Kömürhan

KÖMÜRHAN

V

A

nadolu'yu bir ağ g i b i ören ker-vanyoUan ü z e r i n d e k i konakla­ ma tesislerinden b i r i de K ö m ü r h a n ' d ı r . Y a p ı l ı ş ı n d a n 1920'li y ı l l a r a kadar böl­ gede önemli konaklama yeri olarak k u l ­ l a n ı l ı y o r d u . Eski Malatya-Harput ker­ van yolunun o r t a s ı n d a k i bu eser, daha s o n r a l a r ı k a r a y o l l a r ı l a ş ı m a c ı l ı ğ ı n ı n ge­ lişmesiyle ö n e m i n i y i t i r m i ş t i r . Bunun sonucu olarak ihmal e d i l m i ş ve b ü y ü k bir tahribata u ğ r a m ı ş t ı r . 1987 yılı içe­ risinde Karakaya Baraj Gölü sulan al­ t ı n d a k a l a c a k t ı r .

K e r \ a n s a r a y ' ı n b ü y ü k l ü ğ ü ve fazla tahrip e d i l m i ş olması, t a ş ı n m a s ı n ı i m ­ kânsız hale g e t i r m i ş t i r . Bu durumda ya­ pılacak en i y i şey eseri bilimsel olarak incelemek, h i ç olmazsa n e ş r i y a t a geç­ mektir.

M E V K İ İ

K ö m ü r h a n . Sultan I V . M u r a t ' ı n Bağ­ dat Seferine giderken. İ s t a n b u l ' d a n b a ş l a y ı p Ankara-Kayseri-Malatya-Har-p u t - D i y a r b a k ı r - M u s u l ve Bağdat'a ka­ dar s ü r d ü r d ü ğ ü şosenin ü z e r i n d e d i r (1). Şimdi a y n ı g ü z e r g a h ı izleyen Elazığ-Malatya karayolunda, F ı r a t Nehri üze­ rinde k u r u l u K ö m ü r h a n K ö p r ü s ü ' n ü n yaklaşık 600 m. kuzeyindcdir. K e r v a n ­ saray, Elazığ'a 52.Km., Malatya'ya 48.Km.mesafede olup, Elazığ'ın Baskil ilçesi, H a b i b u ş a ğ ı köyü s ı n ı r l a r ı içe­ risindedir.

Y a p ı n ı n b a t ı s ı n d a b ü y ü k , doğu­ sunda ise k ü ç ü k birer dere v a r d ı r . Bu dere s u l a r ı n ı n Kervansaray'a zarar ver­ memesi için g ü n e y i n e i k i tane beton seki y a p ı l m ı ş t ı r . Eser.hafif meyilli arazi ü z e r i n d e inşa edilmiştir. K u z c \

-İsmail A Y T A Ç

güney d o ğ r u l t u s u n d a k i kervansaray d i k d ö r t g e n planlıdır. Civarında her­ hangi bir yapı mevcut değildir (Res.:l). Evliya Çelebi Seyahatnamesinde bu mevkiye K ö m ü r h a n ı denildiğini zikret­ mektedir (2).

B U G Ü N K Ü D U R U M U

K ö m ü r h a n , bir menzil hanı olarak, k a p a l ı ve açık avlulu kısımlar ihtiva etmektedir (Plan). Hiç bir kitâbesi bu­ gün mevcut değildir.

Y a p ı n ı n girişi güney cephededir. G i r i ş üst t a r a f ı ile kapıyı teşkil eden kısımlar tamamen yıkılmıştır. Bu se­ beple portalin nasıl olduğu h a k k ı n d a k i f i k i r l e r faraziyeden öteye gitmez (Res. 2). Girişin sağında ve solunda odalar v a r d ı r . Soldaki odanın sadece duvar iz­ leri kalmıştır. Sağdakinin ise yanlız ön duvar taşları sökülmüştür.

K e r v a n s a r a y ı n mescidi güneydoğu köşededir (Plan). Bütün eserde olduğu gibi köşeler kesme, cepheler kaba yont­ ma taşlarla kaplanmıştır. Duvarların içi moloztaştır. Mescidin kubbesi ise tuğla malzeme ile ö r t ü l ü d ü r . Duvarların yarı­ sı ile nişlerin, pencerelerin ve kemer­ lerin kesme taşları sökülmüş, kubbesi ise kısmen yıkılmıştır. K e r v a n s a r a y ı n doğu cephe d u v a r ı n d a k i iz vc kalıntı­ lardan, mescidin arkasında i k i mekanın olduğu anlaşılır. Bu cephe d u v a r ı n ı n üst kısımları yıkılmıştır (Rcs.l).

(1) S U . N G l ' R O Ğ L I ! Ish;,k; H a r p u t Y L İ l a n n c i - ı , 1. C . ! : ^ Utant-Jİ 19.S8

(2) K I ' Ş Ç l ' O Ğ I . r Mııst:ıf;ı Kvhye Ço ei.;Men M a l : . t v r . İ f t a n b ı . l l . ' f f

t S M ^ h , AYTAÇ K e r v a n s a r a y ı n batı cephesi boyunca

yedi adet kapalı hacım sıralanmıştır. B u n l a r ı n d ö r t tanesi kısmen sağlam, d i ğ e r ü ç ü n ü n ise b ü y ü k bölümü yıkıl­ mıştır. M e k â n l a r esas itibarıyla tek kat­ lı olarak inşa edilmişlerdir. Bunların ö n ü n d e revak olduğuna dair kalıntı ve­ ya izler mevcut değildir.

A v l u n u n ortasında bir havuz var­ d ı r . Su ihtiyacı büyük ihtimalle eserin k u z e y d o ğ u s u n d a k i dereden karşılanmış­ tır. Y a p ı n ı n doğu d u v a r ı içerisinde k ü n k l e r görülmektedir. Havuz harap d u r u m d a d ı r .

A v l u n u n gerisindeki kışlık salon yedi sahınlıdır. Avludaki hacımlara göre 2.00m. daha yüksektir (Res.7). Salonun girişi üzerindeki kitâbelik boş d u r m a k t a d ı r . E t r a f ı n d a k i kesme taşlar tamamen, tonozları taşıyan ayakların kesme taşlarının ise büyük bir bölümü sökülmüştür.Bundan dolayı i k i şahının orta kısımları çökmüştür. Son zaman­ larda a h ı r olarak da kullanılmıştır. Her şahında birer şömine ve baca vardır. Bacaların ö n ü n d e 2.00X1.00 m. boyut­ l a r ı n d a seki b u l u n m a k t a d ı r (Rcs.:9). Kervansaray, batıya doğru meyilli ara­ ziye inşa edildiğinden d u v a r l a r ı n yük­ sekliği farklılık gösterir.

K ö m ü r h a n , bugüne kadar eklemeler ve y ı p r a n m a l a r geçirmiştir. İshak SUN-G U R O Ğ L U "Harput Yollarinda"adlı eserinde (3) şöyle y a z m a k t a d ı r ; "...Ela­ zığ'a takribi 35 (52) km. mesafede, Ma­ latya şosesi üzerinde, F ı r a t kıyısında bulunan K ö m ü r h a n işte bu seri dahi­ linde Sultan Murat Hazretlerinin eser-i inşaatı şahaneleri olduğunu ve içeri­ sinde birde mescid b u l u n d u ğ u n u ve üst kısmına b i r k a ç sene evvel bir misa­ firhane yapılmasıyla, Malatya ve Har­ put a r a s ı n d a birinci konak yeri bulun­ d u ğ u n u h i c r i 1310 (Miladi 1892) t a r i h l i Mamuratulaziz salnamesi kayıt etmek-tedir..."Bu neşriyattan ve duvar kalın­ t ı l a r ı n d a n anlaşılacağı üzere 1890'h y ı l l a r d a avludaki m e k a n l a r ı n üzerine i k i n c i bir kat ilâve edilmiştir. Bu ikinci kata alt duvar kalıntıları girişin sağ ve solundaki m e k â n l a r ı n üzerinde mevcut­ tur. Keza i k i n c i katın olduğunu bu ci­ v a r ı n y a ş l ı l a r ı n d a n da öğrenmekteyiz

(4). Bu bilgiler haricinde K ö m ü r h a n ile ilgili kısa neşriyatlarda i k i n c i k a t ı n varlığı hakkında hiçbir k a y ı t b u l u n m a ­ maktadır (5).

Harap duruma gelen kervansaray, daha sonra kesme, k ı r m a , yer yer de moloz taşlarına kadar s ö k ü l m ü ş t ü r . Bugüne kadar k o r u n a m a m ı ş ve ü z e ­ rinde detaylı bir çalışma y a p ı l m a m ı ş t ı r . Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü n ' d e eser ile ilgili bir kayıda r a s t l a n m a m ı ş t ı r . A y ­ rıca Sultan IV. M u r a t ' ı n V a k f i y e s i n d e bu kervansaraya ait bilgi bulunama­ mıştır.

MİMARİ FONKSİYON Ş E M A S I K ö m ü r h a n , kapalı ve a v l u l u k ı s ı m ­ ları ihtiva eden bir menzil h a n ı olarak inşa edilmiştir. Kitâbesi ele g e ç m e d i

-(3) S U N G U R O Ğ L U İshak; Harput Y o l l a r ı n d a , I . Cild S.153, İstanbul, 1958

(4) Osman G Ö R G Ö Z (78) a d ı n d a k i H a b i b u ş a ğ ı K ö y ü n ü n eski muhtarı "İkinci kat y ı ğ m a d u v a r l a r l a örülüydü. İçten d ü s , d ı ş t a n k ı r m a ç a t ı l ı y d ı . Ü s t odaların tavanı ve tabanı a h ş a p t ı . B u o d a l a r ı n bol pencereleri vardı" demektedir. A y r ı c a 70 y a ş ı n d a k i Mustafa Dede bu bölgede çobanlık y a p a r k e n M u r a t Hanının içinde çok b u l u n d u ğ u n u belirtti ve İkinci k a t a mescidin bitişiğindeki mekânın y a n ı n d a n çıkılırdı. B u üst katta pek çok oda mevcuttu"dedi. B u ş a h ı s l a r

ikinci kattaki misafir odalarının haricinde k a r a k o l dairesi, telgrafhane ve nahiye m ü d ü r ü n e tahsis e d i l m i ş odaların olduğunu söylediler.

Eski muhtar Osman G Ö R G Ö Z , k ü ç ü k k e n ç a l ı ş ı r vaeiyette gördüğü kervansarayın faaliyetini d a h a sonra kendi k ö y ü olan H a b i b u ş a ğ ı ' n a v e r i l d i ğ i n i , bir m ü d d e t sonra b a ş k a bir k ö y e d e v r e d i l d i ğ i n i , o k ö ­ y ü n d e işletme kirasını verememesi Uterine y a p ı y ı Elasığ Belediyesinin aldığını a n l a t t ı . T e s i s i ş ­ letilemediğinden dolayı T o r s u u ş a ğ ı K ö y ü n d e n A b ­ dullah ile Osman isTmH iki kardeşe s a t ı l d ı ğ ı m belirtti. B u şahıslar y a p ı d a işe yarar m a l ı e m e n i n b ü y ü k b ö ­ l ü m ü n ü sökmüşlerdir. Ü s t katın a h ş a p maleemesi bol o l d u ğ u n d a n tamamen yıkmışlardır. Ş a h ı s l a r vefat et­ miş olduklarından söktükleri malsemeyi ne y a p t ı k ­ larını öğrenme imkânı olmadı.

(5) M E M İ Ş O Ğ L U Ferhan; E l a z ı ğ K ı l a v u z u , İstanbul, 1977

İ L T E R İsmet; Tarihi Türk Hanları, A n k a r a , 1969 S E R D A R O Ğ L U Ü m i t ; A ş a ğ ı Fırat H a v z a s ı ' n d a Araştırmalar 1975, Ankara, 1977

K Ö M t İ R H A N İ Ü ğ ı n d c n . kesin t a r i h i ile m i m a r ı n ı n k i m

olduğu bilinmemektedir. K u z c y - g ü n c y istikametinde y a p ı l a n eser. d i k d ö r t g e n bir s a h a y ı kapIar.Tamamcn tek katlı olarak inşa e d i l m i ş ; ancak daha sonra ü z e r i n e i k i n c i bir kat e k l e n m i ş t i r . K e r v a n s a r a y ı n tek girişi g ü n e y ccp-hesindedir. G i r i ş i n sağ ve solunda birer mekan, g ü n e y d o ğ u köşesinde mescidi, a r k a s ı n d a i k i h a c ı m , avlunun batı cephesinde ise yolcu o d a l a r ı sıra­ lanmıştır. Mescit kubbe ile, diğer h a c ı m l a r ise içten tonoz, d ı ş t a n d ü z toprak damla ö r t ü l ü d ü r . A v l u n u n he­ men hemen o r t a s ı n d a bir havuz yer al­ m a k t a d ı r . Geride ise kışlık salon bu­ l u n m a k t a d ı r . A h ı r olarak da k u l l a n ı l a n bu salon yedi ş a h ı n d a n ibarettir. Ara­ zinin m ü s a i t o l m a m a s ı n d a n d o l a y ı , ya­ pının ö l ç ü l e r i n d e o r a n t ı y o k t u r . Bu durum en fazla mescidin y a p ı l ı ş şeklin­ den k a y n a k l a n m ı ş t ı r . Mescidin kıbleye tam olarak gelmesi s a ğ l a n ı r k e n , güney cepheden 1.00 m. ç ı k ı n t ı y a p m ı ş ; b u çı­ k ı n t ı d a n itibaren d o ğ u y a d o ğ r u k ı r ı l m a o l m u ş t u r . A y r ı c a d o ğ u cephe d u v a r ı n d a

b ü y ü k bir k ı r ı l m a meydana gelmiştir. K e r v a n s a r a y ı n g ü n e y cephesi 42.80 m. u z u n l u ğ u n d a d ı r . K a l ı n l ı ğ ı ise 1.30 m. dir. K ö ş e d e k i mescidin duvar k a l ı n l ı ğ ı

1.35 m.dir.Batı cephe toplam 58.85 m. u z u n l u ğ u n d a d ı r . A v l u n u n bu y ö n d e k i duvar k a l ı n l ı ğ ı l.OOm., kışlık k ı s m ı n ise l.SOm.dir. K ı ş l ı k salonun kuzey d u v a r ı boydan boya 41.00 m. u z u n l u ğ u n d a . 1.30 m. k a l ı n l ı ğ ı n d a d ı r . K e r v a n s a r a y ı n doğu cephesi 57.10 m. u z u n l u ğ u n d a d ı r .

Arazi m e y i l l i o l d u ğ u için eserin du­ var y ü k s e k l i k l e r i f a r k l ı d ı r . A y n ı cephe d u v a r ı n ı n avlu i ç i n d e k i ve d ı ş ı n d a k i yüksekliği de f a r k l ı d ı r . G ü n e y cephe d u v a r ı b a t ı k ö ş e s i n d e 6.00 m. y ü k s e k ­ liğinde iken, g i r i ş i n y a n ı n d a 4.50 m. dir. B a t ı d a k i yolcu h ü c r e l e r i n i n avlu i -çinden 4.00m.iken, d ı ş a r ı d a n yer yer 6.50 m. ye e r i ş m e k t e d i r . K ı ş l ı k salon yolcu h ü c r e l e r i n d e n 2.00 m. daha y ü k ­ sektir.

K e r v a n s a r a y ı b ö l ü m b ö l ü m incele­ mek daha f a y d a l ı o l a c a k t ı r .

Güney Cephe: K e r v a n s a r a y ı n tek gi­

rişi g ü n e y cephenin o r t a s ı n d a d ı r . Portal açıklığı 3.00 m. d i r . D i ğ e r cephe duvar­

larına göre daha fazla yıkılmıştır. Por­ talin e t r a f ı n d a k i kesme t a ş l a r ı n tümü, d u v a r ı n taşlarının b ü y ü k b ö l ü m ü sö­ k ü l m ü ş t ü r . Girişin s a ğ ı n d a ve solunda birer mekûn vardır. S a ğ d a k i oldukça sağlam kalmış, soldaki ise tamamen yı­ k ı l m ı ş t ı r (Res.2). 4.00 m. genişliğindeki bu m e k â n l a r arasında kalan girişin ey­ van şeklinde olduğu d ü ş ü n ü l e b i l i r (6).

Girişin sağındaki m e k â n ı n batı du­ v a r ı n ı n kaplama taşları tamamen sökül­ müştür. Kalan moloz t a ş duvardan, gi­ r i ş i n i n ortadan o l d u ğ u belli olmasına r a ğ m e n kesin olarak y e r i n i ve ölçüle­ r i n i tesbit etmek m ü m k ü n o l m a d ı . Mec-vut k a l ı n t ı l a r d a n duvar k a l ı n l ı ğ ı n ı n 0.60 m. olduğu anlaşılır. M e k a n ı n içten

içe genişliği 3.50 m.dir doğu d u v a r ı n d a mescide bakan bir pencere v a r d ı r . Mes­ cidin yapılış şekli, bu m e k a n ı n duvar u z u n l u k l a r ı n d a f a r k l ı l ı k meydana ge­ t i r m i ş t i r . Söz konusu m e k â n d a herhangi bir niş veya baca mevcut d e ğ i l d i r . Du­ v a r l a r ı n içi moloz t a ş dışı ise kaba yontma taş ile k a p l ı d ı r . Üst ö r t ü olan sivri tonoz içten moloz taş, d ı ş t a n düz toprak dam ile ö r t ü l m ü ş t ü r . Bu mekân ile mescidin avlu i ç i n d e birleştiği yer­ de, üst kata çıkışı s a ğ l a y a n b i r merdi­ ven b u l u n m a k t a d ı r . B u g ü n dolgu yü­ z ü n d e n merdiven b a s a m a k l a r ı g ö r ü n m e -mektedir(Res.3), 19.yüzyılın son çey­ r e ğ i n d e eklendiği a n l a ş ı l a n üst kata ait az b i r duvar kalıntısı da bu m e k â n ı n ü z e r i n d e b u l u n m a k t a d ı r . Yaklaşık 0.50 m. y ü k s e k l i ğ i n d e k i bu duvar kalıntı­ sının örgüsü ile a l t t a k i f a r k l ı d ı r . Üst­ tekinin harcı kum ve toprak k a r ı ş ı m ı , diğer d u v a r ı n ise kireçli kumdur.

Girişin solundaki m e k â n ı n üst ör­ tüsü ve d u v a r l a r ı y ı k ı l m ı ş t ı r (Rcs.2). Sadece, k e r v a n s a r a y ı n güney cephesini o l u ş t u r a n d u v a r ı y a r ı y a kadar ayakta­ dır. B u g ü n k ü kalıntı ve izlerden alınan ölçüler şöyledir: A r k a s ı n d a k i mekâna kadar u z u n l u ğ u 5.30 m. dir. Duvar ka­ l ı n l ı k l a r ı , dolgunun fazla o l m a s ı n d a n dolayı ölçülemedi. K a r ş ı s ı n d a k i mekâ­ nın ön duvar kalınlığı 0.60 m., yan

du-(6) G ö r ü j t ü ğ ü m ü ı köylüler de giri» ü s t ü n ü n ka­ palı o l d u ğ u n u söylediler. Gördükleri zaman sağlam olan portalin etrafının süslemeli o l d u ğ u n u , kapının da demir o l d u ğ u n u ilâve ettiler

252.

var kalınlığı 1.30 m. i d i . Bu ölçüler burada da aynı olmalıdır. Dikdörtgen olan m e k â n ı n tonozdan başka bir Örtü sistemiyle örtülemeyeceği bellidir. Ker­ vansarayda mescit hariç, başka bir örtü sistemi de kullanılmamıştır. Tonozun ü-zeri, diğer m e k â n l a r d a olduğu gibi düz topraktan damlı olmalıdır. Hacımın •içindeki dolguda moloz taştan başka

bir malzeme yoktur. MESCİD

K e r v a n s a r a y ı n mescidi,doğu ve batı d u v a r l a r ı n ı n birleştiği köşededir. Mes­

cidin mihrap yönüne gelebilmesi için, yapı kütlesinde taşkınlık ve kırılmalar olmuştur. K e r v a n s a r a y ı n güney cephe­ sinde mescidin köşesi 1.00. m. ileri taş­ kınlık yapmış ve doğuya doğru kırıla­ rak devam etmiştir.Bu duvarın dıştan dışa uzunluğu 12.00 m. dir. Mescidin doğu d u v a r ı da kervansarayın doğu cephe d u v a r ı n d a kırılma meydana ge­ tirmiştir (Res.:l). Kırılma noktasına ka­ dar mescit duvarının uzunluğu 9.30m. dir. Mescidin dış ölçüleri 12.00 x 12.00 m.dir. Bu yönde geri kalan ölçünün de­ vamı avlu içerisinde ve aynı düzlemde devam etmiştir. Mescidin a r k a s ı n d a k i birinci mekânın duvarı da aynı doğ­ rultudadır (Res.3).

Mescidin kuzey cephe uzunluğu, ar­ kasındaki hacmin iç d u v a r ı n d a n köşeye kadar 12.50 m.yi bulmaktadır. Bu cep­ henin duvar kaplama taşları tamamen sökülmüştür (Res.4). Kuzeydoğu köşede, mescidin içinden girilen 0.75 m. genişli­ ğinde bir açıklık görülür. Buradan ram­ palı bir geçide girilir. Kuzey d u v a r ı n d a

1.00 m. genişliğinde pencere açıklığı vardır (Res.:4). Pencerenin üstünde 0.60 m. genişliğinde 1.40 m. yüksekliğinde başka bir açıklık b u l u n m a k t a d ı r . Bu bilgilerden, mescid içinden bir rampa veya merdivenle bir üst kata çıkış sağ­ landığı anlaşılmaktadır. Mescid içinde yer alan taş konsolların üzerinde ahşap k a r k a s l a r ı n mevcut olması, burada bir müezzin mahfilinin olduğunu göster­ mektedir. Ü m i t Serdaroğlu (7) b u r a n ı n mescid minaresine çıkış olduğunu yaz­ m a k t a d ı r . Ancak minarenin olduğuna dair kaide veya izler mevcut değildir. A y r ı c a pencerenin üzerindeki girişin

İSMAİL AYTAÇ

mevcudiyetini d ü ş ü n m e k gerekir. E ğ e r minare olsaydı, kasnak seviyesinde b i r girişe bir lüzum yoktu. K a l d ı k i zemin­ den bu girişe kadar merdiven i z l e r i ha­ len durmaktadır. Menzil h a n l a r ı yerle­ şim birimlerinden uzak o l d u ğ u i ç i n . c-zan okunduğu zaman ç e v r e d e n ibadet etmeye gelen olmaz. Sadece kervansa­ raydaki kişilere ezan o k u n d u ğ u n d a n genellikle, Aradolu'daki kervansaray­ larda minare yapılmamıştır.

Mescidin girişi kuzey cephenin or-tasındadır. Kapı açıklığı 1.10 m.dir. G i ­ rişin her yanında 1.00 m. g e n i ş l i ğ i n d e ,

1.70 m. yüksekliğinde birer pencere yc-ralmaktadır. Bugün kervansarayda mevcut tek süsleme unsuru, s a ğ d a k i pencerenin sütuncesi ü z e r i n d e k i b a l ı k pulu motifidir. Bu pencerenin s a ğ ı n d a ise bir mihrabiye nişi b u l u n m a k t a d ı r (Res.4).İçeriden a l ı n a n ö l ç ü l e r e g ö r e doğu d u v a r ı n a olan mesafeleri ş ö y l e d i r : Sol pencerenin 1.40 m., g i r i ş i n 4.10 m., sağ pencerenin ise 6.80 m.dir.

Bazı y a y ı n l a r d a mescidin kuzey cephesinde bir kapı, i k i pencerenin olduğu belirtilirken (8), b a z ı l a r ı n d a ise üç girişli olduğu k a y d e d i l m e k t e d i r (9). Ancak mescide ait a y n ı y a y ı n l a r d a ba­ sılmış resimlerde de g ö r ü l d ü ğ ü g i b i , ortadakilerinin giriş, y a n l a r d a k i l c r i n de pencere olduğu b u g ü n d e b e l l i d i r . Bu resimlerde k a p ı n ı n basık kemeri ü z e ­ rindeki alınlığın sivri kemerli o l d u ğ u görülür. Pencereler ise d ü z a t k ı kemer üzerinde, üç d i l i m l i a l ı n l ı ğ a s a h i p t i r . Üç d i l i m l i kemer, A r t u k l u l a r ı n b u l u n ­ duğu bölgelerde oldukça fazla k u l l a n ı l ­ mıştır. Cephedeki tek m i h r a b i y e n i ş i yuvarlak kemerlidir. Y u k a r d a b e l i r t i l e n y a y ı n l a r d a k i resimlerde mescid cephe­ sinde kitâbe b u l u n m a m a k t a d ı r . E s k i d e n

tamamen kesme taş ile k a p l ı olan cep­ hede, bugün sadece moloz t a ş l a r gö-rülmektedir(Res.4).

Mescidin t a b a n ı eşikten 0.50m. a ş a ­ ğıdadır. Normal olarak 0.20 m . l i k b i r

(7) S E R D A R O Ğ L U Ü m i t ; A ş a ğ ı F ı r a t Havzasın­ da Araştırmalar 1975, A n k a r a 1977

( 8 ) S E R D A R O Ğ L U Ü m i t ; A y m eser

(9) M E M İ Ş O Ğ L U Ferhan; E l a z ı ğ K l a v u s u , İ s t a n ­ bul, 1977 . 1967 Elazığ İl Yıllığı, E l a z ı ğ 1970.

K Ö M t j R H A N basamak y ü k s e k l i ğ i n d e n sonra döşe­

menin gelmesi gerekir. A r a d a k i f a r k mevcut d ö ş e m e n i n s ö k ü l m ü ş o l m a s ı n ­ dan k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Z i r a iç duvar­ larda kalan izlerden d ö ş e m e n i n o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

Mescidin kuzey d u v a r ı i ç t e n içe 9.40 m.güney duvarlar 9.30 m. genişli-ğindedir. Kuzey cephe d u v a r ı n ı n k a l ı n ­ lığı 1.40 m., pencere i ç i n d e n a l ı n a n ölçüye göre b a t ı d u v a r ı 1.20 m., g ü n e y ve doğu d u v a r ı ise 1.35 m. k a l ı n l ı ğ ı n -dadır.

Mescidin b a t ı penceresi, sağ taraf­ taki m e k â n a b a k m a k t a d ı r . O l d u k ç a sağ­ lam d u r u m d a d ı r . G e n i ş l i ğ i 1.00 m. dir. Y a n ı n d a k i b a s ı k kemerli nişin genişliği 0.60 m., yüksekliği0.90 m., d e r i n l i ğ i ise 0.60 m.dir. G ü n e y cephede i k i pencere v a r d ı r . Mescidin s a ğ l a m penceresi m i h ­ r a b ı n s a ğ ı n d a d ı r (Res.8). D ü z a t k ı ke­ merin ü z e r i n d e k i a l ı n l ı k t u ğ l a d a n d ı r . Alınlığın ü z e r i n d e s i v r i kemer bulun­ m a k t a d ı r . Pencerenin silmeleri kesme taş malzemeden y a p ı l m ı ş t ı r . Bu silme-lerdeki mevcut deliklerden demir par­ m a k l a r ı n ı n o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . M i h r a b ı n solundaki pencerenin e t r a f ı n ­ daki t a ş l a r ı n t a m a m ı s ö k ü l m ü ş t ü r (Res. 5). Ancak s a ğ l a m olan pencere ile ölçü­ leri a y n ı o l m a l ı d ı r .

Doğu d u v a r ı n ı n g ü n e y - d o ğ u köşe­ sinde b a t ı d a k i ile simetri ve a y n ı olan bir niş g ö r ü l ü r . E t r a f ı n d a k i kesme taş­ ların çoğu d u r m a k t a d ı r . Bu n i ş i n ya­ n ı n d a k i pencerenin etraf t a ş l a r ı n ı n ta­ mamı s ö k ü l m ü ş t ü r . Y a n ı n d a k i diğer pencere de a y n ı d u r u m d a d ı r .

Giriş ile simetri olan m i h r a b ı n mer­ mer kaplama o l d u ğ u , g ü n ü m ü z e kadar gelen p a r ç a l a r d a n a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Dü­ şen mermer p a r ç a l a r ı n ı n yerlerine son­ radan t u ğ l a k o n u l m u ş t u r . M i h r a p etra­ f ı n ı n ç e r ç e v e l i o l d u ğ u d u v a r d a k i izler­ den b e l l i d i r . 0.40 m. d e r i n l i ğ i n d e k i mihrap n i ş i n i n genişliği 0.75 m.dir. Batı d u v a r ı n a olan mesafesi ise 4.75 m.dir. Mescidin iç d u v a r l a r ı s ı v a n m ı ş ve kireç ile beyaza b o y a n m ı ş t ı r .

H a r i m i n ü s t ü n ü 9.30 m. ç a p ı n d a k i tuğla kubbe ö r t m e k t e d i r . Kubbeye içe­ riden T ü r k ü ç g e n i bingiler ile geçil­ miştir. D ı ş a r ı d a n ise sekizgen, taş

kas-151

nağa o t u r m a k t a d ı r . K a s n a ğ ı n kaba yontma t a ş l a r ı n ı n b ü y ü k bölümü yıkıl­

mıştır (Res.3,5). Kubbenin de köşeleri ile tepesi göçmüştür.

Mescidin b ü t ü n yüksekliği yaklaşık 9.75 m.dir. Tabandan kubbe kasnağının b i t i m i n e kadar olan 5.70 m'si gövde y ü k s e k l i ğ i , geri kalan 4.50 m.si kubbe y ü k s e k l i ğ i d i r . Aradaki kasnağın yük­ sekliği 2.00 m.dir.

MESCİDİN ARKASINDAKİ ME­ K A N L A R

Mescidin a r k a s ı n d a i k i mekân mev­ cuttur. Bu gün yıkıntı halindedirler.

l.No'ln Mekân: Bu hacim tamamen

y ı k ı l m ı ş t ı r (Res.-.3). Sadece doğu du­ v a r ı n d a izler ve avluda temel taşlarının bazı b ö l ü m l e r i mevcuttur. Mescidin de­ v a m ı olan duvar ile k e r v a n s a r a y ı n do­ ğu d u v a r ı içiçe birleşmiştir. Böyle o-lunca hacmin duvar kalınlığı, mescid köşesinde 0.70 m.ye düşerken, diğer kö­ şesinde 2.00 m.yi b u l m a k t a d ı r . Mevcut

k a l ı n t ı l a r d a n alınan ölçülere göre genişliği 3.80 m.dir. Duvar kalınlığının 2.00 m.yi bulduğu yerden, avluya doğru a l ı n a n uzunlukta 2.80 m.dir. Dolgunun fazla olması, mescid bitişiğindeki diğer yan duvarlardan ölçü almamızı engelle­ miştir. Fakat d u v a r ı n , 3.40 m.lik pen­ cereye kadar olan mesafeden daha u-zun o l d u ğ u düşünülemez. Ç ü n k ü mescid penceresini k a p a t m ı ş olur. Böylece me­ k â n ı n k ü ç ü k olduğu anlaşılır. Arka du­ v a r ı n ı n kaplama taşları yarıya kadar s ö k ü l m ü ş t ü r . D u v a r ı n üst bölümlerin­ deki izlerden tonoz ile örtülü olduğu a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Ümit Scrdaroğlu, bu m e k â n ı n kubbeli olduğunu belirtir (10). M e k â n ı n mescid ile aynı doğrultuda ya­ pılmış olması, bir bakıma mescid perso­ neline tahsis edilmiş olduğunu göster­ mektedir (11).

2 No'lu Mektn: Diğerine göre derin liği daha fazladır. Çünkü bitişiğindek 2.00 m.lik duvar kalınlığı bitmiş, ker v a n s a r a y ı n 1.00 m.lik doğu cephe duva rı devreye girmiştir. Sağ d u v a r ı n uzun luğu 3.50 m., kalınlığı 0.60 m.dir. Ark

(10) S E R D A R O Ğ L U Ü m i t ; A y n ı eier

(11) Y u k a n d a bahsedilen Mustafa Görgör, b m e k â n ı n mescid hocasma ait o l d u ğ u n u söyledi.

2M_

tf^MAtT. AYTAÇ

d u v a r ı n d a n a l m a n genişlik ise 4.00 m. dir. M e k â n ı n d i ğ e r yan d u v a r ı avlu içi­

ne d i k olarak, 3.80 m. uzunluğunda, 0.80 m. k a l ı n l ı ğ ı n d a ö r ü l m ü ş t ü r (Plân). Böyle olunca g i r i ş d u v a r ı n ı n içten içe u z u n l u ğ u 4.80 m.yi b u l m a k t a d ı r ; kalın­ lığı ise 0.60 m.dir.

Bu m e k â n o l u ş t u r u l u r k e n i k i duvar ö r m e k yetmiştir. Ön ve sol duvarlar ça­ mur h a r ç l ı olarak, moloz taşların adeta üstüste k o y u l m a s ı ile Örülmüştür. Avlu­ nun doğu cephesinde bu i k i duvara ait izler mevcut değildir. Örtü sistemine ait izler de görülmektedir. Büyük bir ihtimalle d ü z toprak damlıdır. Çünkü yamuk bir alanı en sağlam olarak düz dam örter. Bu bilgiler mekânın sonra­ dan, zaruri bir ihtiyaç için, alelâdc y a p ı l d ı ğ ı n ı göstermektedir. Belki de kervansaraya 19.yüzyılın son çeyreğin­ de misafirhane eklenirken, bu mekân da yapılmıştı. (12). Dolgu fazla oldu­ ğ u n d a n zemin durumu tesbit edilemedi.

İki no'lu mekândan kışlık salona kadar başka bir hacmin temel kalıntısı mevcut değildir. Kervansaraylarda ge­ nellikle avlunun i k i yanında mekânlar sıralanırken, belki de fazla geldiğinden buradaki alan boş bırakılmıştır. Ancak arabalık olarak düşünülmüş olabilece­ ğini de hatırlamak gerekir.

K e r v a n s a r a y ı n doğu cephe duvarını teşkil eden bu hacımların bağlı bulun­ duğu duvar, bu gün kışlık salona doğru daha fazla yıkılmıştır (Res.l).

H A V U Z

Anadolu'daki bütün kervansaraylar­ da olduğu gibi bu eserin de bir su tesisi vardır. K ö m ü r h a n ' ı n havuzu mescidin gerisinde yeralmaktadır (Res.2). Duvar kalınlıkları 1.50 m. olup, içten içe 3.00 X 2.60 m. ölçülerindedir. A v l u zeminine gömülü d u v a r l a r ı n içi moloztaş, dışı kesme taşlardan örülmüştür.

K a p a l ı salona 2.00 m. mesafede, k e r v a n s a r a y ı n doğu duvarı içinde piş­ miş topraktan yapılmış su borusu mev­ cuttur. Bu k ü n k ü n varlığından da anla­ şılacağı üzere su ihtiyacı dışarıdaki bir kaynaktan karşılanıyordu. Bu kaynak, eserin kuzey-doğusundaki derenin baş­ l a n g ı c ı n ı o l u ş t u r a n dağın eteğindedir.

Su 200.00 m. mesafeden pişmiş toprak borularla avludaki havuza g e t i r i l i y o r ­ du. Akarsu halinde gelen suyun i h t i y a ç fazlası dışarı a k ı t ı l ı y o r d u demek, y a n ­ lış olmasa gerekir. Zira biraz sonra da değineceğimiz, avlunun b a t ı cephesin­ deki 2 no'lu hacmin d ı ş d u v a r ı n d a mevcut olan çörten, fazla suyun bura­ dan akıtıldığını g ö s t e r m e k t e d i r .

İçindeki dolgu fazla o l d u ğ u n d a n , altta taş döşemenin olup o l m a d ı ğ ı anla­ şılamamaktadır.

BAĞIMSIZ M E K A N L A R

Dikdörtgen plânlı, r e v a k s ı z a v l u n u n solunda, sıra halinde tek k a t l ı odalar vardır. Sayıları, g ü n e y b a t ı k ö ş e d e k i dc dahil 7 adettir. Bunlar kışlık salondan 2.00 m.daha alçak olarak y a p ı l m ı ş l a r d ı r (Res.7). M e k â n l a r d a n d ö r t tanesi nisbc-ten sağlam d u r u m d a d ı r . D u v a r l a r ı vc örtü sistemleri a y a k t a d ı r . M e k a n l a r a numara vererek a ç ı k l a m a k daha i y i o-lur.

1 No'ÎH Mekhn: A v l u n u n g ü n c y - b a t ı

köşesinde, girişin sonundaki m e k â n ı n arkasında y e r a l m a k t a d ı r . Bu h a c ı m a , temeli taş,üstü tuğla olan 0.50 m. k a l ı n ­ lığında bir kemer açıklığı ile g i r i l i r ; Ö n ü n d e k i mekâna bu kadar g e n i ş b i r açıklıkla bağlantılı o l m a s ı , f o n k s i y o n olarak birbirlerine y a k ı n o l d u ğ u n u gös­ terir. Bu hacımda baca vc n i ş de yok­ tur. Böylece yolculara a y r ı l m ı ş b i r ko­ naklama odası olmadığı a n l a ş ı l ı r .

Bu mekânın güney d u v a r ı ö n ü n d e 1.00 m. genişliğinde seki m e v c u t t u r . Dolgunun fazla olması, d i ğ e r d u v a r ö n ­ lerinde sekinin olup o l m a d ı ğ ı n ı anla­ mamıza imkân vermedi. B a t ı d u v a r ı n ­ da, tavana yakın 0.60 m. g e n i ş l i ğ i n d e bir pencere v a r d ı r . P e n c e r e n i n kuzey d u v a r ı n a mesafesi 1.65 m. d i r . M e k â n ı n iç ölçüleri 5.90 x 4.00 m d i r . D i ğ e r h ü c ­ relerde olduğu gibi içten y u v a r l a k to­ noz, dıştan d ü z toprak d a m l ı d ı r . T o n o ­ zunun tuğladan olması ile d i ğ e r l e r i n ­ den malzeme f a r k ı g ö s t e r i r . B u mekânın üzerinde i k i n c i kata ait d u v a r kalıntısı mevcuttur.

(12) Aynı şahıs, eser çalışır d u r u m d a y k e n b u mekânın fırın olarak kullanıldığını ekledi.

K Ö M Ü R H A N ₂₅₅ 2 .\olii Mekân: Bu harabe halindedir.

Ust ö r t ü s ü ve ön d u v a r ı y ı k ı l m ı ş t ı r . İç dolgusu f a z l a d ı r . İçten içe 5.40 x 6 10 m . e b a t l a r ı n d a d ı r . Diğer mekanlara göre çok g e n i ş t i r . Batı d u v a r ı n d a d ı ş a r ı y a açılan penceresi, sol yan d u v a r ı n d a niş ve bacası yoktur. Ön d u v a r ı çok yıkıl­ mış o l d u ğ u n d a n , d u r u m u n u ve giriş sa­ yısını tesbit etmek m ü m k ü n o l m a d ı . Daha önce b a h s e t t i ğ i m i z gibi. bu me­ kânın dış d u v a r ı n d a bir çörtcn mevcut­ tur. Ç ö r t e n i n duvardan u z u n l u ğ u 0.25m. dir. M e k a n ı n b u g ü n k ü haliyle 6.10m. genişliğinde o l d u ğ u n u söylemiştik. .An­ cak güney d u v a r ı n a 5.10 m. mesafede ayrı bir duvar k a l ı n t ı s ı n ı n sağlam ve düz olarak u z a n d ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . Bu­

rada meydana gelen 1.00 m. genişli­ ğindeki a l a n ı n hangi a m a ç için kulla­ nıldığını anlamak çok zordur, ü s t e l i k kalan kavisten tonoz ile ö r t ü l ü o l d u ğ u bellidir. Bugün 0.50 m. d e r i n l i ğ i n d e k i boşluktan b a k ı l d ı ğ ı n d a t a ş d u v a r h a r c ı ­ nın k ı r m ı z ı o l d u ğ u g ö r ü l ü r . K a l a n kı­ s ı m l a r d a n a n l a ş ı l a c a ğ ı üzere üst örtüsü t u ğ l a d a n y a p ı l m ı ş t ı r . Bütün bunlar dikkate a l ı n d ı ğ ı n d a , b u r a s ı n ı n y o l c u l a r ı n kalması için tahsis edilmiş bir m e k â n o l m a d ı ğ ı a n l a ş ı l ­

m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a başka bir a m a ç için k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı d ü ş ü n m e k l a z ı m d ı r . Dışarıya k a p a l ı olması, malzeme f a r k ı ve ç ö r t e n i n mevcudiyeti, bu m e k a n ı n k e r v a n s a r a y ı n h a m a m ı olabileceğini d ü ş ü n d ü r m e k t e d i r . Ancak kesin olarak söylemek de m ü m k ü n d e ğ i l d i r . Ç ö r t e n i n varlığı h a k k ı n d a bir konuya daha d i k ­ kati ç e k m e k l a z ı m d ı r . D ı ş a r ı d a n avlu­ daki havuza getirilen akarsu bekleti-l e m e y e c e ğ i n d e n , borubekleti-larbekleti-la bu m e k a n ı n içinden g e ç i r i l e r e k d ı ş a r ı y a a k t a r ı l m ı ş olabilir.

3 No'lu Mekhn: Y a n l a r ı n d a k i diğer

h a c ı m l a r a göre o l d u k ç a s a ğ l a m d ı r (Res. 7). İ ç i n d e dolgu yoktur. En sağlıklı ölçüyü bu m e k â n d a n almak m ü m k ü n oldu. B i r i sol d u v a r ı n a bitişik, diğeri sol d u v a r ı n a 2.30m. mesafede i k i kapı aralığı ile mekana g i r i l i r . K a p ı ge­ nişlikleri 1.00 m. dir. G i r i ş l e r i n üzeri basık t u ğ l a kemerlidir. G i r i ş l e r i n üs­ t ü n d e , duvar o r t a s ı n d a , d ü z a t k ı kemer­ l i bir pencere v a r d ı r . Pencerenin sol d u v a r ı n a u z a k l ı ğ ı 2.00 m.dir. Bu ön du­

v a r ı n kaplama t a ş l a n tamamen sökül­ müştür. İçinde dolgu olmamasına rağ­ men, avludaki dolgu, girişleri yarıya kadar k a p a t m ı ş t ı r .

M e k a n ı n içinde, sol duvarda bir niş, bir şömine, batı d u v a r ı n d a bir niş ve ü s t ü n d e mazgal pencere, sağ duvarda da başka bir niş b u l u n m a k t a d ı r . Basık kemerli nişlerin, genişlikleri 0.60 m., d e r i n l i k l e r i 0.50 m. ve yükseklikleri 0.65 m.dir. Bu mekandaki şöminenin eni 0.80 m. derinliği 0.60 m., yüksekliği ise kırma kemerine kadar 1.80 m.dir. Bü­ tün yüksekliği 2.20 m.dir. Ü z e r i n d e k i mazgal pencerenin ölçüsü de diğer me-kandakiler gibi. içten genişlik 0.50 m., yükseklik 0.80 m. dıştan genişlik 0.20m, y ü k s e k l i k 0.55 m.dir.

Bu yolcu hücresi de içten yarım da­ ire tonoz, dıştan düz toprak dam ile ö r t ü l ü d ü r .

4 No'lu Mekân: 3 no'lu mekân ile

oı-tak olan yan d u v a r ı ve kervansarayın batı cephesini teşkil eden arka d u v a r ı mevcuttur (Res.6). Ön d u v a r ı ile diğer yan d u v a r ı tamamen yıkılmıştır. Bunla­ rın izleri, mevcut olan duvarlarda gö­ r ü l m e k t e d i r . Sol duvarda bir niş ve şö­ mine v a r d ı r . Batı d u v a r ı n ı n ortasında bir niş ve üstünde bir pencere mevcut­ tur. Bunlar diğer m e k â n d a k i l e r ile ölçü f a r k ı göstermezler.

Sağlam kalan mekânlara baktığı­ mızda i k i girişli olduklarını görüyoruz. Bu odanın da i k i girişli olduğunu dü­ şünmek yanlış olmasa gerek. Yan duva­ r ı n d a k i kavisten ve arka d u v a r ı n d a k i izlerden tonoz ile örtülü olduğu an­ l a ş ı l m a k t a d ı r . Tonozun üstü düz toprak damlı olmalıdır.

5 No'lu Mekân: Bu Mekânın da ön ve yan d u v a r ı da tamamen yıkılmıştır. D i ­ ğer odaları gözönüne alırsak yıkılmış olan bu yan d u v a r ı n da bir niş ve şö­ mine olmalıdır.Arka d u v a r ı n d a bir nişi ve ü z e r i n d e penceresi mevcuttur (Res. 6).bunların ölçüleri bütün hacımlarda a y n ı d ı r .

İki girişi olması burada da söz-konusudur. Tonoz ile örtülü olduğu ke­ sindir.

6 No'lu Mekân: Oldukça sağlam du­

yı-2 5 ^

kılmıştır. K a l a n bölümde b ü y ü k bir ç a t l a k v a r d ı r (Res.7). mekân i k i gi­ rişlidir.Bunların b i r i sol duvara bitişik, diğeri ön d u v a r ı n ı n ortasındadır. Basık tuğla kemerli olan ortadaki giriş, son­ radan taş malzeme ile kapatılmıştır. G i ­ rişlerin ü z e r i n d e , duvar ortasında 0.60 m. genişliğinde bir pencere yeralmak-t a d ı r . 1.00 m. genişliğindeki girişlerden soldaki yan duvara bitişik, diğeri s a ğ ı n d a k i duvara 1.00 m. mesafededir. Diğer m e k â n l a r d a olduğu gibi, sol d u v a r ı n d a bir niş ve şöminesi vardır.

Mekânın içinde dolgu çok azdır. D u v a r l a r ı n d a az sayıda tuğla kullanıl­ mıştır. İçten beşik tonoz, dıştan d ü z toprak dam ile örtülmüştür. Damın üze­ rinden alman ölçüye göre mekânın dış­ tan dışa derinliği 8.00 m. dir. Daha önce û'e belirtildiği gibi m e k â n l a r arasındaki duvar kalınlıkları 10 m. dir.

7 No'lu Mekân: Bu hacım kışlık sa­ lona bitişiktir. Sağlam d u r u m d a d ı r . D i ­ ğer odalarda olduğu gibi i k i girişi var­ dır (Res.7). B i r i sol duvarına bitişik, diğeri sağ d u v a r ı n a 0.60 m. mesafede­ dir. Girişlerin basık kemerleri tuğla­ d a n d ı r . Sol duvarında bir niş ve şömine b u l u n m a k t a d ı r . Bunların ölçüleri her odada aynı olmasına rağmen zemine ve yan duvarlara olan uzaklıkları farklı­ lık göstermektedir. Arka d u v a r ı n ı n ortasında niş bulunmaktadır. Mekânın ön ve arka duvarında pencerelerinin olmaması ile diğerlerinden farklılık gösterir.

Bu hacmin sağ, yani kuzey cephesi üzeri-nde biraz durmak gerekir. Çünkü burada duvar yoktur. Üst örtüyü yu­ varlak kemer taşımaktadır. Kemer ön ve arka duvarlara 0.70 m. mesafededir. K a l ı n l ı ğ ı ise 0.40 m.den ibarettir. Ke^ mer b o ş l u ğ u n d a n kışlık mekânın d u v a r ı g ö r ü l ü r . K ı ş h k salonun birinci sahin penceresini kemerin üstü kapatmıştır. Duvarlar a r a s ı n d a bağlantının olmama­ sı burada dilatasyonun olduğunu gös­ termektedir. Bu durumu k e r v a n s a r a y ı n doğu d u v a r ı n d a da görmek m ü m k ü n ­ d ü r . Buradaki avlu duvarı kışlık sa­ lonun ö n ü n e yapılmıştır.

A n l a ş ı l a c a ğ ı üzere, kışlık kısmın daha önce yapıldığı bellidir. Ancak

İSMAİL A Y T A £ .

aralarında malzeme f a r k ı y o k t u r . A y r ı ­ ca kışlık salon, gerisinde bulunan d a ğ a çok yakındır (Res.l). Sadece kışlık sa­ londan oluşan bir kervansaray y a p ı l m a ­ sı düşünülscydi, avlunun b u l u n d u ğ u düz arazi bırakılıp, dağa çok y a k ı n ola­ rak inşa edilmezdi. Şimdiki k u r u l u ş b i ­ çimi ile bulunduğu arazinin e l v e r i ş l i o-lan bütün sahasını k a p l a d ı ğ ı d ü ş ü n ü ­ lürse dilatasyon olmasına r a ğ m e n arada bir zaman farkı sözkonusu olmasa gerek.

KIŞLIK SALON

Kervansarayın ana kitlesi olan sa­ lon, dikdörtgen bir y a p ı d ı r . Poligon kapatılarak dikkatle yapılan ö l ç ü m l e r sonucunda, paralel olması gereken ke­ narların köşelerde dik açı ile b i r l c ş m c -dikleri ve kenar u z u n l u k l a r ı n ı n da ay­ nı olmadıkları görülür. Y a p ı n ı n d o ğ u ­ daki kısa kenarı 21.80 m. batı kısa ke­ narı da 21.55 m. ö l ç ü l e r i n d c d i r . U z u n kenarlar ise kuzeyde 41.00 m., g ü n e y d e 40.00 m. dir. Duvar k a l ı n l ı k l a r ı da farklıdır. Güney cephe d u v a r ı 1.20 m., kuzey d u v a r ı ise 1.30 m.dir.

Tüm duvarlarda şömine v a r d ı r . Bunların ö n ü n d e çepeçevre iç m e k â n ı dolanan 2.00 m. genişliğinde seki b u ­ lunmaktadır. Bu seki başka pek ç o k ö r ­ nekte görülen, yolcuların a t e ş i n ö n ü n d e gecelemek için yaygılarını serip uzan­ dıkları yerdir. Giriş şahını h a r i ç , t ü m duvar önleri bu biçimde d ü z e n l e n d i ğ i n ­ den içeride hayvan b a ğ l a m a y a e l v e r i ş l i yer yoktur. Kıymetli y ü k l e r i n , y o l c u ­ ların gözönünde olması için b u n l a r ı n hemen ayakları dibine i n d i r i l m i ş , or­ tadaki boşluklara da h a y v a n l a r ı n b a ğ ­ lanmış olması d ü ş ü n ü l e b i l i r .

Yapı kütlesi avludaki m e k â n l a r d a n 2.00 m. daha yüksektir. G ü n e y cephe tamamen kaba yontma taşla k a p l a n m ı ş ­ tır. Girişin sağında ve solunda ü ç e r adet taş cephe d u v a r ı n d a n ç ı k ı n t ı yap­ mıştır (Res.7).

Kışlık salon, tonozlarla yedi ş a h ı n a bölünmüştür (Plân). M e k a n ı n g i r i ş i orta sahındadır. E t r a f ı n d a k i kesme t a ş l a r ı n tamamı sökülmüştür. Eski resimlerde (13) sağlam olan portalin ü s t ü n d e k i k i

-(13) M E M İ Ş O Ğ L U Ferhan; A y n ı eser S ü K U A K O G L U Ümit; A y n ı eser

K Ö M t İ R H A M t â b e h ğ ı ise b o ş t u r . 1965 v ı h n d a n önce

s ö k ü l m ü ş o l m a l ı d ı r . Basık kemerli oldu­ ğu i ç e r i d e n belli olan k a p ı n ı n genişliği 2.50 m. dir. İ ç e r i d e k i s a h ı n l a r üç avak ile dört sivri kemer g ö z ü n d e n m ü t e ş e k ­ k i l d i r . K e m e r l e r i n genişliği genellikle 3.60 m.dir. Ü s t ö r t ü y ü t a ş ı y a n avaklar

1.20 X 1.00 m. e b a t l a r ı n d a d ı r . Orta şa­ hın h a r i ç , tonozlarda birer tepe pence­ resi mevcuttur. Her ş a h ı n d a k a r ş ı l ı k l ı birer şömine b u l u n m a k t a d ı r . Kuzey du­ varı h a r i c i n d e k i cephelerde mazgal pencereler yeralmaktadir. M e k â n ı n bu­ l u n d u ğ u zemin b a t ı y a d o ğ r u m e y i l l i ol­ d u ğ u n d a n s a h ı n l a r ı n y ü k s e k l i k l e r i

farklılık gösterir. D ü z toprak dam ise kuzeye doğru m e y i l l i y a p ı l a r a k yağış s u l a r ı n ı n a k ı t ı l m a s ı s a ğ l a n m ı ş t ı r . Batı­ dan numara vererek d e t a y l ı inceleye­ lim.

1 No'lu Şahın : G i r i ş e göre sol baş­

tadır. Ş a h ı n ı n genişliği g ü n e y d e 3.90 m., kuzeyde 4.20 m.dir. Batı cephesindeki teğet kemerli pencerelerin genişliği 0.60 m. dir. Aynı kemerlere sahip şöminele­ rin genişliği 0.80 m. d e r i n l i ğ i ise 0.50 m.dir. Kuzey d u v a r ı n d a bulunan şömi­ nenin ayağa olan mesafesi 1.90 m.dir. G ü n e y d u v a r ı n d a b i r ş ö m i n e , b i r dc pencere mevcuttur. Pencerenin ayağa olan uzaklığı 0.80 m., ş ö m i n e n i n ise

1.80 m.dir.Bu pencereyi a v l u d a k i 7 no'lu m e k a n ı n kemeri k a p a t m ı ş t ı r . Bu­ rada dilitasyon o l d u ğ u n u daha önce açıklamıştık.

Kışlık Salonun t ü m ü n d e o l d u ğ u gi­ bi, sivri tonoz, m o l o z t a ş malzemeden yapılmıştır. D i ğ e r sahmlardan f a r k ı kuzeydeki tepe penceresine ilaveten güneyde de bir tane o l m a s ı d ı r . Pencere­ ler 0.40 X 0.60 m . ö l ç ü l e r i n d e dir. Bütijn tonozların o r t a s ı n d a , 0.50 m. eninde ke­ mer v a r d ı r . Salonda sadece taş malzeme kullanılmıştır. D u v a r y ü z l e r i kaba yontma taş, içleri m o l o z t a ş , ayaklar ve sivri kemerler kesme t a ş t a n ö r ü l m ü ş t ü r (Res.9).

2.No'hı Şahın : Bu ş a h ı n da d i ğ e r l e r i

gibi, kuzey ve g ü n e y d e k i duvarlara ya­ rım g ö m ü l ü ayaklar ile o r t a d a k i üç a-yağa o t u r m a k t a d ı r . A y a k l a r sağlam du­ r u m d a d ı r . Şahın genişliği kuzeyde ve g ü n e y d e 4.50 m.dir. K u z e y d e k i ş ö m i n e ­

nin genişliği 0.80 m., derinliği 0.50 m.dir. Bu ölçüler b ü t ü n şöminelerde a y n ı d ı r . Şahını çevreleyen seki, bu şa­ hın ö n ü n d e de sağlamdır. 1 ve 2 no'lu s a h ı n l a r diğer sahmlardan yer yer ker­ piç yer yer de moloz taşlarla ayrılarak bir ara koyun ağılı olarak kullanıl­ m ı ş t ı r . Bu amaçla k u l l a n ı l ı r k e n 2 no'lu ş a h ı n ı n güney d u v a r ı n ı n taşları söküle­ rek açılan du\ar boşluğu giriş olarak k u l l a n ı l m ı ş t ı r (Rcs.7).

i No'lu Sahur. 2 no'lu ş a h ı n d a n farkı yoktur. .Ayaklar ile kemerler sağlam d u r u m d a d ı r .

4 No'lu Sahur. Bu orta şahının ölçü

olarak d i ğ e r l e r i n d e n f a r k ı yoktur. Her cephede 4.50 m. genişliğindedir. Diğer sahmlardan farkı, tepe penceresinin ol­ m a m a s ı ve kışlık salona girişin buradan s a ğ l a n m a s ı d ı r . Girişten dolayı seki bu­ rada yapılmamıştır. D u v a r ı n üstünde pencere de yoktur. Kuzey d u v a r ı n d a k i ş ö m i n e sağlam d u r u m d a d ı r .

Girişin sağındaki ayağın taşları sö­ k ü l d ü ğ ü n d e n üst ö r t ü n ü n ağırlığını ta-ş ı y a m a m ı ta-ş , 5 no'lu ta-şahının ikinci ayağı­ na kadar yıkılmıştır.

5 No'lu Sahur Tonozunun orta bö­ l ü m ü n ü n yıkıldığını belirtmiştik. Yı­ k ı l a n kısımdan tonoz kavisinin içi gö­ r ü l m e k t e d i r . D ü z t o p r a k damın ağırlığı, i k i şahın a r a s ı n d a k i boşluktan doğu-ba-tı moloz taş ayaklarla kemerlere akta­ r ı l m ı ş t ı r . Şahının diğer kısımları sağ­ lam d u r u m d a d ı r .

6 No'lu Sahur 5 No'lu şahınla ortak

olan bir ve ikinci ayaklar yıkılınca bu tonozun da ortası göçmüştür.

7 No'lu Sahur. Kışlık salonun son ş a h ı m d ı r . Doğuda duvara, batıda ayak­ lara taşıtılan sivri tonozunda bir tane tepe penceresi v a r d ı r . Kuzeyde şahının genişliği 4.80 m., g ü n e y d e 4.40 m.dir. Doğu cephe d u v a r ı n d a i k i şömine, dört pencere b u l u n m a k t a d ı r . Pencere vc şö­ minenin ölçüleri diğer sahınlarda-kilerle a y n ı d ı r . Birinci şahından i t i ­ baren boydan boya gelen ortadaki tak­ viye kemeri bu son şahının d u v a r ı n d a bitmektedir. Y u k a r ı d a bu şahının diğer s a h ı n l a r a göre daha alçak olduğunu be­ l i r t m i ş t i k .

258 tSMATL A Y T A Ç

M A L Z E M E

Bütün kervansaraylarda olduğu gi­ bi, K ö m ü r h a n ' d a da en fazla kullanılan malzeme taştır. Bütün m e k â n l a r ı n du­ var köşeleri, kapı etrafları, ayaklar ile kemerlerin b ü y ü k bir bölümü kesme taş k a p l ı d ı r . Duvarlar içten ve dıştan kaba yontma taş ile kaplanmıştır. Bütün du­ v a r l a r ı n iç kısımları ise moloz taş malzeme ile örülmüştür.

Tuğla malzeme mcscid kubbesinde ve kubbeye geçiş elemanlarında, mes­ cidin pencere alınlıklarında, avludaki 1

no'lu hacmin tonozunda, 2 no'lu hac­ min tonoz kavisinde, 3,6,7 nolu hacım-ların girişlerinin kemerlerinde kulla­ nılmıştır.

Duvar harcı olarak kumlu kireç kullanılmıştır. Ancak sonradan eklen­ diği anlaşılan üst kat d u v a r l a r ı ile, mescidin arkasındaki 2 no'lu mekûnın duvar harcı kumlu topraktır.

Mcscid kubbesi haricinde, üstten düz olan örtü sistemi tamamen toprak damlıdır. Toprağın üstünün kiremitle döşendiği düşünülebilir, ancak bugün parçalara rastlanılmamaktadır.

Avlu kapısının demir olduğunu dü­ şünüyoruz. Ancak bu kesin değildir. Bunun haricinde mescidin sağlam olan güneybatı penceresinde demir parmak­ lığın olduğuna dair izler mevcuttur. Orijinal mihrabın mermer ile kaplı olduğu kalan kısımlardan bellidir.

K e r v a n s a r a y ı n bugün için mevcut olan tek süsleme unsuru, mescid girişi-sinin sağında yer alan pencerenin sü-t u n ç e s i n i n alsü-t kısmındaki balık pulu m o t i f i o l d u ğ u n u belirtmiştik.

T A R İ H L E N D İ R M E

Uzaktan b a k ı l d ı ğ ı n d a eserin, Sel­ ç u k l u d ö n e m i n i n abidevi görünüşlü, yüksek k e r v a n s a r a y l a r ı n d a n olmadığı görülür. K ö m ü r h a n daha alçak, insan ölçülerine daha y a k ı n d ı r . Osmanlı dö­ neminde h a n l a r ı n dışarıyla i r t i b a t ı ar­ tarken, bu eserde Selçuklu geleneği ola­ rak dışarıyla i r t i b a t ı sadece güney cep­ hedeki portalden sağlanmıştır. Bundan menzil h a n ı olmasının rolü olabileceği­ ni unutmamak gerekir.

Girişin sağ ve solunda birer h a c ı m mevcuttur. Avlunun sadece b a t ı cephe­ sinde yolculara mahsus konaklama oda­ ları vardır. Özel yolcu m e k â n l a r ı n ı n varlığı ve içindeki şöminelerin mevcu­ diyeti Osmanlı han mimarisinin ö z c l -liklerindendir.

Avlunun güney-doğu k ö ş e s i n d e k i mescit pencerelerinin bol s a y ı d a vc daha geniş oluşları, demir p a r m a k l ı k izlerinin mevcudiyeti, m i h r a b ı n d a mer­ mer kullanılması, Osmanlı d ö n e m i eseri olduğunu göstermektedir. Kışlık salonu içerden çevreleyen sekinin ve tavana yakın küçük pencerelerin v a r l ı ğ ı , bize Osmanlı döneminin tek hacimli, a v l u -suz hanlarını h a t ı r l a t m a k t a d ı r . E s e r i n çok sade oluşu da Osmanlı d ö n e m i özcl-liklerindendir.

Bu bilgilerden k e r v a n s a r a y ı n kesin tarihlendirmesini yapmak m ü m k ü n de­ ğildir. Avluya girişi sağlayan p o r t a l i n yıkılmış olması, ü z e r i n d e k i t a b e n i n varlığını anlamak i m k a n ı n ı o r t a d a n kaldırmıştır. Ayrıca kışlık salonun üzerindeki kitabelikte boş b u l u n m a k t a

-dır.Bu durumda daha önceki y a y ı n l a r a bakmak faydalı olacaktır..

İshak Sunguroğlu, Harput y o l l a ­ rında isimli 5 c i l t l i k eserinin 1.cildinin 153.sayfasında bu eserle i l g i l i k ı s a c a şunları yazmaktadır: IV.Murat, 1634 y ı ­ lında İran Seferine ç ı k a c a ğ ı n a k a r a r verip, tüm illere sefere h a z ı r l a n m a l a r ı için ferman göndermiştir. Bu f e r m a n ı n ­ da, geçeceği mevkilerde muazzam y o l ­ lar, köprüler ve kervansaraylar y a p ı l ­ masını emretmiştir. Sultan I V . M u r a t , Bağdad'a giderken Malatya'dan gelip, Harput üzerinden Diyabekir'e g e ç e c e k ­ tir. Malatya-Harput yolunda i h t i y a ç t a n dolayı bir kervansaray y a p ı l m a s ı gerek­ miştir. Bu bilgilere ait dipnotuna ise İstanbul-Beyazıd Belediye K ü t ü p h a n e s i 24/7 nolu ve hicri 1310(M.1892) t a r i h l i Mamuretül Aziz salnamesini v e r m i ş t i r . Aynı salnamede, bu tarihten b i r k a ç yıl önce üstüne misafirhane e k l e n d i ğ i n i kaydetmektedir.

Bu bilgileri s a l n â m e ' n i n 61.sayfa­ sında okuma i m k â n ı m ı z oldu. A y r ı c a Evliya Çelebi Seyahatnemisi'nin I V . c i l ­ dinin başında, 1665 yılında b i r üst k ö y

-K Ö M t İ R H A N

_25i

de k o n a k l a d ı ğ ı n ı ve "Aşağıda K ö m ü r -h a n ' ı v a r d ı r k i a m a n s ı z yerdedir" c ü m ­ lesinden k e r v a n s a r a y ı n bu tarihten ön­ ce inşa e d i l m i ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n i y o r u z . B u n l a r ı n haricinde 1967 ve 1973 Elazığ i l y ı l l ı k l a r ı ile 1977 y ı l ı n d a basılmış Elazığ k ı l a v u z u n d a bu eser I V . Murat H a n ı olarak g e ç m e k t e d i r . A y r ı c a İsmet İlter'in T a r i h i T ü r k H a n l a r ı ' a d l ı eserinde I V . M u r a t K e r v a n s a r a y ı olarak geçer. Bu y a y ı n d a b i l g i için V a k ı f l a r Genel M ü d ü r l ü ğ ü gösterilmişse de I V . M u r a t ' ı n vakfiyesinde ve m ü d ü r l ü k t e herhangi bir k a y ı t , b i l g i veya a r a ş t ı r m a notuna r a s t l a n m a d ı .

Y u k a r ı d a k i b i l g i ve k a y ı t l a r d a n , konumuz olan K ö m ü r h a n ' m I V . M u r a t t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Sultan'ın 1638 (8 Recep 1048)de Bağ­ dat'a v a r d ı ğ ı d i k k a t ç e a l ı n ı r s a ve y o l , köprü, k e r v a n s a r a y l a r ı n y a p ı l m a s ı n a i -lişkin f e r m a n ı n da 1634 y ı l ı n d a ç ı k a ­ rıldığı d ü ş ü n ü l ü r s e , eserin bu tarihler a r a s ı n d a y a p ı l m ı ş olması kuN vctle muh­ temeldir.

M U K A Y E S E

1634-38 y ı l l a n a r a s ı n d a inşa edilen k ö m ü r h a n , tek k a t l ı , açık ve k a p a l ı kı­ sımları b i r l i k t e i h t i v a eden guruba gir­ mektedir. Plân olarak 17.yüzyılda yap­ tırılan O s m a n l ı k e v r a n s a r a y l a r ı n d a n bazı f a r k l ı l a k l a r gösterir. K a y s e r i İ s -cesu Kara Mustafa Paşa K e r v a n s a r a y ı (17.yy.) (14), Eski Malatya Silahtar Mustafa Paşa k e r v a n s a r a y ı (15) ile mukayese edilecek olursa: Bu eserler açık avlulu ve tek katlı olarak inşa edilmişlerdir. A v l u l a r ı n ı n içini revak-1ar dolanır. K ö m ü r h a n revaksız olarak yapılmıştır. A r a ş t ı r ı l a b i l d i ğ i k a d a r ı ile avlusunun sadece girişi ile bir cephe­ sinde konaklama o d a l a r ı olan Selçuklu ve Osmanlı k e r v a n s a r a y ı bulunmamak­ tadır. Bu eserde giriş y ö n ü ile batı cep­ hede mekanlar v a r d ı r .

Esas k a r ş ı l a ş t ı r m a y ı a y n ı tarihlerde, aynı a m a ç ( İ r a n Seferi) için y a p ı l a n ve aynı coğrafi b ö l g e d e olan Eski Malat-ya'daki Silahtar Mustafa Paşa kervan­ sarayı (16-36) ile yapmak doğru olur. Bu eser, bir açık avlu, kışlık salon vc iki d i k d ö r t g e n m e k â n ı ihtiva eder. Ön

cephesinde, girişin y a n l a r ı n d a altışar tane d ü k k a n yeralır. Girişin üstünde

k e r v a n s a r a y ı n mescidi bulunur. Altın­ da beş helâ ve i k i abdest musluğu var­ dır. A v l u revaklı olup,ortasında bir havuzu ihtiva eder. Kapalı kısmın av­ luya bakan cephesinde,tonozla örtülü toplam o n i k i tane oda mevcuttur. Kış­ lık salon içten içe üç sıra tonoz, dıştan d ü z toprak dam ile örtülüdür. Bu tonozlar sade ayaklara oturtulmuştur. Duvar önlerini seki ve şömineler çev­ reler. K a l ı n olan duvarlara pencereler y ü k s e k t e n açılmıştır.

K ö m ü r h a n ile ortak olan yönleri: Tek avlulu, tek katlı oluşu, bir portal ile yapıya girilişi, havuzun ortasında yer alışı, kapalı salonu seki ve şömi­ nelerin çevrelenmesi, pencerelerin dar ve y ü k s e k t e oluşu, içten tonoz.dıştan d ü z toprak dam ile örtülmesi ve avlu­ d a k i yolcu o d a l a r ı n ı n bütün cephelerde yer a l m a y ı ş ı d ı r . F a r k l ı yanları ise: Ön cephede d ü k k â n l a r ı n yer alışı, mesci­ d i n i n giriş üstünde bulunması, avlunun revakla çevrili olması, konuk odaları­

nın kışlık salonun ö n ü n d e olması, avlu ile kışlık salonun bitiştiği köşelerde birer b ü y ü k hacmin varlığıdır. Kömür-han'da d ü k k a n l a r avlu içinde, girişin sağında ve solunda y e r a l m a k t a d ı r . Mes-cid, avlunun güney-doğu köşcsindedir. .Avluda revaklı galeri mevcut değildir. Yolcu odaları sadece batı cephede bu­ l u n m a k t a d ı r .

S O N U Ç

IV.Murat Han. Bağdat seferine git­ meden y a p t ı r d ı ğ ı birçok eser dahilinde, Malatya-Harput kervanyolundaki Kö-m ü r h a n ' ı inşa ettirKö-miştir. Kitâbcsi mevcut o l m a d ı ğ ı n d a n , mimârının kim o l d u ğ u n u bilemiyoruz. Ayrıca Sultanın vakfiyesinde bu eserle ilgili bilgi kay­ dına r a s t l a n ı l m a d ı ğ ı n ı y u k a r ı d a belirt­

miştik.

Kervansaray, acilen lazım olduğun­ dan dolayı olsa gerek, ölçülerinde düzen yoktur. Mesela kışlık salondaki

(14) G Ü R A N Ceyhan, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları, Ankara 1978

(15) G t j R A N Ceyhan, Aynı Eser 1967 ve 1973 Malatya İ! Yıllıkları

260 f ^ M A T T . AYTAÇ kemerlerin ve sahınlarin genişlikleri

f a r k l ı d ı r . Cephenin uzunlukları da de­ ğişiklik gösterir. Mescidin yapı kütle­ sinde meydana getirdiği kırılma çok barizdir. Mescid pencerelerinin sütun-çeleri haricinde süsleme yapılmamıştır.

Bugünkü yarı harabe haline gelmesi ilginçtir. 20.yüzyılın i l k çeyreğine kadar üstündeki misafirhane ile işle­ tilen kervansaray, daha sonra resmt olarak özel kişilere satılmıştır. Yapıyı alanlar işe yarar malzemesinin t ü m ü n ü sökmüşlerdir. Muhtelif zamanlarda ese­ rin kesme t a ş l a n bölgedeki köylüler ta­ rafından alınmıştır.

1987 yjlı içinde Karakaya Baraj Gölü sulan altında kalacaktır. (16) Bugün yan harabe halinde olması mo-loztaş malzemenin bol kullanılması, eserin başka bir yere nakli ihtimalini ortadan k a l d ı r m a k t a d ı r .

BİBLİOGRAFYA

1. A K O Z A N Feridun; T ü r k Sanat Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul, 1963

2. A R D 1 Ç 0 Ğ L U Nurettin; Harput Tarihi, İstanbul, 1964

3. ASLANAPA Oktay; Türk Sanatı, İstanbul, 1984 4. Ç I R A N 0 Ğ L U Tuğman; 1967 Ela­ zığ İl Yıllığı, Elazığ, 1970 5. G Ü R A N Ceyhan; T ü r k H a n l a r ı n ı n Gelişimi ve İstanbul H a n l a r ı , A n k a r a , 1978 6. İLTER İsmet; T a r i h i T ü r k H a n ­ ları, Ankara, 1969 7. K A R A M A Ğ A R A L I Beyhan; Sel­ çuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fa­ kültesi Sanat T a r i h i Bölümü Ders N o t ­ ları, Konya, 1983 8. K U Ş Ç U 0 Ğ L U Mustafa; E v l i y a Çclebi'den Malatya, İ s t a n b u l , 1968 9. M E M İ Ş 0 Ğ L U Fcrhan; E l a z ı ğ K l a -vuzu, İstanbul, 1977 10. M Ü L A Y İ M Selçuk; Sanat T a r i h i Metodu, İstanbul, 1983 l l . S E R D A R O Ğ L U Ü m i t ; A ş a ğ ı F ı ­ rat Havzasında A r a ş t ı r m a l a r . 1975, ODTÜ. Aşağı F ı r a t Projesi Y a -yınlari,Scri I,No I , Ankara 1977

1 2 . S U N G U R O Ğ L U İ s h a k ; H a r p u t Yollarında, I.Cild, İ s t a n b u l , 1958

13. Y E T G İ N Suut K e m a l ; İ s l a m M i ­ marisi, Ankara, 1965

14. Ö N G E Y I L M A Z ; S e l ç u k Ü n i v e r ­ sitesi Fen-Edebiyat F a k ü l t e s i Sanat T a r i h i Bölümü Ders N o t l a r ı , K o n y a ,

1984

15.1967 ve 1973 M a l a t y a İl Yıllıkları

16.Evliya Çelebi Seyahatnamesi C i l t I V , İstanbul, 1978

(16) İnceleme A ğ u s t o s 1984'te y a p ı l m ı ş t ı r .

'•0' C '

# , 7

K Ö M Ü R H A N ₂₆₁

- ^ 1 -*

Jr4 İr ,

Haa'm kuzey cephesi

Resim 5: Güney cephe •»i Resim 8: Güney cephede sağlam kalan pencere Resim 6. Bağımsız mekSn'm içten gönmüşu

E9 T L X I 1 t

1

_{I r} I

•

•

I 1 CZl

•

'-3 I I 1 r I I 1 1 1 1

•

•

•

1 I I 1

•

•

Ü

Ü

I I r r ( r I r 1 I I I I I I I I T - T " ! — n e L i : 1 I '

RESİM 1 : Kervansarayın doğudan genel görünüşü REStM 3 : Mescidin kuzeyden görünüşü.

RESİM 6 : Bağımsız mekanların görünüşü. RESÎM 7: Mescidden kışlık salonun görünüşü.