ol,gunun· bir ahlökı ·boyutu vardır ve bu·, toplumların süreklilik

gös-·teren bir boyutudur. Aşağıda görüleceği üzere değişme . daha çok onun gerçekleşmesiyle irgilidi.r, _yani ~arjhi yönüne oi:ttir. ·

,I • • • •

(4) Ayrıntılı :bir değei"lendirme ıçin Bkz. Meıhm·et Aydın, Kant ve Çağdaş

İngi-. · Uz Felsefesinde T·anrı -Ahlak İlişkisi, Ümran Y:ay., An'ka.ra, 1981, s. 9,5 v.d.. · .. (5) Qj}kberk, a.,g.e., -s. 444.

(-6) Aynı eser, s. 43-3 vd. , . .

("7) tMengüşoğlu, a.g.-e., ·s. ·281' vd. Ayrıca değerle ilgili aıyrı-ntılı bilgi ıçin Blrn. HHm1 Ziya Ülken., Bilgi ve D~ğer, Kürsü Yay., _Ank°ara, (Tariıh_ yok). ·

-i

T6rih1 boyut top·lumlpnn nesne·I varlığıdır, _ihtiyöçlan; şar't ve imkan~

,landır (·ancak ,nesnel oluşu sırf doğal oluşu değildir). Tarih1 boyu~ değiş­ .ken ,bir dühya·dır, çünkü bir·real varlık .alanıdır. Ne kad_ar benzerlik göste-rirse göste·rsjn o top·ıuma hastır, biri diğerinin ,a-ynı değildir. Bir başka de-yişle kültürel yapının ,kendine has kesitidir, bir yaşama sürecidir; daha ön-ce sözünQ ettiğimiz etik/ahlôkı boyutun bir gerçekleştirilişidir. Çünkü her toplum,_ be'lli de,ğerleri kendine has bir .ger·çekleştirmeye götürür, kendi ihtiyaçları . çıçısından normlaştınp kurumlaştırır. Onun için· de bu· sµreci bir başkası aynen izleyemez. Demek •ki tarihı boyut bir.. ihtiyaç .orta·~ıdır,

dolayısiyle de bir araç~ değer ortamı ol.arak değerlendiri'lebilir. Zaman ve

· mekôn!'q kayıtlıdır.; ' .

Ayrı var

,lık

karekterlerine sahip·

olmalarına ,rağmen

·

ahlôkı

ve tarihi boyut birbirlerine para·lel · ve hatta. ·içice olarak bulunurlar. Esasen aşağı­ da da belirtileceği. üzere yüksek de-ğerler ar.aç -değer dünyasını determi-.

ır)~ eder. Her beşeri olay bir değerin gerçekleşmesidir. Bu -gerçekleşmenin derecesi o toplum.un fizik·i/nesnef' şartlarına ve başa·rısına bağlıdır. _BÜ

ba-kımdon hiçbir değerin ifadesi,. mutlak veya kendisiyle özdeş değildir. Me-sela bir değer ola.ra·k özgürlük (veya negatifi olan ıkôleHk) etik ·ya da ta. -rihen . farklı · şeylerdir. Genellikle tarfü boyunca ıtüm toplumlarda köleHk iy.i görülmem.iştir, .ama tarihen · meşruloştınldığı yerler çoktur. Özgür dü-şünceden . yana olan antikite düşünürleri, Romalı Cicero, · rönesans_cı Grotius, ·vb.ye· göre acı da· olsa insa~ların bir kıstnı köle olma:k iç.in doğar­

lar. Alın yazıl.arı onlara böyl~ sevimsiz bir rol yüklemişti-r ·(8). Hafüuki

do-ğa( bir'zorunluluk sanılan bu ,sta'tü, toplumsa·! şart ve gôrüşferin bir (frü-nüdür, bir ·O·~J.i.leştirmedir, özgürlük-ahlaki boyutunun bir ·zaman ara·lığın~ .

. daki görünümüd_ür'.. , . ·

Bütün bu söylenenler -tarih boyutunun niçin değişken olduğunu- da gösterir. ıBuna karşılı·k för belirleyicilik görevi üstlenen etik temei'I, her de-terminasyon (meselô düşme· ya.sası} gibi kendisi mutlak değişimin (9) dı­ şındadır. Bir idea-1 varlık sferinde yer a·lan. değerl~rde gözlenen· deği_şim, ya toplumsal etkHeşimlerin sonucu olaın değer yapılarına, ya da d_eğer:in

tarihse·ı boyutundaki görünümüne aittir. Kaldı ki bir salt eUk değerin

"yaırgırı haline gehri'lniesi bfle· (yani değer yargısı} bi-le tqplumlarda farl<-•lılık · arzeder (10). Konunun daha iyi anlaşılöbilmesi için bir değer ünitesi

olan ahlôk ka'vramını biraz. daha açmaya calışa·lım.,

(8) G'ö'kıberk, .a.g.e., s: 2ıll. 1

I (9) Bu. ifade, deği'ş,1m1n doğ,al/ne.snel ıdünya:daki g·~bi. sıkça olmadığını anlatma[c

:iç}ndü·. Yo'J{Sla değerlerin formel yapıl:arında da. ba,ızı değişme:ler gözlenir.

·oo) Aydın, a .. g.e .. , s. •59 - 6'6.

-. . . .

3

~

BiR ET-iK DEGER

ÜNİTESİ

OLARAK AHLAK :

·

· Ahlak :en genel şekliyle fertlerjn toplum içindeki davranışlarını ve

_ birbi:r:leriyle i'lişkilerini ölçmek ,amacıyla başvurul.an kriter olarak tanım_.la­

ınobHir (11). : ıBir başka deyişle toplumda•ki sapma davrmıışlarının· kabul

görmüş

Ôlçüsüdür. Ancak gerek k-aynakve muhteva

ba

1

kımında~,

gerekse düzen-leyici kuröllar ihtiva etmesi yönünden ,hukuk ve din ile bir ilgi ku-· ·rulmuş v~ bu konuda pek çök görüş +ıeri sürülmüştür. Biz burıada· ahlökı, .

eylem öncesi bi{ değer olgusu olçırak aldiğırrüzdan, onu sırf bir "ameli iş­ i.em" kabul eden gör.üşler.le · Hgilenmeyeceğiz.

Hir değer olctrak düşünüldüğünde ahlôk'ın

Hk

baıkışta ·,iki önemli

yö-·nü dikkat çeker: Biri insan doğasında (fıtratında} ·bir dayanak bulması, _

di-ğeri kültürel

orr

ilke olara·k ortayo · çıkmasıdır. 'İnsan doğasında· va·r olan

bir olgu ,j.le bu olguya tekabül .eden toplurns-al ilkeler olması -ar.asındaki .

bağlantı· çoğu .. ahlôkçılarca bir problem olarak görülmüştür. Çünkü doğal olan (kosmos} iıle beşer1 (etfıos) dan hangisine ağırlık veri-lirse farklı bir ahlôk eğilimi ortaya cıkmıştır (12)_. ıHalbuki ahlôkın inson doğasında- bir temel bulmasıyla .bir değer ifade ·etmesi arasında mutlak bir bağlantı

ku:-.rulamasa bile ocik bir. c·elişkinlri' olduğu söylenemez. ileri sürülebi'lecek

. çelişki kend.ini daha çok değer yargı-lan ya da -uygulama.da gösterir. Me~ se,lô ,hırsız, eylemi,r1e kendince bir ·haklılık -gerekçes-i bulsa biıle, hırsızlık hak_kı,r1da_k_i değ.er y-argısını değiştirip onu haklı gösteremez. .

.

. .

BeıHi kuraHar ta•şıma: baıkımın'dan ·o_hlôk; din

ve

hukuklo· ·karşılaştıırılabiHr.

Ancak bütürJ benzerlik v~. iliş-kilerine ır,ağmen attlôk, iki'sJnden de fa.rklı .bir - yapıya sahiptir. ıBi-r kere 'dinin tamamı sosyal i-lişkileri düzenleyen ahlôkf kurallardan -·ibaret değildir. Di-riin bundan !;>aşka aşkın {kutsal) bir inanc

.. si~temi,_ 'ko~mik

düşünceleri;

yani.

varlığın

·

baş

·

iangıcı

ve sonunu

açıklayan

ve l?i·r ohl_ôk ilıke.sine-.,indirgenemeyen yönü de vardır. Tabi buna karşılık tamamı .di;n ce:·rcevesi içerisinde kalmayan bir ahlôk olgusu da, vardır . . Şüphesiz ·ahlôkın önemlj ~ir. kı,smı din kaynaklıdır, tarih boyunca. etkin ah-lôk dinde kendine bir dayanak bulan aıhlôk olmuştur. Ancçık genei .olarak ahlôk ve din birbirlerini tamamiyle_ ne dışlc:ırlar ve ne de kapsarlö,r. · ·Hukuk için de benzer şeyler söylenebilir. -İlk- bdıkışta · hukuk nesnel bir ohlôkmış gibi görünüyorsa do tama:mı ahlôk değildiL. Hukukt :normlar,. ahlô'kf değer.::. !erin yalnız formel_ biçimleridir ..

Ahlôk, aksiyomatik temeller-_i ba,kımındqn aşkın değerler~rr.. ·Gerçi de-· (H} Ana Britannic-a, 4'A!hlak"·, C. I, s. 201.

('1-2)

oarra

d·e Vıaux, ''Ahlak", İ. · A.; c. I, ş, 1!5•8; AyrıC'a Bkz. Osman Faz.arlı, Din Psikolojisi, ·'.R-emz.i Kitabevi,. İstanbul, 1198·2; s. 9;!); . M. Müp1r Raşit Öymen, . Psikoloji~ s·osyolojl ve Pedagoji Aç,sından·· Ahlak Eğ·itimi,' 1stıaınJbul, .i,9;7,5,

s. l1_{5t vd.}

recesi değişse

bi'le

g~nelde toplumsal ·değerler aşkındır-lor . . Esa~en kişHe­

ri ·aşmayan değerlerin toplumsal bir fonksiyonu yerine getirmeleri _{. . . . .}

düş.ü-nülemez. Meselô · "sözünde durma,ı ahl.ôki değer! (yerine göre normu) tek .

kişide başlayıp _. yine onda _. bitmiş _. olamaz (13). Yani· degerlerin (dini,

ahlô-: . . .

. ki, vb.) bir sosya-1 çerçevesi '(·ardır. Onun .jçi"n değer ünitesi olan ahlökı · başlıbaşın·a bir hayat tarzı qlarak alanlar olduğu g,ibi {ki ı:neselô SpihOZ·

O'-mn Etioa'sı · böyle bir :aınloyrştır), sistem farkını a-cıklarnayaı yarayan bir te-mel .olgu olarak gören düşünürler.in sa,yısı d~· az de.ğlldir. XIX. yüzyı:I. son-rasında ortaya çıkan immoralist (a~lôk karşıtı) akımları (özellikle Nietzsche · v.e varoluşcu'Jarı), bir dönemin izafi görüşleri saymak gerekir. Çünkü ah-·

lôk,. bir sosy·aı etkileşim boyutu· 9.k1ırak

dün

olduğu ka.dar bugün de· va,

rh-ğı.nı sürdürmektedir (14). Esasen bu' alandaki itiraz·lar, ahlôki değerlerin

bir determinasyon olarak-ortadan kalktığını .değH, determi.ne pışında

töp-lumsal. olayların cereyan edebildiğini . göst.erir. •Gerçekten topl.umsal olan

·ama tqplumu tehdit eden "an~m·i" böylesi bir olaydı·r- (15). Evet anomi top-lumsal bir olaydır ama toplum· .normları-na· göre olup bitmemektedir.

Bu~ada açıklanması gerekN önemli bir. nokta~ değerler Qniteslnin .ta- ·

marniyle belli bir zaman - mekan aralığındaki toplumsal etkMeşimlerin ürü-·

·

·

.

nü

olmadığıdır ... Gerçekten determine gücündeki aşkın değerler, toplumun

o

:

andaki süreciy·le özdeşleştirilemezler. Sıradan toplumsal etkHeşimlerin ·

kend0ine has· ,normlar oluşturduğu, .bu normların da. geri dönüşlü olarak

_ kendine uygun değerler. m~ydana getirdiği ~oğrudur. E31).nlar özeHikle

kü-çük· gruplar ,düz.eyinde (Ameri·kan sosyolojisin~e pek çok örneğini

gördü-ğümüz gibi) deneysel" olara,k gösterilebilmektedlr. S"herif, Asch, Mllgram,

vb. deneyleri bir örnek olarak hatırla.nabHir (16).

Ancak .bütün bunlar

olayın

bir yönünü

~cıklamakta:dır:

Cunkü bu, g·

rup-tqki

·

değer

ve normlann·

tanicimı

grup

etki'leşimi:nderi

do~uyor

aniamıntı

. gelmez. Me,selô bağlı. bulunduğu ana gruplardan doğrudan aldığı değer

ve norml·af· va;rdl'r. Bunun gibi toplurnlaırın hazır bulup· aldığı değerler söı;

konusudUr (evr.enseı-nitelikl.i dini değerler gibi). O zaman bir gruptaki top ...

lumsal değerleri :

o) Toplumsal etkileşimin bir sonucu olan değerJer,

b) Grup

dışı

ve~~ ü.stü

değeri

.

er,

oİara'k

ikiye

·

ayı~mak

mümkündür.

(13) Ülken, a . .g.e., s. 400.

( 14) · Ana Bl'itannica, "Ahılfük",

c:

I, s. 202. . .

(1.5) Anomi için Bkz:. ön~! _Sayın, Sosyolojiye Giriş, Erdem Ktta'beıvt, 1zm1r, 1:98'5;

. s. 1'3·3. . . .

(116) Grup değerleri, normların oluşması ve söz· konusu deneyler için Bkz. Da'Vid /

. Krech, vd., Cemiyet İçinde Ferd, Ç.ev. Mümtaz Tutılıan, M. ·E. Basımevi; İs-·

tanbul, 198'3·, C. · II, s. 209 - 21·6; Çiğdem ~ağıtçı-başı, İnsan ve İnsanlar, Betıa Basımev,i, İstanbul, ı,g.g.3., s. 5'4 -'58.

. Toplumsa·!· etkHeşime bağlı d·eğerfori;n a·ş·kın bir yönü. bulunsa bile tarihi/

· fiziki. yön·ü ağırlıktadır. IEtkileşlm jcinde oluşum, değerden eyleme·

olabi-leceği gibi, eylemlerden ·nor:m ve değerlere d9ğrµ da olabilir. Hal·buki ·

ikin-ci

sürectşki oluşum, o ondaki toplumsal şartlann 'bir ürünü olmadığı için

· solt ahlôkı bk ··niteHk de taşır. Bur-ada etkileşimin yönü genelde değerler­ . de)'.l nor;mtaro doğrudur: Dolavısiyle. etki:leş1im dışı bi·r nİJ~liık taşıyan

de

·

-ğerler. başka· toplumlara, zaman

ve

mekanlara -daha çok a,J<tanlabilirliğe

sahiptir. Bir· evrensel dj.n, b~yük' ideo:loji veya kült9re·I · sistem böylesi

de-ğerler taşır ...

İkinci süreçteki değerler (veya ,ahlôkı ·olgular}, .sanıldığı gibi her

ca-ma:n fert tarafından bulunmaz. Mesela özgürlük,· yardımseverlik, günal:ı,

·suç, güzelJ.i.k, mutluluk, ha·k,. haksız.ıtk vb . . her se·terinde fert ya da grup-.

lorca keşfe'di'lmezler. Üste'lik bunlar sırf bir kqzal Hişkile:r b.asamağı değif~ · dirfer ve 'bir şeye göredirler (17) .. Ko,vraınması icin bi'le ·insanın belH biır çıa:..

öa.sını gerektirirler. Esasen doğasındaki bazı yetenek ve güçlere

dayana-rak tranşcendel bir yönelişler insanın kendini dşabHdigi. yerde vardırlar (H3) . . ·

Onun için Kant bu noktayı bir noumenon. alanı olar:ak görm.üştü. Esasen ohlôki değer·l.erin determine fonksiyonu da bu kozal çerçevenin üzerinde

aşkın bi·r yönünün bulunmasına bağ;Iıdır .

.

.

4. AHLAKIN.

DETERMİNE

GÖREVi VEYA _.

TARİHi

BOYUTLA

İLİSl<İSİ:

.

. Ahlôk, bir yüksek değer olarak ekonomi, hukuk, din, vb. gibi değişik yerlerde gerçekleşmektedir. Bu yo·Ma ,ahl~ki il:keler toplum.lardq dışlaşa­ rak norm ve kurumlara dönüşmektedir. !3urada toplumsal ihtiyaçlar, şart ve imkônlar, oluşumun fiziki cercevesi-rıi meydana, ge_tirj.~ler. Ancak temel

belirleyici çfeğerler, toplumların fi'Men oluşumunu sağlayan norm ve

kurum-•lanndan da ,nite.likçe farklı bir şeydir. Çünkü norm ola'rak nitelenenl.er (ki.

bunlar dar anlamda ahlaki de olabHirler), bir toplumda. iÜşki bicimine uy-gun olarak ge~cekleşen şey.lerdir (19). Mesela· hak, yardım, özgürlük, vb . . her toplumun- .kapas·itesjne göre şekiHenmektedi,r. ·

Gerçekten bir toplumda beUi yüksek değerleri'rı y~şamasırnn önemli

bir şartı, söz konusu· değerlerin her seferinde yeqiden yorumlanmosı,

ger-çekleştirilmesidir (20). Es.esen her tarihsel varlık olgusu, bir de~er

yapısı-(17). Ahlfi.ki değerlerin muhtevasını ·anal1z için Bkz. 'Reyhan Şerif, İslami Top":'

· · Iwn.a Doğru, Çeıv. Oelal HalH, Akalbe Y.ay., İstanbul, 1·9'89·, s. 7'3. ·

0:8) Aynı eser, s. 100. . · .~ ·

(19) Heinz Heimsqeth, Ahlak Denen Bilmece, Çev. Nerm'i Uy,gur, İ. Ü. Ed. F'aık:

·. Y.aıy., (K.onfeır.ansıar: 7), .İstanbul, 1·957, s .. 40 -41. ·

.('20) · Aydın, a;g.e., s. 9-5.

-nın· (bir a·hlô·kı ilken.in gerçekleşmesidir. BHindiği gibi' ·felsefe ve sosyol.Oji.:.··

de. açığc;ı ·cıktıRlon yer _bakı-rrıından pek çok a:hlôk türü Vardrr: İl<Usat

ah-lô~ı. ·din· ahlôkı,· tekômül ·ahlakı, fayda,· ahlôkı;. haz .ahlôkı, biJ.ge ahlôkı; ·ira~;

de -ahlôkı, ·Vb. gibi. Aslında bütün bunlar ahlôkın çeşitliliğini değil, aynı

ve

·

tek -olan bi:r değer determinasyonunun farklı alan-lorda değişı_l<

görünüm-ler kazand!ğını ortaya ·koyar (21). Zate~ ahlôkf değer.ler normloro ve .

tö-relere· dönüştükleri'nde bir top·lum içinde gr~pların hayatının

düzenlenme-sini güvence a·ltına alırl_a-r (2·2).

·Evet bütün tarihsel varlık ·olguları bir gercekleşti:rıne.di.r; d+ı, sanat, ·

hukuk, din, iktisat, devlet. aile, vb. bire~ de-ğer yapısinın

gerçekleşmesidir-. ler. t1er biri toplumdan malzemesini :almakta, · kendine has be}irleyi·oilik

içinde bir şekil vererek beHi norm ·ve· kurumlara ula·şmaktadır. Yani hangi

tahhsel varlık olayına. bakı·lsa bunun bir .temeı' değer yapisı, :bir de fiziki

portresinin olduğu görülür. Felsefi anlatımıyla bu bir yüksek değerin araç-·

değer ·alanını düzenlemesidir. •Meselô .hukuk .en genel tanımıyla "devlet

yaptırımına dayah · ol:arak bir yük5;ek değerin araç -değer dun.yasını

deter-tnine etmesidir" (23).· "Vaktinde ödenmemiş bir borç" örneğinde bunu

açıkça,. görebiliriz. Burada hukuk ·"söz verme"~ ;'mülk. edimİıe", . gibi" de-·

ğerleri gerçekleştirmekte, daha doğrusu onlann i·karne'Sine

yönelmekte-dir. Çünkü söz vermenin anl·a.rnını yftirdiği -yerde toplumsal hayat sarsılır,·

bazılannln araç -değerleri de tehJi.keye düşer, '(alacaklı) zarar görür-.

Ger-çı bur.ada hukuk· önçeli-kle ihlô·l. edHmiş ·bir orac -.değerden {alacaklının

alacağından) hareket ediyor görünüyor. Anca-k bütün Qunla-r, bir nesnen.in

mülk oluşu ·(hak),. söz ver.nie, vb. Qibi tem.eı. etik belirleylcilere day~,nır. ·

Öiğer alanla(

dd

:böyledir. Meseıa· sanat "estetik çerçevede _bir

yük-·

sek

değeri ~-le 'aldığı· malzemede 'gerçekleştirmektedir." Sözgel:i.mi -sevgi

ya

. da bizz<tıt estetiğin ·kendisi ·_(güzellik), _b1ir yük-sek değerdir;' ına.ddi .. manevi

bir ihtiya-cı 1korşılaması, -sağlam ya da ekon·omik oluşu onun· ar:aç -değer

olan-yön.üdür. Din_ doğruluk gibi bir ahlôk Ukesini aşkın bir varlığa

dayan-dırarak uygulamaya koymaktadır. Mesela drnde·· hı'rsızlığın

kötü

oluşu: sait.

ahlôki bi·r -Uke değildir, aynı. zamanda günahtır; yine din.de yardımseverılik ·

.bir salt etik deği.ldir, ona sevap yüklenmi'ştir. Bazı dünye;Vıi •yaptırı.ml-ct,rımn

. <>tesinde günah ve ·sevap· Tanrı'ya dayanır. Bütün bunl~r din' alanında bir

gerçekleştirmedirler. Weber göstermiştir k,i sırf nesn.el görünen ekqn.~ i

bile bir iktisat ahlôkıf)·a dayanır. Determinesi ekonominin kendi Ukele·ri :d~-

--...-'-·

---....,..--(21) Yümni Seien, Sos;yoloji Açisından Din, Mıarmaıra Ü. t Fa·k. vıaikfı Yay., İs-.

,tanbul, l.9'8-8, 'S. 15.6; Şer~, a.g:e., s. 21_10.

(22) Sayın, a.g.e., s. · 126.

(2·3) Mıengüşoğ1u, a.g.ıe., s. 29'8 - 300.

~~o-

..

.

· ğHdir . . Kapitalizm, Protestan etiğin bir gercekleşmesidjr.(24). Cünkü on·un

· doğmasi, · en azınd.an (prüten ahldkın dışında,) bir başka ekonomik_ geliş­

.

ı:ne ile ocıklaiıoma.z.

· Burada vurgulanması . gerekli önemli bir -nokta, determine ede·n H

ke-·lerin ·azlığına· rağmen· fiziki· çerçeveni-n yer, zam:an, şahıs,. malzeme, vb.ye ·

bağlı gerçekleşmenin sınırsızlığı, değişkenliğidir. Yani qynı be·lirleyicinin

-farklı şekiHenişleri. olabiHr. {Gerçi farklı belir'leyicHere dayalı tek formel

. şe~-Hde ·oıabiHr.·Yüzün hastaıl!ktan veya, canlılıktan ·kızdrm.ış olması

duru-mü gibi). Meselô bir sevgi

veya'

yardım ·severlik bir dil olayında,

sanatla:r-da veya 'dinde

fatklı

sek.Hler.de -ge·rçeklesir. Toplumlarda bu

de

·

ğerleri

i·hti~·

yacları

-

açısından f~rklı

biçimlerde

kuru~loştınrlar.

Bli da tarihi be.yutun

neden etik ya da ahlôk boyutundan fa-rk·lı olduijunu açı·klar.

5. DİN SOSYOLOJİSİ ACISINDAN BAZI ÖRNEKLER. :

Tarih ve

·

ahlôkı

.

boyut

farkını

en güzel· biçimde

yansıtan

alanlardan

birisi di-n .dünyasıdır. \ı\feber'e· göre dinlerin pratiği genelde ıhakim olan

. zümreiere göre şekfl kaza:nmıştır. HJyerokrasi_' ,nin hakim· olduğu yerde dr.n,

. .

ruhların ·tedavisine, günahlari.n affına yön.elmiş, bireysel anlayışlaro kuşku

ile bakı·lmış; sivasi makaim sahipleti,nin hükümran olduğü yerde. diı:ı,

yurt-taşla_nn ve statü gruplarının -resrnı ve _toplumsal yükümlülüklerinden iba·

ret- görülmüştür. İbade.t (sonuc olarak) :kurallar· ve düzenı·emeler deırıek

olduğuna· göre,· bürokrasinin ·düzenleyici .. olduğu yerde· dinler, kuralcı v.e

. şeki,lci bi.r karektere ;bürünmüştür :(25). iBu· çerçevede şövalye ruhlu ,

sa-vaşçıla:r. tabakası için· t9~ii olan, tümüyle dünv.evi çıkdrla-r'ı kullanmak ve

her. türlü rrüstisi,zrnden uzak kalma,ktır .. Köylüler büyüye eğiHmlidir. Caiı- .- .

şan kentli tabaknla,r i-se taırih boyu her toplumda faiklı biçimlerde orta.ya

cıkmıştır. Meselô. bu süreç ,içi,nde .Roma kilisesi teoriyi', Hindistan

misti-siz·mi_ (26), Taoi.zm. büyücülüğü, Budi.zm •tefekkürü; orta_za~anlar İslômı,

tefekkürcü sufi.zmi ve dervişliği· ·gerçekleştirmiştir (27). · .

ŞQphesiz Weber',in örneklerinin Me dereceye kadar ·SÖZ konusu pna~

yapılan +lgilendirqikleri tartışıtabHiır. Anca·k .gene·! ola·rak torihi gercekle.ş-.

tirmelerin sosyai şartlara bağlı olduğunda· şüphe yoktur. Konuyu özeUeş-:·

tirdiğimizde toplumumuz a·cısın'dan Iİslôrn tarihi bu konuda·. acık örnekler

. (24)' Max Weıb~r. Protestan -Ahlakı ve Kapitalizmiiı Ruhu, Çev. ·Zeynep Aruofba,

HH, Yay., İstanıbul, 19815. . .

(·2·5) Max · Weıber, Sosyoloji Yazıları, Türkç·esi, Ta~iıa Parla, Hürriyet Vialkf ı

Yıa-. yml,arı, İstanbul, 11081(), s. 2ı42. · · _.. •

('2~) Mi-st!sizm, T.anrı'yı · insa·mn içtnde bir ol,gu, dind:arhğı ise du~gusal . bir iş

saıyan eğilimdir.

(27} Weıber, a .. g:e., s. 24•2.

- 21 ·~ -··

-

.

ihtiva eder (28). Meselô ıfs.ıam tarihinde en beHr_gin İki çizgi ola·n sOfilik

ve. fıkıh, 'iki farklı gerçekleştirme bicimidi·der. · Fı·kıh, yayılma· dönemlerin-.

de· yerinde bir girişimle isıam düşürıceslni formüle etme-ve en ter:neı. şe­

kiH~rini bir kuralo ba~lama ihtiyacından ha'reketle ortoya- cıkmış, o·ncnk

-zamanla sabi,t

hukukı

bir çerçeveye

dönüşmüştür

..

Fı

·

khın

.

yalnız

(impero-ti.v) kuraHarla ifade edilen asketik (29) anlayışına · ka.rşı·lık sufizm, kura.ı­ lardan uzak derOni - mistik bir yol aramış, feti'hlerle yayguiH:ışan aşırı·

re-fah _ve dünyevUeşmeye :karşı acık bi.r tepki oluştur:muştLir. Halbuki Hz.

·Peygamber dönemi İslam'ı mi·stlk ya da.asketik eğil·imlerden her hangi

bi-rin~ yönelrneyen homojen bir yapıya· sahiptir. Yani şonradan ortaya cıka·n

uygulama, artık- belli t~pll,!msal şartlan da· yansıtmaktadır (30).

f

Demek ki prati'kler · ·aşamm~ı·ndo "kültürel etkileşimler.in" · önemli. bir

belirleyi·ciıliği vardır. Meselô malın, maddesi He günahkôr bir-.,nesne kabul

edHişi, Aristo'nun tra.ditiÖ~ -ahlôk felsefesi-nin izlerini taşır (31). Başlangıç­

ta siyası - dünyevi bir'- olgu olarak algılanan hUô,fetin zamanla biır inanç

problemi gibi algrlçmma.sında da,. a-ynı felsefenin etkili. olduğu söylenebi-lir (32).

Tarihi boyutu belirleyen bi·r diğer faktör ise "toplumsal ihtiyaçlar"dır .

. Eğitim ve. öğretimini Hz. Peygamber önünde yapmış olan 2. halife Hz.

Ömer'in uygulamaian bu .konuda acık örnekler ihtiva eder: Fetih arazile-. ·

rine. dayalı -ekonomik bir d,üzemin gerçekleşmesi; gelirleriyle işleyen fakir,

yetim, _dul· ve işşiz gibi ha,lkın büyük bi·r k.esimi için bir sosyal güvenlik .

kurumu görevi yapan ve özel ticari ,işletmeler iCin kredi veren geniş

kap-samlı bir kuruluş olan (Divan Teşkilatı'nın) gerçekleşmesi vb. bunlardan

bazılarıdır (33): Bunlar, imkôn, şart ve :ihUyaota.n hareketle ortaya konan

.

ye

.ahlôk1 dayanaJ<ları da bulunan tarihi uygulama·lardır. Bütun · bşarısına

rağmen daha sonra hiçbir toplum. onu İsU:im adına ahlôki bfr süreç te.

lôk-ki edip yeniden hayata geçiremez, silbaştan o.ynısını· yaşıyamoz. ·conkü bu

çözüm, blr toplumun fiziki .şartlarıyıa· ilgilidir (34).

(2'8) ôrnekleırin ,ayrmtüar-i için Bkz. Mll!lınmmed IHaml:duUıa'.h, İslıım Peygamberi,

. Çeıv. ·(_1. C.) M. Said Mutlu> - (2. C.) Salih Tuğ, 1r-fan Yay., İstanbul, 1,969.

(2·9) Asketi'k, T.anrı'yı insanın dışında a,şkın · bir. varlık olarak 'kalbul ed~,;ı.

din-darlığı ise nesnel 'dünyada ·göstermeye yöneH'k ıanlfayıştır. .

(30) Fazlur Rıa:hman, İslam, Ç.eıv. M. Dağ - M. Ayd~n •. 'Selçuk Yay., An:kara, l9'81, ·

s. 309 vd. . . . .

(31) 8'aıbr1 F. Ülg·en·er, Zihniyet ve ·oın, ·İslim Tasavvuf ve' Çözübne·Dcvri

İkti-.. sat Ahlakı, 'Der., Yay., İstanbul, 1981, s. ·59. ·

('32) :Sa:bri F. Ülgener,. D~rlık Buhranları ve İslam İktisat Siyaseti, :Mayıaş Y.ay., Anıkaır'a, ı.9·84,, s. 13'9.

(3·3) Şer,iıf, a.g:e., s. 9'5.

C:M)

·

w.

Montıgomery W•att,· İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ru- ·

hi Fiğl,alr, ümr.an, Y,ay., Ankara, 1·981, s. 718. ·

22-. Tarihi birikime dik·katle baktığımızda. orada ahlôki gibi _görünen pek cok yargmın toplumsal şartları ya,nsıttık,larını gorürüz. Mesela kader, ecel, ·

rızık· gi·b'i konuldrın İslô'm'da özel olarak vurgulanmasında .ve daha, sonr_a·

cevresi·nde yoğun bir çfüşünce bi.rikimfnin me.ydana ·gelmesinde, önceden berf vo·r olan toplumsal eğilimlerin önemli bir katkısı olduğu gibi geHşme­ sinde

de

bef.li şartların önemli bir payı va,rdır._(35). Sözge'limi İslôm dQ_n-yası:ndo gittikce· yoöuiı·luk kazan_rnış olan determinist (kaderci) eğHim bel-· li. şartların. sonucüdur. Hemen ücüncü halife döneminde başlayan siyasi.

· -kaos, Emevilerle. belirginleşen ye Abbasilerle devam eden sa'ltmıat yapı­ sı, haırici ga-ilesi gibi bezginlik verici olaylar, yalnız hdlk tabaka·larında. de:- .

ğH aydın (uJema) kesim.inde bile. oJumsuz bi·r politlk görüşün doğmasını. sağlamış İslôm açışından meşru sayılamayacak nice siyası uygulama oto~ ritesizHkle karşılaştınlarak tercih edHmişUr (36)r Cf zama.n ·"zalim de olsa

bir yöneticiye itaati. tavsiye eden" bir. yargı ahlôki bir a·nlam ·ifade ~trhez, bazı ta·rih1 şartlorın yansımasıdır. Onun .icin ~plumlann· geçmiş kültürl. er-le etkileşmelerinde etik ya da sı-rf tarihi boyut farkının kavranmasının·

ay-rı bir önemi vardır. · · · · ·

6. ETİK YA DA TARİHİ BİRİKİMİN AKTARILMASI SORUNU :

, Hemen beHrtelim ki bir· kültürün bir başka toplumu ilgHendirmesi ön- . celik·ıe onun bir etik olarak algılçınmasına bir başka deyişle o kültürün asil ·sahibi. olan: topl'umun cıkor ve yararlarının üzerinde, ortaya değerler ihtiva ettiğine inanılmasına,. dolayısiyle benzer topl·umsal problemlerin ·

çözümünde dayanılabileçeği,nL kabu,I etmeye bağlıdır. Yukar.ıda da b.eUrt:. Uğ:imiz· gibi bu algılayış bicimi :O"ktarılmol< i·sterien de_ğerlerin dar 'anlamda

. bir toplumsal etkileşim ürunü sayl'lmamasına. dayanır. -Mesela bir din

ola-. rak· .islôm, ·ahlôkı çerçevede evrensel bir nitelik taşımayıp. da içinde· doğ­

. duğu arap toplumunun çıko,r.lannı gözetseydi pratiklerde evrensel bir he-·defe ulaşamazdı. Endonezyadan Fas'a, İspanya'ya kadtır .arobın dışında

Türk, Faırs·, Berberi, vb . .pek çok toplum -benimsemezdi. Yin~ ·çağımizda Batı kultürünün evrensel denilebilecek-boyutta yaygıhlaşması_,· ya-lnız ba-tının· istilacı eğilimleriyJe · açıklanamaz';· t'oplumların onda bir etik boyut

görmüş olmalarına da dayanır. M.ese-lci · bu gerekçeye göre batı uygarlığı

ınsanlığın ulaştığı ortak bir kültürel düzeyi g·österir. Esase,n batı cfışından gelen tepkiler, onun batı toplumlarının yarar ve çıkarlarının bi:r i.fadesi ol-duğu ·görüşüne dayanır.

Bµna göre değer yapı·larının aktarılma şansı onun sı,rf befi.rli toplum-(3·5) Aynı eser, s. 14J-..

(36) Fazlur Rahman, ,a,g.e., s. 309 vd.

sal şartların bir .ürünü olmadığı anlayışıyla yakından ,i'lgi·lidir. Çünkü

böy-lesi bir gercek·leştirmenin alt" yapısı olara•k ya-k,a,layabileceği,rni?'. ~ir değer,

sonuç olara·k toplumun veya ·O toplumun belli dönemleri,ndeki (özefükle

'si,yasal) grup ve zümrelerin. cıkörlannı yansıtır. Ha·lbuki akta,nlabilir değer

aşkınlığa

ve

.

toplum çoğunluğunun kabulµne bqğlıdır. . '

· ·Anct:İ"k burada unutulmmnası gerekli nokta tari,hi boyutun biiatihi

olumsui

··

oımodığıdir.

Yani

biır

toplumun herhangi .bir dönemin pratikleri

genel olarak·· bir "sapma" değUdir (37) .. Zamanına göre

pu,

iyi l:)ir

gercek-leştirrne olabHeceği gibi bugun .~e benimsene.n aynı değer· yapısının yeni~

den şekHlendi,ri·lmesinde bir· yorum unsuru· olarak işe yaray.abiHr. Madem

ki yaşarn·a·k için söz konusu değer yeniden· yorurnlanaca1ktır o holde daha·

önceki zaman ve mekôn unsurları bize bazı kolaylıklar sağlayacakt.ır.

Esa·-sen. ~ültürel etki·leşimlerden beklenen de o .süreci aynen yaşatma,k deği{

yorumlayarak yeni' sentez·lere ulaşabilmektir (3m-. . . .

Kültürel süreci yeniden k~rmak veya aynen yaşayaıbileceğl eğil'imle­

rhiden. genelde "çağdaş.l,aşma" ve ".gelenekçilik"· olar,ak iki tipi·k yaklaşım

doğmuştur. "Batılılaşma" süreçleriyle özdeşleştiırilmemiş ha.Jiyle çağdaş­

laşma, tarihi yapilanmaların i,çinde mahsur ka·lmaya karşı yeni bir. geliş­

me dinamiği kazanma deni~ktir (39). Ancak bÔylesi bir olgu, değerlerden

soy,utlanmış

bir

surec 'olarak anlaşılmama1lıdır. Çünkü toplumsal deği~Üne

cözulmenin ya-hında yeniden bütünleşme nokta·lanna ulaşabilmelidir.

S-u-nun · için de değer yapılarma ihtiyaç vaırdır: ·

· ) . Önemtne .rağm~n tarihi boyutun mutlaklaştırılması kendini gelerıek-·

cilik olarak göstetir. Gerçi gelene·k toplümsal

g~l

·

i

·

şmel(;)re

"·sürekl:ilik"

kd-2:ar.ıdıran bir-kül.türel. belir:ıeyicidir (40). Bu anlamda gelenek ayrn. zamanda

. ~ir değerdir,. ahlaki boyutun bir kesitidi:r. Ne vq,r ki gl7·1en,ekliıl'i·k katılaşıp.

ge·ıenekçi,f.ik hal-ini old.ığı zaman ahlôki değil tarihi .bir karakter kazanır,

tarihi ·gelişmelerde bağlayıcı bir fonks+yon taşır. Burada beHi norm ve

·ku-rumlar,.olduğu gi·bi aktarılmak. iste:rıir, halbuki bu alan ,etik degil, tarih.idir.

Toplumsa·! değişmelerde çeki·len sıkıntıların ·öneml.i bi,r kısmı tarihsel

olanın etikleştirHmesinden ka,ynaklanmaktadır. Çünkü burada de.ğişken

· bır al~na değişmezli~. vasfı verilme·k istenmektedi·r. Halbuki toplumlar

de-(·3·7) Sıa;pmıa iç•in Bkz. Jos•e,ph F'icht;er, Sosyoloji Nedir, Ç.e,v, Nilgün Çelebi, S:. Ü. Fen -!Ed. F,a:k. Yıay., Konyıa, 1.99,0, s. F7ı3 - 1'8·2ı. ·

(3•8) Sosyıaılı/ıkültür·el antropQ'loji ·açısındıan bu şürece "kültürlenme" (cuıturation)

•adı ver·i'lm-e,ktediır. Bilgi i'çin Bk-z. 03ozkı.,ırt Güv-enç, tnsa~ ve Kültür, Remzi

· K:.istaıbev1, İstanbul, 198'( s. 3:3.1 vd. · · · (39) Geniş· .bi'1g-i için· Bkz. ,C. E. Bla:cke, ·çağdaşlaşmanın İtici G'ilçled, Çe,v. Fatııh

Gümüş, ll'ür:kiıye İş Banıkası ;Kültür Yay,, Anka·ra, 198,0.

{4'0) M-enrgüşoğlu, ,a.=g.-e:, 'S. 1•94., '203. _{. '}

ğişmenin sürükleyip getirdiği. her basamakta· tarth~n yeniden yapılaşıt>.

şekmenebilmeıict-i.r. lıerıeme olarak ·ifade edilebil~cek yeni durum· da

ken-dini, ge.tinen noktaya uygun bir şeki'I kazanma da gösterecektir.

SONUÇ :

Buraya kadar anlattıklqnmızda ~a· görüldüğü gibi siyasi, sosyal. ve

dinı sistemlerin veya bunlara ·uygun sosyal oluşumlaırın. birbj,rinden farklı

iki önemN boyutu va,rdır: Eti-k/·ahlôki ve tarihi boyut. Sosyoloji.k

anlamda-ki kültürel, felsefi .ifadeyle tarihsel

·

bu

iki boyutun ortak adıdır. Gene·ı an~

ıa:mda "tarih", toplumların ·bır zaman boyutu, dolayısiyle onlann · açıklan­

masında sosyoloj.inin kendisinden vazgeçemeyeceği· bir disiplindir,

üze-tinde durduğumuz süreci,n lkisini de kapsar. Buradaki

"ta.rihi boyutff

(da-. ha dar bi,r· anlamda) kültürün bir zaman - mekôn aralığındaki (fiziki)

görü-nümüdür, saılt topluıtısa.l'dır; p·rati'k ihtiyaçlcirın bir ifade·si olan nonnla,r ve

· kurumlardır, bur:a,sı değişken qir alandır. Ahlôkt boyut nisbet(?n değişme­

. yen bir değer alanıdır, · aşkmlaştığı oranda· genel - toplumsa·I.

bir

nitel'iik

kazanır. Birincisine.ten farklı olarak determine eden bir ·o.tandır, deyim

ye-: ·rindeyse bir o-it yapıdır. Bu iki. boyutun özdeşleştirMmesi, değişken · olanın

mutlaklaştınlmasına götürdüğü gibi, aşkın - yüksek değerlerin de

günü-birHk a.lgıla~ması .gibi· ·bir yanlışlığı doğurur. Ha'lbuki bu iki· boyut' far:kinın

görülmesi,· toplum·ıann geHşme cizgHerine uygun, kültürel sffrekli-lik ici,c1de

yeniden· yapıla·nma·larının·ida yegan~ şa:rtıdrr.

*