SERAM K E B M DALI
SERAM K E VEREN FAKÜLTELERDE SELÇUKLU Ç
SAN ATI NIN UYGU LANM ASI
YÜKSEK L SANS TEZ
Haz rlayan Mine ÖZTÜRK
Ankara Ekim,2009
SERAM K E B M DALI
SERAM K E VEREN FAKÜLTELERDE SELÇUKLU Ç
SAN ATI NIN UYGU LANM ASI
YÜKSEK L SANS TEZ
Mine ÖZTÜRK
Dan man: Yrd. Doç. Dr. Olcay BORATAV
Ankara Ekim,2009
Jüri Üyelerinin mza Sayfas …..………. i
Önsöz …...………... ii
Özet …… .……….. iii
Abstract ..……….. v
Tablolar Listesi ………... vii
Resimler Listesi ……… xi
1. G ………. 1
1.1. Problem ………..……… 3
1.2. Ara rman n Amac ……….. 3
1.3. Ara rman n Önemi……….. 4
1.4. Varsay mlar ………... 4
1.5. S rl klar ..………... 4
1.6. Tan mlar … ………... 5
2. SELÇUKLU Ç SANATI’NIN TAR VE GEL ………. 7
2.1. TÜRK Ç SANATININ KULLANIM ALANLARI …..……… 10
2.1.1. Duvar Çinileri ……… 11
2.1.1.1. Kubad Abad Saray ……….. 12
2.1.1.2. Konya Saray K çarslan Alaaddin Kö kü ……… 22
2.1.1.3. Aspendos Saray ……….. 26
2.1.1.4. Keykubadiye Saray ………...……….. 27
2.1.1.5. Diyarbak r Saray ………..………... 28
2.1.1.6. Alanya Saray ……….………….. 28
2.1.1.7. Ak ehir Saray ……….. 29
2.1.2. Kullan m Amaçl Çini Seramikler ………... 29
2.2. ANADOLU SELÇUKLU Ç LER N ÖZELL KLER ……… 33
2.2.1. Selçuklu Çinilerinde Kullan lan Hammaddeler ………. 33
2.2.2. Çini Üretim A amalar ……….. 34
2.2.2.1. Çini Çamurunun Haz rlanmas ……….. 34
2.2.2.2. Kündeleme lemi ……… 35
2.2.2.3. ekillendirme ………... 35
2.2.2.3.1. Döküm usulü ekillendirme ……… 35
2.2.2.3.2. ablon tornayla ekillendirme ……… 36
2.2.2.3.3. Çark tornayla ekillendirme ………... 36
2.2.2.6. Desenleme,Tahrirleme ve Boyama ………. 37
2.2.2.7. S rlama ………. 37
2.2.2.8. S rl f nlama……… 38
2.3. SELÇUKLULARDA SÜSLEME VE Ç MOT FLERLER ………….. 38
2.3.1. Bitkisel Süsleme ……… 39 2.3.1.1. Rumi ………. 40 2.3.1.2. Palmet ……… 42 2.3.1.3. Lotus ………. 43 2.3.2. Geometrik Süsleme ……….... 44 2.3.2.1.Geçmeler ………. 45
2.3.2.2.Çizgi Sisteminden Geli en Geometrik Kompozisyonlar…………. 46
2.3.2.3.Kapal ekil Geçmelerinden Olu an Geometrik Kompozisyonlar 46 2.3.3. Yaz ……… 47
2.3.3.1. Kufi ……….. 47
2.3.3.2. Sülüs ………. 49
2.3.4. Figürlü Süsleme …….……….... 50
2.3.4.1. nsan Figürlü Süslemeler ……… 50
2.3.4.2. Hayvan Figürlü Çiniler ………. 57
2.3.4.3. Mitolojik nsan ve Hayvan Figürleri ……… 60
2.4. SELÇUKLU Ç TEKN KLER ……….. 63
2.4.1. S rl Tu la ……….. 63
2.4.2. Çini Mozaik ……… 66
2.4.3. Kakma Tekni i ……….. 68
2.4.4. Kaz ma (Sahte Mozaik) Tekni i ……….. 68
2.4.5. Tek Renk S rl Çiniler ……….. 69
2.4.6. Kabartma Tekni i ………. 70
2.4.7. S ralt Tekni i ……… 72
2.4.8. Lüster Tekni i ………... 73
2.4.9. Minâi Tekni i ……… 76
2.5. SANAT E , TÜRK EL SANATLARI VE Ç E ……... 80
2.5.1. Sanat E itimi Kavram , Kapsam ve Amaçlar …………..………….... 80
2.5.2. Türkiye’de El Sanatlar E itimi …………..…..………. 82
3.2. Veri Toplama Araçlar ………... 87
3.3. Verilerin Toplanmas ve Analizi ……….. 87
4. BULGULAR VE YORUM ………... 88
4.1. Kat mc lar n Sosyo-Demografik Özellikleri………... 88
4.2. Seramik ve Çini Sanat n Uygulan ile lgili Ö renci Görü leri………… 91
4.3. Seramik ve Çini Sanat n E itim-Ö retim Etkinliklerindeki Yeri ve Önemi ile lgili Ö renci Görü leri……… 108
4.4. Ö rencilerin Seramik Ve Çini Sanat na li kin Görü lerinin Baz Demografik De kenlere Göre Da ……… 112
5. SONUÇ VE ÖNER LER ………... 153
KAYNAKÇA……….. 160
ÖNSÖZ
Bin y ll k bir geçmi e sahip olan Türk Çini Süsleme Sanat Karahanl lar’dan ba layarak 1040-1157 y llar aras nda hüküm süren Büyük Selçuklu Devleti ve Anadolu Selçuklu Devletiyle de (1080 -1308) Selçuklu Çini Sanat olarak devam etmi tir.
Türk- slam senteziyle yo rulan gerek mimari ve gerekse El Sanatlar nda, dönemin kendine özgü üslup özelliklerini bünyesinde birle tirerek geli en Selçuklu Çini Sanat Anadolu topraklar üzerindeki yüzy llard r kullan lan seramiklerde seçkin örnekleriyle kar za ç km r.
Günümüzde seramik ve çini sanatlar e itimi veren kurumlara “sanat e itimcileri ve rencileri Selçuklu Çini Sanat hakk nda ne kadar bilgiye sahipler bunun için sunulan imkânlar nelerdir bu imkanlar ne kadar verimli kullan lmaktad r ve Selçuklu Çini Sanat ya atabilmek için neler yap lmal r?” sorular sorulmu önemli hususlar ara lm r. Ders ve tez ara rma a amalar nda deste ini ve ilgisini benden esirgemeyen Dan man m Yrd.Doç.Dr.Olcay Boratav hocama, kaynak konusunda yard mc olan de erli hocalar ma, ayr ca desteklerini ve sab rlar benden esirgemeyen aileme sonsuz te ekkürlerimi sunar m.
Sayg lar mla…
Mine ÖZTÜRK Ankara 2009
Ö ZE T
SERAM K E VEREN FAKÜLTELERDE SELÇUKLU Ç
SAN ATI NIN UYGU LANM ASI ÖZTÜRK, Mine
Yüksek Lisans, Seramik E itimi Ana Bilim Dal Tez Dan man : Yrd.Doç.Dr.Olcay BORATAV
Ekim – 2009, 192 sayfa
nsanl n var olu undan günümüze kadar devam eden sanat olgusu; insanl k tarihinin geçirdi i her evrimde insanlar n ya ama bak lar na göre de ime u ram ve her dönemde sanat farkl bir ekilde ortaya ç km r. Bu dönemlerde sanatç lar ortaya koyduklar eserleri meydana getirirken o günün artlar na göre temin edebildikleri farkl malzemelerle farkl biçimler ortaya koymu lard r.
Sanat n bir dal olan Seramik Sanat ’da, Anadolu’ da do mu ve ate in bulunmas ndan sonra ki dönemlerde yap lmaya ba lanm olan yakla k 8000 y ll k bir sanatt r. nsano lunun tarihi kadar eski olan bu sanat, tarih boyunca farkl formlarda, farkl medeniyetlerin içinde, farkl kültürlerin izlerini ta yarak tarihe k tutan önemli bir araç olmu tur.
Anadolu'da Selçuklu Dönemi Türk Çini ve Seramik Sanat , özellikle XIII. ve XIX. yüzy llar aras nda büyük geli meler göstermi ve çe itli teknikler, zengin renk ve desenlerle be eni kazanm r. Döneminde çe itli tekniklerle yap lm , en güzel ve ba ar örnekleri olan bu eserlerin korunmas ve gelecek nesillere bu kültürel miras n bilincine varacak ekilde rak lmas ; eserlerdeki karakteristik yap n ve biçimsel üslubun günümüzde modern sanat biçimleriyle harmanlanarak bugün ve yar n bar lmas gerekmektedir. Ö rencilerin itim süreçleri boyunca ald klar farkl müfredat içeriklerinin içerisine az miktarda da olsa yüzy llara damgas vurmu ve en önemlisi bizim geçmi imiz olan bu bilgi ve tecrübenin kat lmas gerekmektedir.
Temelleri sa lam olan her yap n farkl dönemlerde ya ad zorluklara dayanmas nas l kolay olursa bu sanat alan nda ki geçmi yüzy llar n bilgi birikimi de bizim sa lam temellerimiz olacakt r. Ça da sanat rüzgârlar yla kendi sa lam temellerimizi birle tirdi imizde özgün, bir o kadarda bizim olan hem modern hem de kimlik fark ortaya koyan bir sanat bilincimiz olacakt r. Bu sebepten dolay ara rman n konusu daha fazla önem kazanmaktad r.
Bu ara rmada ülkemizde Seramik E itimi veren Fakültelerde Selçuklu döneminden günümüze kadar Selçuklu çinilerinin; gerek teknik, gerek biçim ve süsleme olarak geldi i nokta ve uan bu bölümlerde çini seramiklerinin kullan ld alanlarla, uygulanma ekli üzerinde ara rma yap larak, geçmi ten miras kalan bu de erlere sahip ç kmak amaç edinilmi tir.
Ayr ca seramik e itimi veren fakültelerde ö rencilerin Selçuklu Çini Sanat hakk ndaki dü ünceleri, uygulanan orijinal tekni in yan s ra; farkl ne tür teknikler uygulanabilece i ve nerelerde kullan labilece i, bu eserleri ya atabilmek için neler yap lmas gerekti i, bu konudaki eksikliklerin neler oldu u sorular na yan tlar aranm r. E itimin al lar olan rencilere anket uygulamas yap larak sorular n cevaplar al nm r. Sonuç olarak ortaya kan ara rma bulgular de erlendirilmi tir.
ABSTRACT
THE APPLICATION OF THE ART OF THE SELJUKS T LE IN THE FACULTIES WHICH EDUCATION OF CERAMICS IS HELD
ÖZTÜRK, Mine
Yüksek Lisans, Seramik E itimi Ana Bilim Dal Tez Dan man : Yrd.Doç.Dr.Olcay BORATAV
Ekim – 2009, 192 page
The phenomenon of art carrying on from the existance of men to today, has changed according to the men’s aspect of life in every period that men had,and the art has occured in different way in every period. In those periods,the artists have created different styles with different materials that they could had with the conditions of that time when they created the works.
One of the branches of art,ceramics is an art of 8000 years,which existed in anatolia and was started to be applied after the discovery of fire. As old as the humanbeing,this art has been a means which enlighted history by holding different cultures qualities in different styles and in different civilizations.
The period of Seljuks in Anatolia Turkish Art of tile and ceramics has developed especially in XIII and XIX centuries,and has been appreciated with various styles,colors and motifs.It is essential that these works, which are the successful and nice samples of their periods and made with different techniques,should be saved; this cultural heritage should be inherited to the foregoing generations to have the conscious of this inheritance;and today and tomorrow’s union should be ensured by the union of characteristic form and the formal style with the styles of modern art. This information and experience,which worth a hundred years and the most important-which is our history,should be added into the different curriculums which students have through educations.
Like the construction of which base is strong can stand the difficulties of different periods,the imformation of the past in art will be our base to stand. When we unite our strong bases with the contemporary art flows,we will howe canscious of art which is not only extraordinary but also modern which holds the variety of identities and is ours.Thus,the subject of research has much importance.
It is aimed in this research that the point which tile of Seljuks has come in the aspect of technique, style and decoration from the period of Seljuks today in the faculties of ceramics in our country should be sowed. And it is again aimed that cultural heritance should be saved in the departments which tile ceramics are used, and the form of apply is searched.
And it is guestioned that;the thoughts of students in the faculties of ceramics,about tile art of Seljuks,the original technigues and besides it what kind of techniques can be applied and used in which places,what could be done to keep these works alive,what the problems are in this subject. Being the receivers of education,students are questioned through quizzes. Research findings are evaluated as a result.
Tablolar
Tablo 1. Cinsiyet Da Tablo 2. Ya Da Tablo 3. Gelir Da
Tablo 4. Deneklerin Babalar n E itim Düzeyi Tablo 5. Deneklerin Annelerinin E itim Düzeyi Tablo 6. Deneklerin Mezun Olduklar Lise
Tablo 7. Deneklerin Ö renim Gördükleri Üniversitelere Göre Da Tablo 8. Deneklerin Seramik E itimi Süresi
Tablo 9. Ders D Faaliyetlerde Seramik Çal mas Tablo 10. Seramik Derslerine Yönelik Atölyenin Varl Tablo 11. Okulda Verilen Seramik E itiminin Yeterlili i Tablo 12. Bölümde Çini Sanat n Varl
Tablo 13. Çini Sanat n Çini Dersi Olarak m Yoksa Seramik Dersi çinde mi Verildi i Tablo 14. Çini Derslerinin Zorunlulu u
Tablo 15. Çini Dersini Seçme Nedeni Tablo 16. Çini Dekorlama Atölyesinin Varl Tablo:17. Ders D nda Çini Çal p Çal lmad
Tablo 18. Ders D nda Çal labilecek Özel Seramik ve Çini Atölyenin Varl Tablo 19. Uygulamalar çin Kullan lan Atölye, Ar iv ve Malzemenin Yeterlili i Tablo 20. Çini Dersinin Kredisinin Yeterlili i
Tablo 21. Seramik E itimi Veren Ö retim Elemanlar n Çini Bilgilerinin Yeterlili i Tablo 22. Seramik Dersinde Çini Çal mas Haz rlarken Yararlan lan Kaynaklar Tablo 23. Ya an lan Çevrenin Tarihi Eserlerindeki Motif ve Formlar n Uygulanmas Tablo 24. Hangi Dönem Çinilerine A rl k Verildi i
Tablo 25. Ya an lan Çevrede Selçuklu Eserlerinin Varl Tablo 26. Selçuklu Çini Desenlerinin Nereden Bulundu u Tablo 27. Tercih Edilen Anadolu Selçuklu Çini Motifleri Tablo 28. Tercih Edilen Selçuklu Çini Teknikleri
Tablo 29. Selçuklu Çini Sanat Uygulamas nda Geleneksel Formlardan Yararlan lmas Tablo 30. Selçuklu Çini Sanat Uygulamas nda Piyasadaki Haz r Formlar n Kullan lmas Tablo 31. Selçuklu Çinilerinin Uyguland Yerler
Tablo 33. Ö retim Elemanlar n Selçuklu Çini Teknikleri Konusunda Yeterlili i
Tablo 34. Selçuklu Çinilerinin S rlan p F nlama leminden Sonra Ortaya Ç kan Sorunlar n Nedenleri
Tablo 35. Fakülte D nda Çini Sanat ndan Faydalan lan Yerler Tablo 36. Fakülte D nda Çini Sanat ndan Faydalanma Nedenleri Tablo 37. Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r
Tablo 38. Çini Desenleri Orijinale Ba Kalarak Seramik Üzerine Uygulanmal r Tablo 39. rencilerin yi Yeti mesinin Ö rencilerin Kendi Sorumluluklar na da Ba Olmas
Tablo 40. Çini E itiminde Özgün, Ça da , Modern Tasar mlarla Yeni Bir Boyut Getirilmesi Gere i
Tablo 41. Yüksek Ö retim Kurumlar n Verdi i E itimin Ö renciyi Hayata Haz rlamas Tablo 42. Seramik Atölye Derslerinde Çinin Sanat Uygulanmal r Görü ünün Cinsiyete Göre Da
Tablo 43. Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Ya a Göre Da
Tablo 44. Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Ailenin Gelir Durumuna Göre Da
Tablo 45. Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Baban n E itim Durumuna Göre Da
Tablo 46.Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Annenin E itim Durumuna Göre Da
Tablo 47. Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Ö rencinin Mezun Oldu u Lise Durumuna Göre Da
Tablo 48.Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Ö renim Gördü ü Üniversite Durumuna Göre Da
Tablo 49.Çini Desenleri Orijinale Ba Kalarak Seramik Üzerine Uygulanmal r Görü ünün Cinsiyet Durumuna Göre Da
Tablo 50.Çini Desenleri Orijinale Ba Kalarak Seramik Üzerine Uygulanmal r Görü ünün Ya Durumuna Göre Da
Tablo 51.Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Ailenin Gelir Durumuna Göre Da
Tablo 52.Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Baban n E itim Durumuna Göre Da
Tablo 53.Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Annenin E itim Durumuna Göre Da
Tablo 54. Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Ö rencinin Mezun Oldu u Lise Durumuna Göre Da
Tablo 55. Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Ö renim Gördü ü Üniversite Durumuna Göre Da
Tablo 56. rencilerin yi Yeti mesi Ö rencinin Kendi Sorumluluklar na da Ba r Görü ünün Cinsiyet Durumuna Göre Da
Tablo 57. Ö rencilerin yi Yeti mesi Ö rencinin Kendi Sorumluluklar na da Ba r Görü ünün Ya Durumuna Göre Da
Tablo 58. Ö rencilerin yi Yeti mesi Ö rencinin Kendi Sorumluluklar na da Ba r Görü ünün Ailenin Gelir Durumuna Göre Da
Tablo 59. rencilerin yi Yeti mesi Ö rencinin Kendi Sorumluluklar na da Ba r Görü ünün Baban n E itim Durumuna Göre Da
Tablo 60. rencilerin yi Yeti mesi Ö rencinin Kendi Sorumluluklar na da Ba r Görü ünün Annenin E itim Durumuna Göre Da
Tablo 61. rencilerin yi Yeti mesi Ö rencinin Kendi Sorumluluklar na da Ba r Görü ünün Ö rencinin Mezun Oldu u Lise Durumuna Göre Da
Tablo 62.Seramik Atölye Derslerinde Çini Sanat Uygulanmal r Görü ünün Ö renim Gördü ü Üniversite Durumuna Göre Da
Tablo 63.Çini E itimine Modern Tasar mlarla Yeni Bir Boyut Getirilmelidir Görü ünün Cinsiyet Durumuna Göre Da
Tablo 64.Çini E itimine Modern Tasar mlarla Yeni Bir Boyut Getirilmelidir Görü ünün Cinsiyet Durumuna Göre Da
Tablo 65. Çini E itimine Modern Tasar mlarla Yeni Bir Boyut Getirilmelidir Görü ünün Aile Gelir Durumuna Göre Da
Tablo 66.Çini E itimine Modern Tasar mlarla Yeni Bir Boyut Getirilmelidir Görü ünün Baban n E itim Durumuna Göre Da
Tablo 67.Çini E itimine Modern Tasar mlarla Yeni Bir Boyut Getirilmelidir Görü ünün Annenin E itim Durumuna Göre Da
Tablo 68.Çini E itimine Modern Tasar mlarla Yeni Bir Boyut Getirilmelidir Görü ünün Ö rencinin Mezun Oldu u Lise Durumuna Göre Da
Tablo 69.Çini E itimine Modern Tasar mlarla Yeni Bir Boyut Getirilmelidir Görü ünün Ö renim Gördü ü Üniversite Durumuna Göre Da
Tablo 70. Yüksek Ö retim Kurumlar n Çini E itimi Ö renciyi Hayata Haz rlar Görü ünün Cinsiyet Durumuna Göre Da
Tablo 71.Yüksek Ö retim Kurumlar n Çini E itimi Ö renciyi Hayata Haz rlar Görü ünün Ya Durumuna Göre Da
Tablo 72.Yüksek Ö retim Kurumlar n Çini E itimi Ö renciyi Hayata Haz rlar Görü ünün Ailenin Gelir Durumuna Göre Da
Tablo 73.Yüksek Ö retim Kurumlar n Çini E itimi Ö renciyi Hayata Haz rlar Görü ünün Baban n E itim Durumuna Göre Da
Tablo 74.Yüksek Ö retim Kurumlar n Çini E itimi Ö renciyi Hayata Haz rlar Baban n E itim Durumuna Göre Da
Tablo 75.Yüksek Ö retim Kurumlar n Çini E itimi Ö renciyi Hayata Haz rlar Görü ünün Annenin E itim Durumuna Göre Da
Tablo 76.Yüksek Ö retim Kurumlar n Çini E itimi Ö renciyi Hayata Haz rlar Görü ünün Ö rencinin Mezun Oldu u Lise Durumuna Göre Da
Tablo 77.Yüksek Ö retim Kurumlar n Çini E itimi Ö renciyi Hayata Haz rlar Görü ünün Ö renim Gördü ü Üniversite Durumuna Göre Da
Resimler
Resim 1. Karatay Medresesinin Kubbesinden Görünüm Resim 2. Kubad Abad, Saray Külliyesi Restitüsyonu Resim 3. Kubad Abad, Büyük Saray n Genel Görünü ü Resim 4. Kubad Abad Büyük Saray n Duvar Çinileri
Resim 5. Ba da Kuran Figürler , S r Alt . Kubad Abad ,Büyük Saray. Karatay Resim 6. Ayakta Duran Nar Tutan Figür, S r Alt Kubad Abad
Resim 7. KubadAbad Ellerinde Hayvan Ta yan Figürler
Resim 8. ahin Figürü Desenli Y ld z Çini. S r Alt Kubad Abad ,Büyük Saray.Karatay. Resim 9. At Figürü. S r Alt . Kubad Abad.,Büyük Saray. Karatay
Resim 10. Aslan Figürü S r Alt Kubad Abad, .Büyük Saray.Karatay Resim 11. Köpek Figürü. S r Alt Kubad Abad. Karatay.
Resim 12. Bal k Figürü S r Alt Kubad Abad. Büyük Saray. Karatay
Resim 13. Ellerinde Birer Bal k Tutan Ba da Kuran Figürlü Y ld z Çini.S ralt . Kubad Abad. Büyük Saray. Karatay
Resim 14. Siren Figürlü Çiniler .S r Alt . Kubad Abad.Büyük Saray Ve Küçük Saray Karatay.”
Resim 15. Sfenks Figürlü Y ld z Çini.Lüster. Kubad Abad, Büyük Saray. Karatay
Resim 16. Gö sünde ‘Es Sultan’ Yaz Çift Ba Kartal Figürü, S r Alt Tekni inde Y ld z Çini. Kubad Abad Büyük Saray .Konya , Karatay Müzesi.
Resim 17. Alaaddin Kö kü
Resim 18. Atl Figür. Y ld z Çini Parças ,Minai. Konya, Alaaddin (K ç Arslan) Kö kü. Karatay
Resim 19. Yan Yana Üç Figür. Sekiz Kö eli Y ld z Çini Parças ,Minai. Konya, Alaaddin (K ç Aslan) Kö kü. Tiem
Resim 20. Samsat. S ralt Tekni inde Bezenmi Çanak. XII. Yüzy lsonu XIII. Yüzy l lk Yar
Resim 21. Saydam Turkuvaz S rl Seramik Kase Resim 22. KubadAbad S ralt Çini Kase
Resim 23. S ralt Rumi Motifli Bey ehir KubadAbad Saray Buluntusu Resim:24. Karatay Medresesi Çe itli Rumilerden Olu an Bordür Düzenlemesi
Resim 26. ratl Palmet Motifli Bey ehir KubadAbad Saray Buluntusu Resim 27. ralt Lotus Motifli Bey ehir KubadAbad Saray Buluntusu Resim 28. Geçmeler
Resim 29. Çizgilerden Elde Edilen Geometrik Kompozisyon
Resim 30. Kapal ekil Geçmeleriyle Elde Edilen Geometrik Kompozisyon Resim 31. Karatay Medresesi Kufi Yaz Pandantifi
Resim 32. Karatay Medresesi Sülüs Ve Kufi Yaz Örne i
Resim 33. Ya mak Ve Peçeli Kad n Betimlemeleri, Kubad Abad, Büyük Saray
Resim 34. Kollar Tiraz Bantl Kaftan yla Ba da Kurup Oturmu Pozisyonda Betimlenmi Figür, KubadAbad
Resim 35. Ellerinde Bal k Tutan Ba da Kuran Figürlü Y ld z Çini, Kubad Abad, Büyük Saray
Resim 36. Av Sahnesi, Alaeddin (K ç Aslan) Kö kü
Resim 37. r Alt Tekni i Kullan larak Yap lm Portreler, Kubad Abad, Büyük Ve Küçük Saray
Resim 38. r Alt Ve Minai Tekni inde Yap lm nsan Yüzü Betimlemeleri, Kubad Abad, Büyük Saray Ve Alaeddin Kö kü
Resim 39. Lüsterli Çini, nsan Yüzlü Güne Figürü, Kubad Abad
Resim 40. Minai Tekni inde Y ld z Çiniler; Atl Figür, Alaeddin (K ç Aslan)Kö kü,Konya Resim 41. Dövme Ben Gelene ini Gösteren Lüsterii Çiniler, Kubad Abad, Büyük Ve Küçük Saray
Resim 42. S r Alt Tekni inde Yap lm Alaeddin Keykubad'a Ait Oldu u Dü ünülen Portre, Kubadabad Büyük Saray(Ar k, R., Kubad Abad, Türkiye Bankas Kültür Yay nlar -514, stanbul, 2000, S.141)
Resim 43. Tav an Figürü, Kubad Abad Küçük Saray
Resim 44. Çe itli Ku Tasvirleri ,S r Alt Kubad Abad, Büyük Saray. Karatay
Resim 45. Hayat A ac ’n n ki Yan nda Kar kl Simetrik Ku Desenli Y ld z Çini .S r Alt Kubad Abad, Büyük Saray Karatay.
Resim 46. S r Alt KubadAbad Ku Tasviri
Resim 47. Siren Figürlü Çiniler .S r Alt . Kubad Abad.Büyük Saray Ve Küçük Saray Karatay. Resim 48. Sfenks Figürlü Y ld z Çini.Lüster. Kubad Abad, Büyük Saray. Karatay
Resim 49. rl Tu la Tekni ine En Güzel Örneklerinden,(Sivas Çifte Minareli Medrese) Bir Detay
Resim 51. Konya nce Minareli Medrese
Resim 52. Konya Karatay Medresesi Kubbe Geçi inde Çini Mozaik Bezeme (Anadolu Selçuklu 1251)
Resim 53. Tokat, Gök Medrese, Ana Eyvandan Çini Mozaik Süsleme Detay Resim 54. Konya, Sahip Ata Camii, Mihrab ndan Detay, (1258)
Resim 55. Konya S rçal Medrese, (1242) Çini Mozaik Detay, Resim 56. Sivas , Keykavus ifahanesi
Resim 57. Konya Karatay Medresesi
Resim 58. Amasya Gök Medrese Camii Kümbeti Kemerlerinde S rl Tu la Ve Tu la Süsleme Resim 59. Kabartma Yaz Ve Geometrik Desenli Lüster Teknikli Rakka Çinileri. XII. Yüzy l Selçuklu.
Resim 60. Konya, Karatay, Lüster Teknikli, Kubad Abad, Büyük Saray. Bitkisel Ve Geometrik Bezemeli Çiniler.
Resim 61. Konya, Karatay, Lüster Teknikli, Kubad Abad, Büyük Saray. Tav an Figürlü Çini. Resim 62. Tavsan n Ba Gagalayan Avc Ku Figürlü, Lüsterli Y ld z Çini, Kubad Abad, Büyük Saray
Resim 63. Samsat Kaz lar nda Lüster Teknikli Kar k S rl Çanak. 12 Y.Y lsonu -13 Y.Y l lk Yar .
Resim 64. Konya, Alaaddin (K ç Aslan ) Kö kü. Minai Teknikli, Karatay. Atl Süvari Figürü, Y ld z Çini Parças .
Resim 65. Konya, Alaaddin (K ç Aslan ) Kö kü. Minai Teknikli, Karatay. Yan Yana Üç Figür. Sekiz Kö eli Y z Çini Parças
Resim 66. Konya, Karatay, Alaaddin (K ç Aslan ) Kö kü. nsan Yüzü Tasvirleri, Çini Parçalar .
Resim 67. Konya, Alaaddin (K ç Aslan ) Kö kü. Minai Teknikli, Karatay. Bagda Kurmu Figür. Alt Kö eli Y z Çini Parças
Resim 68. Konya ,Alaaddin(K çaslan)Kö kü.Berlin, slam Sanat Müzesi,Minai Teknikli,Ud Çalan Figür.Alt Kö eli Y ld z Çini
Resim 69. Ö renci Çal mas S ralt Tekni iyle Yap lm Selçuklu Konulu Tasar m Resim 70. Ö renci Çal mas Selçuklu Y ld içinde Figür motifli Seramik Tabaklar Resim 71. Ö renci Çal mas S rüstü Tekni iyle Yap lm Vazo Çal mas
Resim 72. Ö renci Çal mas Selçuklu Motiflerinin Kullan ld Kaseler Resim 73. Ö renci Çal mas S ralt Tekni iyle Repredüksiyon Çal mas
Resim 74. Ö renci Çal mas amot Üzerine Çini Çamuru Aç larak Çini S rlar la Yap lan Çini Motifli Tabak
Resim 75. Ö renci Çal mas Selçuklu Figürlü Seramik Tabak Çal mas Resim 76. Ö renci Çal mas Selçuklu Motifli Seramik Duvar Panosu
Resim 77. Ö renci Çal mas .S ralt Tekni iyle Yap lm Selçuklu Motifi ve modern motiflerle tasarlanm Nihale
Resim 78. Ö renci Çal mas : S ralt Teknikli Selçuklu Motifli Duvar Panosu Resim 79. Ö renci Çal mas : Repredüksiyon Selçuklu Motifli S ralt Duvar Panosu Resim 80. Ö renci Çal mas S ralt Teknikli Selçuklu Motifli Vazo
Resim 81. Ö renci Çal mas Selçuklu Motifli Kabartma Teknikli Duvar Panosu
Resim 82. Ö renci Çal mas , Selçuklu Y ld z Ve Art lar yla znik Motiflerinin Birle iminden Olu an Vazo Çal malar
Resim 83-84. Ö renci Çal mas .Modern Tasar ml S ralt Selçuklu Çini Çal malar . Resim 84-85. Ö renci Çal mas .Modern Tasar ml S ralt Selçuklu Çini Çal malar . Resim 86-87. Ö renci Çal mas .Modern Tasar ml S ralt Selçuklu Çini Çal malar . Resim 88-89. Ö renci Çal mas . Ö renci Çal mas .Modern Tasar ml S ralt Selçuklu Çini Çal malar .
Resim 90-91. Ö renci Çal mas .Modern Tasar ml S ralt Selçuklu Çini Çal malar . Resim 92-93. Ö renci Çal mas .Modern Tasar ml S ralt Selçuklu Çini Çal malar .
BÖLÜM I
1.G
Anadolu Selçuklu Sanat ’n n olu mas XIII. yüzy lda gerçekle mi tir. Bunda XII. yüzy l ilk Anadolu Beyliklerinin de büyük katk olmu tur. Anadolu Selçuklu Sanat ’n olu turan en büyük unsur olan Türk Sanat ’n n kökleri, Orta Asya’ya kadar uzan r. Türk Tarihi gibi, Türk Sanat ’n n da de ik co rafyalarda ya anm , gerçekle mi uzun bir geçmi i vard r. Türk Sanat , Türkler’ in tarihi seyir içerisinde ya ad klar topraklar, sahip olduklar sosyal, siyasal, ekonomik ve kültür çevresine ba olarak olu turduklar sanat ürünlerinin bütününü ifade eder(Karpuz,2002:39).
Selçuklu Sanat farkl diller ve anlay lar n birle mesi sonucunda do mu bir sanatt r. Bunun sebebide Selçuklu’lar n göçebe bir ya am sürmelerinden kaynaklanmaktad r.
Anadolu gibi çok çe itli kültürlerin kayna topraklar üzerinde bulunmak, Anadolu Selçuklular ’n n kendilerine özgü bir sanat sentezine ula malar na sebep olmu tur. Anadolu’da Selçuklu Üslûbunun geli me seyrinin, baz yerlerde yo un, baz yerlerde ise daha az yo un, bazen yabanc özelliklerin fazla bazen de tamamen yerli özelliklerle, fakat genel olarak çe itli e ilimleri ve teknikleri birbirine kar rarak olu tu unu ve zaman içinde Anadolu Türk Sanat ’n di er slâm bölgelerinden ay ran bir kimli e kavu tu unu görmekteyiz(Kuban,1972:115;Bayburto lu,1993:72).
Do ald rki her ülkenin sanat , kültürünün bir yans mas r. Anadolu’da kurulan Türk devletleri içinde kültürel bak ndan en önemlisi say lan Anadolu Selçuklular , Anadolu’ya Türk çehresini veren büyük bir sanat yaratm lard r (Yetkin, 1972:2).
Anadolu Selçuklu Türklerini di er slam bölgelerinden ay ran bu sanatç kimli ini Ögel(1972:4) u sözleriyle ifade etmektedir;
“Selçuklular sava olarak ün sahibidirler, ancak sava lar, sonuçlar n etkileri ile tarih ak nda izlerini b rakarak gelip geçer. Anadolu’da ki eserlerin elle tutulur somutlu u ise geçmi devirleri bugüne ba lar ve bizde sava imgesini silerek sanatç imgesini ya at r” Anadolu Selçuklu Sanat zengin bir sanat yelpazesine sahiptir. Ve Selçuklu sanat mimâri, çini, seramik, cild, ah ap, kuma , dokuma, cam, minyatür, maden, el sanatlar , alç
kabartma ve resim sanatlar ndan olu maktad r. Bu yüzden Selçuklu Türkleri sanatç bir kimli e sahiptirler.
Geleneksel Türk sanatlar içerisinde önemli bir yeri olan çininin, sanat n ana vatan olarak Orta Asya kökenli oldu u bilinir. Öncelikle Uygur Türkleri ile ba layan bu sanat z; Karahanl lar, Gazneliler, lhanl lar ve Anadolu’nun 1071 y nda fethi ile Selçuklular taraf ndan Anadolu’ ya gelmi tir (Koçer, 1998:35). Mimariye ba olarak geli en çini sanat Selçuklu döneminde mimarinin ana süs unsurunu olu turmu tur ( im ir,1990:1). Türk çini sanat nda yüzy llar boyunca birçok teknik uygulanm r. Baz teknikler her dönemde görülürken baz teknikler ise gerek renk ve gerekse desen aç ndan de iklikler ortaya koyarak devrin simgesi haline gelmi lerdir.
Anadolu Selçuklular döneminde yeni denemelerle en yayg n kullan lan teknik mozaik çini tekni i olmu tur. Bu tekni in ba lang nda s rs z tu la mozaik tekni i bulunmaktad r. Tu lalar n s rlanmas mimari süslemede renkli mozaik çininin kullan lmas na yol açm r (Yetkin, 1972;154).
Anadolu’da mozaik çini tekni i daha ba lang ndan itibaren kendisine has bir tak m özellikler ortaya koymu tur. En basit ekli tu lalar aras ndaki bo luklara çini parçalar n serpi tirilmesidir. Bunun yan nda s rl tu lalar n sade tu lalar aras na yerle tirilmesi ile gamal haç, baklava zikzak gibi örnekler yap lm duvar tonoz ve kubbe yüzeyleri örülmü tür. As l çini mozaik tekni inde ise ayr ayr düz renkte çini levhalardan küçük bir keski veya bir testere ile verilen örne e göre motifler ve süsleme yüzeyini te kil eden motif aralar kesilir. Parçalar yan yana getirilerek duvarlara gelen yüzeylerine alç dökülerek birle tirilir. Böylece motif ve aralar ndaki z t renkli parçalar n bir araya gelmesi ile süsleme yüzeyi meydana gelir. Bazen de mozaik tekni inde çiniler kabartma olarak da alç içine yerle tirilmi , s rl tu lalar ve kesme çinilerle yap lm r (Yetkin,1972;156).
Son y llarda yap lan arkeolojik çal malar sonucunda Selçuklu dönemi sivil mimarisinde çe itli teknik ve üsluba sahip çinilerin kullan ld anla lm r. Bu teknikler aras nda yer alan s r alt tekni inde çiniler biçim verilip astarland ktan sonra desenlendirilir. Selçuklu örneklerinin ço u astars zd r. Desen boyand ktan sonra s r alt nda kar mamas için hafif f nlan r üstlerine s r sürülüp tekrar f nlan rlar. Ço unlukla effaf renksiz s r kullan r. Selçuklu devrinde firuze s r ve alt nda siyah desen çok yayg nd r (Öney, 1976;11).
r alt , lüster ve minai gibi s r üstü tekniklerinin ise kö k ve hamam yap lar nda kullan ld yap lan kaz lar sonucunda anla lm r.
Selçuklu dönemi çini ve seramik sanat , geli imini yüzy llarca devam ettirmi ve kendi döneminden sonraki dönemlerin sanatlar nda da etkisini hissettirmi tir. Anadolu Selçuklu devletleri, Konya ve di er büyük yerle im merkezlerinde ürettikleri ve günümüze kadar gelen mükemmel eserlerle Türk kültürünü yeni nesillere ula rmay sa layarak yepyeni ba lang çlara imza atm lard r.
1.1. Problem
Yap lan ara rmalar s ras nda Geleneksel Türk Çini Sanat içinde yer alan Selçuklu çinileri hakk nda de ik amaçlarla ve de ik biçimlerde pek çok ara rma yap p yay nlanmas na kar k, Selçuklu çini sanat n e itim fakülteleri ve güzel sanatlar fakültelerinde uygulanmas ile ilgili herhangi bir ara rma yap lmad anla lm r. Bu nedenle Türkiye’de seramik e itimi veren fakültelerde Selçuklu Çini Sanat ne düzeyde tan lmakta ve teknik gereç ve uygulama noktas nda hangi imkânlar sa lanmaktad r.
1.2. Ara rman n Amac
Bu ara rmada ülkemizin seramik e itimi veren fakültelerinde Selçuklu çinilerinin, tasarlama a amalar ve uygulamalar n ne ekilde yap ld ; gerekli kaynaklar n hangi düzeyde kullan ld , ö rencilerin ö retim elemanlar ndan ne gibi beklentilerinin oldu u ara lm r. Eksikliklerin neler oldu u ve neler yap labilece i ara p öneriler sunulmu tur.
Ara rman n temel amac ; seramik e itiminde Geleneksel Türk El Sanatlar ndan olan çini sanat n çini sanat n temeli olan Selçuklu çini sanat n günümüze kadar geli imini göz önüne alarak, gerek güzel sanatlar fakülteleri gerekse e itim fakültelerinde seramik derslerinin içinde çini sanat n i leni i ve i leni te ya an lan sorunlar incelemek ve uygulamada olmas gerekenleri belirlemektir.
1.3. Ara rman n Önemi
Günümüzde çe itli e itim kurumlar nda sanat dersleri içinde çini sanat gösterilmektedir. Bu e itim kurumlar nda verilen çini e itimi yüzlerce y l önce ortaya ç kan ve farkl birçok teknikler uygulanan ve günümüze kadar gelen Selçuklu Çini Sanat ya atmada ne derece faydal olmaktad r. Atalar zdan yadigâr kalan bu sanata ne kadar sahip
lm , benimsenmi ve yap lan çal malarda uygulanm r. Çini sanat geçmi indeki görkemini, günümüzde ne yaz k ki devam ettirememi ve geçmi teki eserlerin kalitesine ula amam r. Bu kaliteye yeniden ula abilmek için hem ö rencilere hem de ö retmenlere büyük görev dü mektedir.
Önemli kültür de erlerimizden biri olan Türk Çini Sanat en gösteri li dönemini Selçuklu döneminde ya am r. Yap lan ara rmalar sonucunda, çe itli dönemlerde uygulanan çinilerin kompozisyon kurallar , teknikleri, yap m yöntemleri, resim ve çizimleri, çe itli zamanlarda, de ik yerli ve yabanc yay nlarda yer almas na ra men, Selçuklu çinilerinin seramik e itiminde uygulan yla ilgili herhangi bir konuya rastlanmam r. Bu sebepten dolay bu konunun ara lmas büyük önem arz etmektedir.
1.4. Varsay mlar
Ara rma s ras nda a daki varsay mlar dikkate al narak de erlendirme yap lm r:
1. Ara rmada kullan lan kaynaklardan elde edilen bilgiler gerçe i yans tmaktad r. 2. Ankete kat lan ö rencilerin, ara rma sorular na verdikleri cevaplar içtenlikle verilmi
cevaplard r.
1. 5. S rl klar
Ara rma, Selçuk Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Sakarya Üniversitesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi ve Dumlup nar Üniversitelerinin Güzel Sanatlar Fakülteleri ve E itim Fakülteleri Seramik ve Çini ana sanat dallar nda 2008/2009
1.6. Tan mlar
Antropomorfik: nsana benzeyen.
Bisküvi: Kurutulduktan sonra astarlan p ilk pi irimi yap lm parça.
Bitkisel Motifler: Çiçek, yaprak, a aç çe itlerinden olu turulan motiflere verilen ad.
Çark: Çinide yüzlerce y ll k geçmi e olan, hamura yuvarlak ekiller verebilmek için, alt ve üst k mlarda tabla ve kafa denilen ah aptan iki ayr tekerlek bulunan, bilye üzerinde dönen, ayakla döndürülerek devirleri kontrol edilebilen üretme aleti.
Dekor: Bir yere süsleme amac yla verilen düzen.
Eyvan: Üç taraf kapal bir taraf aç k ve üstü tonozlarla örtülü oda. Evani: Tabak, vazo ve benzeri malzeme.
Fa furi:Çini porseleninden yap lan.
Girift: Birbirinin içine girip kar , giri ik, çapra k desen, güzel yaz sanat nda bo yer rakmayacak biçimde iç içe istif edilmi (yaz ).
Kaolin: (Ar kil) Porselen yapmakta kullan lan bir çe it ak ve gevrek kil, kaolin. Ka i: Mimaride kullan lan çini.
Kemer: ki sütun veya aya birbirine üstten yar m çember, bas k e ri, yonca yapra vb. biçimlerde ba layan ve üzerine gelen duvar a rl klar , iki yan ndaki ayaklara bindiren tonoz ba lant .
Kil: Island zaman kolayca biçimlendirilebilen yumu ak ve ya toprak. Kontur: Resimde nesneyi belirgin gösteren çevre çizgisi.
Kuvars: Billurla silisin do ada çok yayg n bir türü.
Kompozisyon: Ayr ayr parçalar bir araya getirerek bir bütün olu turma biçimi ve i i.
Kümbet: Kubbe biçiminde toparlak kabart , koni, piramit biçiminde dam olan, yuvarlak veya kö eli yap .
Kubbe: Yar m küre biçiminde olan ve yap örten dam, kümbet.
Kûfî Yaz : Arap yaz n düz ve kö eli çizgilerle yaz lan eski bir biçimi.
Lotus: Nilüfer cinsinden birçok bitkiye verilen genel ad ve bu çiçeklerden stilize edilerek çizilen motifler.
Medrese: slâm ülkelerinde, genellikle slâm n dini kurallar na uygun bilimlerin okutuldu u yer.
Mescit: Genellikle minaresiz, küçük cami.
Mihrap: Cami, mescit vb. yerlerde Kâbe yönünü gösteren, duvarda bulunan ve imama ayr lm olan oyuk veya girintili yer.
Mikronize: En küçük parçalara ay rma.
Motif: Yan yana gelerek bir bezeme i ini olu turan ve kendi ba lar na birer birlik olan elerden her biri.
Mukarnas: Yüzeysel bezemede geometrik tasar m birikimi prizmatik ö elere dönü türülmü , prizmatik ö elerin yan yana ve üst üste gelerek geli tirdikleri bezeme türü.
Pres: letme, onarma, düzletme vb. i lemlerin uygulanmas için bir nesneyi, iki a rl k aras nda mekanik olarak s rmaya yarayan alet, mengene.
r: Baz nesnelere parlakl k verme, d etkilerden koruma, s zmalar önlemek vb. amaçlarla sürülen, saydam veya donuk vernik.
Stilize: karakteri kaybolmadan basitle tirilerek tezyini ve ematik hale sokulmu biçim ya da motif, üslupla lm .
Sülüs Yaz : Arap alfabesiyle yaz lan bir tür süslü yaz .
Tonoz: Tu la ve harçla örülmü , alttan obruk, yar m silindir biçiminde tavan örtüsü, bir kemerin aral ks z devam etmesiyle olu an örtü biçimi.
Yalak: Ate hanenin iki yan nda, s rçan n eritildi i, cep eklindeki bölümler. Zoomorfik: Hayvana benzeyen
BÖLÜM II.
2. SELÇUKLU Ç SANATININ TAR VE GEL
Türk Süsleme Sanat nda mimari ile en ahenkli ekilde ba da an ve mimarinin estetik etkisine renk katan çininin en yak n do uda çok eski tarihlerde kullan ld bilinmektedir. Eserleri çini ile süslemek, ilk kez M.Ö.3000’ in ilk yar nda M r’da Sakkara mezar piramitlerinde görülmü tür. M rl lar bu an tsal yap lar firuze renkli çinilerle süslemi lerdi. Büyük bir bo luktan sonra M.Ö. XII-VI yüzy llar aras nda Mezopotamya’da Asurlular renkli s rl ve kabartmal çiniler kullanm lard r. Babillilerin ünlü tar kap Mezopotamya Çini Sanat n en görkemli örneklerindendir. Hükümdar II. Nebukadnezar devrinde yap lan tar kap ’n koruyan bo a kabartmalar firuze, beyaz sar kahverengi kabartma çinilerle i lenmi tir. M.Ö. XII-IX yüzy llar aras nda Elam krallar Susa’daki eserlerini firuze, sar kahverengi, beyaz s rl figürlü çinilerle süslemi lerdir. Bu gelenek, M.Ö.404-358 yüzy llar aras nda Akhamenid saraylar nda kabartma figürlü çinilerle sürdürülmü tür. Büyük skender’in M.Ö. IV. yüzy lda Yak n Do u’yu istilas ndan sonra yap larda s rl tu la ve çini kullan son bulmu tur (Y lmaz, 1999:10).
Geleneksel Türk Sanatlar içerisinde önemli bir yeri olan çininin, sanat n ana vatan olarak Orta Asya kökenli oldu u bilinir. Öncelikle Uygur Türkleri ile ba layan bu sanat z; Karahanl lar, Gazneliler, lhanl lar ve Anadolu’nun 1071 y nda fethi ile Selçuklular taraf ndan Anadolu’ ya gelmi tir (Koçer, 1998:35).
slam öncesi Türk Sanat nda s rl tu la M.S. 8.yüzy lda Uygurlarda mabetlerin zemin kaplamalar nda kullan lm r(Öney,1976:7). dikut ehrindeki harabelerde gri - mavi renklere sahip s rl tu lalara rastlanm r. Karahoça’da yap lan kaz larda ortalar nda birer rozet ve kö elerinde çeyrek rozetlerle ekillendirilmi süslemeye sahip kare levhalar bulunmu tur. Bunlar gri-mavi bir s r ile kapl olup mabetlerin zemin kaplamas nda kullan lm r (Yetkin,1972:15).
Uygurlarla ayn dönemde slâm Mimarisinde de çini kullan ba lam ve de ik ülkelerde farkl renk, desen ve teknik özelliklerle geli mi tir. IX. yüzy lda Abbasiler taraf ndan Ba dat’ n kuzeyinde Türk askerleri için kurulan Samarra ehrinde yap lan kaz larda çini kal nt lar ve özellikle de daha önce hiç görülmemi lüster tekni i ile yap lm
çiniler ortaya ç kar lm r. Benzerleri X. yüzy lda Suriye’de Rakka ehrinde de bulunmu tur (Öney,1987:15).
Özkent’te Celaleddin Hüseyin Türbesi’nin (1152) cephesindeki mavi çiniler ile Buhara’da Kalan minarenin (1127) erefesinin alt nda görülen çiniler Karahanl lar döneminde çini kullan na i aret etmektedir(Aslanapa,1993:317). Ayn yüzy llarda Afganistan bölgesinde hakimiyetlerini sürdüren Gazneliler de (963-1186) yap lar nda çiniyi kullanm lard r. Gazne kentinde yap lan kaz larda Gazne Saray na ait kare, alt gen ve y ld z eklinde üzerleri tavus ku u, köpek, keçi, arslan gibi figürler ve rûmi, Uygur çinilerindekine benzeyen rozet ile yaz larla süslü sar , kahverengi, mavi, ye il renkte s rl küçük çiniler bulunmu tur. Bu tip kabartma hayvan motifli çinilere, Anadolu’da rastlanmamaktad r (Aslanapa ,1993:147).
Do u ran da Gazneliler’in yerine geçen Büyük Selçuklular, Sultan Melik ah devrinde (1072-1092) bütün ran’ Mezopotamya’y , Suriye’yi ve Anadolu’yu s rlar içinde toplam , duvar çinilerinin ve s rl tu lalar n kullan lmas ran’da XI. Yüzy ldan itibaren devam etmi ler. XII. yüzy l ran’ nda lüster çiniler, üstün teknikleri çok zarif bezemeleri ile slam sanat na çok parlak örnekler kazand rm r. Gezegen sembolleri saray ileri gelenleri, av hayvanlar girift ve kalabal k kompozisyonlarla ahname, Kelile ve Dimne; Hamsa gibi ran edebiyat ndan hikayeleri anlatan, av, sava ve e lence sahnelerini canland ran lüster çiniler boldur. ran’da XII-XIII. Yüzy l büyük Selçuklu devrinde geli en minai tekni i, slam dünyas n en ilginç seramik türlerinden biridir (Öney,1987:17-24).
Mimari eserlerinde çiniye yer veren bir ba ka devlet de Harzem ahlar Devleti’dir. (1097-1231). Bu devir eserlerinde firuze ve lacivert s rl tu la ve çiniler kullan lm r (Yetkin, 1972:22).
Büyük Selçuklulardan sonra ran’da varl sürdüren Harzem ahlar n’da 1220’de Mo ollar taraf ndan ortadan kald lmas yla bu bölgede istila sebebiyle 1270 civar na kadar çinili mimari eserlerde bir durgunluk olmu tur. Ayn dönemde Anadolu Selçuklular ’nda ise çinili eserlerin yap nda büyük bir yo unluk ya anmaktad r. Bunda Mo ol istilas ndan kaçan do ulu çini ustalar n Anadolu’ya gelmi olmalar n da üphesiz katk olmu tur. ran’daki bu durgunluk fazla uzun sürmemi ve 1270’den sonra, önce lhanl lar devrinde, sonra Timur devrinde büyük bir geli me ya anm r (Öney,1987:19).
Bu dönemde, yap lardaki çini kullan daha geni yüzeylere yay lm , daha zengin ve girift kompozisyonlar uygulan lm r. XIII. yüzy lda Anadolu’da geli en çini mozaik tekni i, lhanl lar devrinde firuzenin yan ra kobalt, mor, siyah, beyaz, Timur devrinde bunlara sar ve kahverenginin de kat lmas yla renk yönünden daha da zenginle erek bütün yap larda bol miktarda kullan lm r (Öney,1987:19).
XIII. Yüzy l boyunca çini sanat n as l büyük ve parlak geli mesi Anadolu Türk Sanat ’nda görülür. Burada ilk defa Türklerle ba layan mimarî eserlerde çini süslemeler, daha ilk eserlerde, ran’la ölçülemeyecek bir teknik olgunluk gösteren çok zengin motifler halinde ortaya ç kmaktad r. Bunlar, Büyük Selçuklular’dan gelen ve bütün süsleme sanatlar na yay lan motiflerdir. Fakat yine bütün sanatlarda oldu u gibi çinilerde de yeni desen, renk ve tekniklerle inan lmaz çok süratli bir geli me görülür. Böylece çini, levha ve mozaik ekilleri ile Selçuklu mimarisi surlar aras na girerek abidevi sanata yükselmi tir. lk örnekler, tu la süslemelere firuze çinilerin kat lmas eklindedir XIII. y.y. ortas nda mozaik çini süslemeler, büyük ölçüde ilk çinili abide olan Konya S rçal medresede görüldü ü gibi, bütün mekânda hâkimiyet kazanm , Karatay Medresesi’nde duvarlar kubbe ve tonozlar tamam yla çini kaplanarak bu sanat n en muhte em abidesi yarat lm r. Fakat her zaman mimariye tabi olarak onu renklendiren bir unsur halinde kalm mimariyi gölgelememi tir (Aslanapa, 1984:318).
Büyük Selçuklu eserlerinden ne yaz k ki günümüze çok fazlas ula amam r. Bunun nedeni, XIII. yüzy n ortalar nda bütün ran' ve Anadolu'yu sarsan Mo ol istilâs r. ran'da Büyük Selçuklu merkezleri olan Tûs, Rey, Merv gibi ehirler yerle bir olmu , ne yaz k ki, birçok eser yak p y lm yok olmu tur. Mo ollar n bu barbarca tutumu nedeniyle XII. ve XIII. yüzy l ran Selçuklu eserlerinden günümüze çok az gelebilmi tir (Bayrak, 2006:105).
XIII. Yüzy l Selçuklu Çini Sanat e ine rastlanmayan bir geli me göstermi , öncü ve ça da çevrelerin sanat çok a , gelecek yüzy llar n çini sanat için hakikî bir kaynak olmu tur (Yetkin, 1986:212).
2. 1. SELÇUKLU Ç SANATININ KULLANIM ALANLARI
Seramik, zor do a artlar na kar dayan kl olmas yan nda, i levselli i nedeni ile de insan ya am na kazand rd kolayl klar sayesinde sadece Anadolu'da de il, hemen hemen her kültürde önemli bir malzeme olarak kullan lm r. Özellikle Anadolu, Seramik Sanat aç ndan oldukça zenginlik gösterir. Çatalhöyük, Hac lar, Hitit, Frigler gibi birçok uygarl k merkezlerinde günümüz ça da sanat ile özde le en örneklere rastlamak mümkündür (K nç, 1999).
Büyük Selçuklular’da XII. yüzy ldan itibaren mimari eserlerin iç duvarlar , kubbe ve kemerlerini, minarelerini süsleyen çinicilik, Anadolu'da çe itli teknikleri ile geli mi , zirveye ula r. Camiler, medreseler, türbeler, saray ve kö kler süslenmi tir (Önder,1996).
Selçuklu döneminde çini tezyinat genellikle binalar n içinde nadiren d cephelerde kullan lm r. D cephelerdeki süsleme genellikle ta ve mermer oymad r. Minare, tonoz, kubbe, kemer, duvar yüzeyleri, pencere ve kap al nl klar , mihraplar, kubbeye geçi elemanlar , lahitler vb. yerlerde çini kullan lm r. Anadolu Selçuklar döneminde; düz çiniler, s rl tu la, çini mozaik, kabartmal çini, s r alt , lüster ve minai tekniklerdeki çini dekorasyon mimari ile ahenkli bir ekilde kullan lm r ( im ir, 1990:16).
Çini yap ld yere ve yap ld maddelere göre de isimlendirilir. Çini daha çok mimariye ba eserler için kullan lm , günlük ya amda kullan lmak üzere haz rlanan kap-kacak gibi mâmülata ise seramik denilmi tir. Mimaride kullan lan çiniye de "duvar çinisi" ya da karo denilmektedir. 18. yüzy la kadar, mimaride kullan lan çiniye "Kâ î" tabak, vazo ve benzeri malzemeye de "evânî" denilmi tir. sim olarak kâ î, evânî, fa furî, çini, seramik ya da
porselen gibi de ik ekillerde an lmakla birlikte, hepsinin ifade etti i mâmülat türü ayn r (Altunel, 1997).
2.1.1. Duvar Çinileri
Anadolu Selçuklu mimarisinde, yap n ihti am ve mükemmelli ini ilk bak ta kabul ettiren, d taki ta oymalar n yan nda içteki çinilerdir. Anadolu Selçuklu devri, çini sanat n temelini olu turmu , sonraki geli meler bu temel üzerine kurulmu tur. (Düzarato lu, 1997:8).
Anadolu’da çini süsleme, genellikle binalar n iç yüzlerini, daha az olarak da d yüzlerini tezyin eden bir tekniktir (Mülayim, 1982:51).
Selçuklular zaman nda saraylar n ve kö klerin dekorlanmas nda daima göz al renkler ile minai tekni inde, perdahl ve alt n çinilerin kullan lm oldu u anla lmaktad r. Anadolu’da bu çe it çinilerin bulundu u her yerde bir Selçuklu Saray ve kö kü aranabilir(Aslanapa ,1993:150).
Saraylardaki zengin figürlü, ne eli ve ferah çini dekoruna kar k dini yap larda tamam yla de ik ciddi bir çini mozaik üslubu hakim olmu tur. Cami, medrese ve türbelerde mihraplar , duvarlar ve bazen kubbelerin içini kaplayan bu çiniler ekseriya mozaik tekni iyle ve bazen levhalar halinde yap lm r. Mavi, firuze, lacivert ve mor renkler çok kullan lm r. Zaman zaman ye il ve kahverengide görülür. Motiflerde geometrik ekiller yan nda y ld z, rozet ve örgü eridi motifleri nebati motiflerden say z çe itleri ile Rumiler, palmet ve lotus çiçe i, spiral k vrak dallar ve nihayet bunlar bir kat daha zenginle tiren kufi yaz lar geometrik ekillerin kö eli sert üslubu ile nebati motiflerin ve nesih yaz lar n k k, ak , yumu ak konturlar , çok defa renklerle de belirtilen ahenkli bir tezat meydana getiriyorlar (Aslanapa,1993:150).
Selçuklular XI. yüzy ldan itibaren çe itli eski uygarl klar n ülkesinde, yeni bir sosyal ve kültürel olu um ile yeni bir sanat sentezi geli mesini sa lad lar. Onlar, birlikte getirdikleri ile Anadolu yerlisi ve ba ka bölgelerden gelen geni bir sanatç kadrolar na bu yeni kazan lm yurdun imar nda i vermi ; kendi Orta Asya ve ran kaynakl kültür geleneklerinin, Anadolu miras ile kayna mas sa layarak yepyeni ufuklar açm r. Bu at n en parlak
sonuçlar ndan biri, Selçuklu saraylar ve onlar n çinilerinde kendini gösterir (Öney ve Çobanl ,2007:73).
Muhte em Selçuk saraylar nda kullan lan çini süslemelerin en iyi örneklerini günümüze parça parça intikal edebilmi Anadolu'da ki saray ve kö klerden ö renmekteyiz. De ik saray binalar nda ve kö klerde özel imal edilmi çiniler kullan lm r. Biçim ve kompozisyon bak ndan farkl k gösterdiklerinden her yap ayr ayr ara rmak daha do ru olur (Kerametli, 1986:14).
2.1.1.1. Kubad Abad Saray :
Anadolu Selçuklu Sanat ’n n zengin ve ihti aml çinileri Kubad Abad Saray kaz lar ndan elde edilmi tir. Saray, Bey ehir Gölü’nün güneybat k nda, Toroslar n bir kolu olan Anamas Da lar ’n n eteklerindeki küçük Olivyon ovas nda, göle do ru ç nt yapan kayal k tepeyle toprak tol denen bronz ça höyü ü çevresine yay lan bir külliye, bir site harabesidir. Eski ad yla Hoyran bugünkü ad yla Gölyaka denilen, Bey ehir’e ba beldenin 3 km kadar kuzeyindedir (Ar k, 2000:48). Kubad Abad, bugüne kadar plan bilinen tek Selçuklu saray r (Y lmaz, 1999:26).
Ar k(2000:13)Kubad Abad için u sözleri söylemektedir; Selçuklular n Orta Asya'da, Türkmenistan'da, ran'da, Türkiye'de de Sivas ve Kayseri'den Alanya'ya kadar pek çok yerde, pek çok saray vard . Ancak, bir "campus" gibi yap toplulu u, yani "külliye" eklinde olu turulan bu saraylardan yaln z Kubad Abad' n, site plan ve bezemeden yap ayr nt lar na kadar, özelliklerinin ço unu ortaya ç karmakta ve önemli ölçüde tan maktay z. Ba kent Konya'daki saraydan da, yap ndan baz k nt larla birlikte, az fakat önemli dekoratif buluntulara sahibiz.
Resim 2.Kubad Abad, saray külliyesi restitüsyonu; M.Akok’a göre. (Ar k, 2000, s.50 )
Alâeddin Keykubad' n Bey ehir gölü k nda 1236'da yapt rd Kubad Abad ve Kayseri yak nda 1224-1226 tarihli Keykubadiye saraylar , rahmetli Zeki Oral taraf ndan ke fedilip, ilk ara rmalar halinde yay nland ktan sonra kaz larla meydana ç kar lm r. 1965'de K.Otto-Dorn taraf ndan ba lat p, sonra Mehmet Önder’le birlikte yürütülen kaz lar sonunda, Kubad Abad'da birkaç saray içine alan küçük bir Selçuklu ehrinin plan , bütünü ile ortaya ç km r (Aslanapa, 1993:149 ).
Selçuklu ça n ünlü tarihçisi bn-i Bibi, Kubad Abad’ n kurulu unu öyle anlat yor: ‘‘I.Alaaddin Keykubad’ n Antalya-Alanya seferinde, o zamanki ad yla Buhayre-i Gurgurum(yani bugün ki Bey ehir Gölü) k nda konaklad . Burada, süt gibi tatl suyu ye il renkli bir göl vard . Üzeri kadifenin k vr mlar gibi dalgalarla dolu göle hayran olan sultan, mimar Saadettin Köpek’e, güzellikte cennete benzeyecek bir saray yap lmas buyururken, parlak zekâs yla binan n plan çizerek onun üzerinde aç klamalar yapt ve saray resmetti. Onun üzerine Saadettin Köpek güzel görüntü yerleri, iç aç havuzlar bulunan, kemerinin kavsi yüksek gö ün çat yla yar an, çok süslü, geni ve çok e yaya sahip olan kö kleri, k sa bir zamanda sultan n emrine uygun olarak yapt ’’( bn- Bibi, 1941:362-363).
“ bn-i Bibi, Kubad Abad hakk nda yazarken unlar söylüyor: ‘‘ …duvarlar n güzelli i k skançl ktan gökku n rengini solduran, firuze ve lacivert renklerdeki dö emeleri …’’ büyük saray n duvarlar süsleyen göz kama firuze ( turkuaz ) , lacivert çiniler onun tan na çok uygundur. Selçuklu Sanat ’nda yaln zca saraylarda kullan lan ve mimariye renk katan zengin figürlü çinilerin yarat lar , güçlerini simgeler dünyas yla birle tirerek Selçuklu Resim Sanat n dinamizmini ve esteti ini olu turmu lard r.” (Ar k,2000:73).
Alâeddin Keykûbad’ n, 1236'da yap lan as l saray Kubad Abad'da kaz lar sonunda perdahl ve s ralt tekni i ile pek çok çini bulunmu tur. Y ld z biçimli çiniler insan ve hayvan figürleri bak ndan inan lmaz bir zenginlik göstermektedir.
Çiniler üzerinde ba da kurmu ço u zaman ellerinde narçiçe i, bal k tutan insan figürleri orta Asya mitolojisinde köklü bir yer tutan masal varl klar harpiler, sfenksler, dragonlar, gö üslerinde (el sultani) yaz çift ba kl kartallar, çe itli av hayvanlar , tav an, da keçisi ve ku lar, arslan, kaplan, köpek, at, e ek, fil resimleri görülür. Kubad Abad Saray çinilerinde rastlan lan bu figürlerin, Türk Sanat nda çok eski devirlerden beri geni yer ald bilinmektedir (Önder, 1986:6).
r alt ya da s r üstü boyama tekni i ile bezenen üzerinde geometrik ve bitkisel desenlerle, yaz lar, hayvan ve insan figürleri ile süslenmi çiniler bulundu u zaman, büyük bir nl k ve hayranl k uyand rm r. O zamana kadar; geometrik ve bitkisel desenlerle, yaz n bir arada kullan ld ilk örnektir. Bu kadar bol ve çe itli dekor içinde bir Selçuklu devri yap na o güne kadar rastlanmam ve bundan sonrada böyle bir düzenleme görülmemi tir. Bu eserlerde görülen renk armonisi, figür konular ve stilizasyon dikkat çekicidir (Bayrak,2006:117).
Kubad Abad saray süsleyen duvar çinileri, duvarlara belli bir yüksekli e kadar, arabesk örgü biçiminde yerle tirilmi tir. Çiniler sekiz kö eli y ld z ve bu y ld zlar n aras dolduran haç biçimindedir (Önder, 1986:3).
Resim 4.“Kubad Abad büyük saray n duvar çinileri”( Ar k,2000:54).
Kubad Abad’ n insan figürlü çinilerde konu bak ndan en geni grup, cepheden görünen ve yabanc yay nlarda ‘‘Türk Oturu u’’ diye ün salan biçimde ba da kurarak oturan sultan ve saray ileri gelenlerin tasvirleridir. Ba da kurup oturan figürler, 9.yüzy l Abbasi lüster seramiklerinde görüldü ü üzere, ellerinde ço u kez nar ve ha ha meyvesi veya dal gibi simgesel bitkiler tutar. Bunlar sonsuz ya am ve cenneti simgelemektedir (Ar k,2000:132-134).
Her iki saray binas nda bulunan ba da kuran figürler kompozisyon bak ndan birbirine benzer. Ço u çininin tam ortas nda yer al r. ki yanlar ndan nar ve ha ha meyvesiyle çerçevelenirler. Kimisi yan durarak oturmu , hemen hepsinde ba lar cepheden
lenmi tir. Bu oval yüzlü dolgun yanakl , iri badem gözlü ufak a zl tipler, ana çizgileriyle Orta Asya Türk tipini temsil ederler (Ar k,2000: 134-136).
Resim 5.“Ba da Kuran Figürler, S r Alt . Kubad Abad , Büyük Saray. Karatay Müzesi” (Ar k,2000: 134).
Her iki saray binas nda da bulunan çinilerde i lenen insan figürlerinin cinsiyetini anlamakta zorluk çekilmi tir. Uzun saçl ve sakals z oldu u görülmü tür. Orta Asya’da da yi it Türk delikanl lar n uzun saç b rakt bilinmektedir. Uygur ve Abbasi resimlerinde görülen bu uzun saç modas , daha sonra Selçuklular’ da da ortaya ç kmakta, onlar arac yla ba ka ülkelere de yay lmaktad r(Ar k,2000:138).
Resim 7. Kubad Abad ellerinde hayvan ta yan figürler
Ellerinde hayvan ta yan figürler, av partilerini tamamlayan e lence ve ziyafet için haz rl k yapan hizmetkârlar olsa gerek (Ar k,2000:138).
Saray çinilerindeki avc ku lardan, di er hayvanlara kadar hepsi bu ava elveri li has bahçenin kadrosunu simgeliyor olmal r (Ar k,2000: 87).
Resim 8.“ ahin figürü desenli y ld z çini. S r alt Kubad Abad ,büyük saray.Karatay. (Ar k,2000:88)
‘‘Bu cennet ortamda her çe it hayvan n dola oldu u kesin. Ku kusuz yaln z bunlar imdiye kadar gözden geçirdi imiz ku lardan ibaret de ildi. Bu ormanlar n ve çevrenin sahipleri olan say z dört ayakl lar da vard . Gerçekten burada kendi dünyalar nda ya yor herhalde hoplaya z playa etrafta ko uyorlard . Bugün art k yoklar yaln z Kubad Abad çinilerinde bize bak yorlar. Ne mutlu ki Selçuklu resim ustalar onlar zaman nda gerçek dünyalar ndan al p saray n masal dünyas na sokmu . Onlar n sayesinde bölgenin kurtlar,
tilkiler, tav anlar, keçiler, yaban e i, yabani at gibi sakinlerini seyrediyoruz. Bu toplulu un nda figürler de var. Biri insan n onlar avlamas na yard mc olan köpek, di eri bu i i kendi yapan aslan’’ (Ar k,2000: 107).
Resim 9.“At figürü. S r alt . Kubad Abad.,büyük saray. Karatay”. (Ar k,2000:112)
Resim 10.“Aslan figürü s r alt Kubad Abad, .Büyük saray. Karatay.” (Ar k,2000:107) Aslan kral n gururlu yaln zl na kar , avc lar n yard mc köpek, yine her levhada bir tane yani tek ba na olmakla birlikte aslan gibi inerek bize seyirciye de il, haber vermek veya emir almak için arkaya, sahibine bakarken görülür (Ar k,2000: 108).
Resim 11.“Köpek figürü. S r alt Kubad Abad. Karatay.” (Ar k,2000: 108)
Say z yumurtalar nedeniyle bal k bolluk, bereket simgesidir (Ar k,2000:119).
Resim 13. “Ellerinde birer bal k tutan ba da kuran figürlü y ld z çini. s ralt . Kubad Abad, büyük saray. Karatay” (Ar k,2000:136)
Siren (simurg, harpi ) ba insan, gövdesi ku olarak tasvir edilen bir yarat kt r. Ola anüstü güçlerini bizi korumak için kullan r. Orta Asya’da “Tu rul” da denen Kaf da nda ya ayan bu masal yarat , slami destanlarda çaresizlere yard ma ko an melek olarak yer tutmu tur (Önder,1966-68:121-124)
Resim 14“siren figürlü çiniler. S r alt . Kubad Abad. Büyük saray ve küçük saray Karatay.”(Ar k,2000:121).
Sfenksler, ola anüstü güçleriyle sirenler gibi saray dü mandan, kötülük ve hastal ktan korumaktad r. Sfenksin gövdesi aslan, ba insand r. Üstelik kanatlar da vard r (Ar k, 2000:123-125).
Resim 15“Sfenks figürlü y ld z çini. lüster. Kubad Abad, büyük saray. Karatay” (Ar k,2000:124)
Sekizgen y ld z biçiminde perdahl çinilerden de zengin örnekler, enstitü olarak bulunmu tur. S r alt tekni inde Saray Cihan veya di er kitabelerle nesih yaz çiniler de vard r (Aslanapa, 1984:319). Hasbahçe ve cennet bahçesine ait av hayvanlar ve sultan simgeleyen çift ba kartal n gö sünde “es sultan” ,”el muazzam”,”es saadet” yaz r. Stilize bitki motifi olarak sembolik anlamlar ta yan hayat a ac , lotus çiçe i ve ha ha gibi bitkiler yer almaktad r. Kubad Abad Saray Çinileri’nde kullan lan tüm minyatürler Selçuklu’yu simgeler dünyas yans tan ikonografisiyle birlikte sembollerle yüklü bir masal atmosferi olu turmaktad r. Çift ba kartal sultan simgelemektedir. Gö sünde yazan es sultan, el muazzam, es saadet Alaaddin Keykubad’ n ünvanlar r.
Resim 16 “Gö sünde ‘es sultan’ yaz çift ba kartal figürü, s r alt tekni inde y ld z çini. Kubad Abad büyük saray .Konya , Karatay Müzesi.” (Ar k,2000: 78 )
Alâeddin Keykûbad’ n, 1236'da yap lan as l saray Kubad Abad'da kaz lar sonunda perdahl ve s ralt tekni i ile pek çok çini bulunmu tur. Y ld z biçimli çiniler insan ve hayvan figürleri bak ndan inan lmaz bir zenginlik göstererek günümüze kadar ula r.
2.1.1.2. Konya Saray K çarslan Alaaddin Kö kü
Anadolu Selçuklular n kültür merkezi ve esas ba kenti haline gelen Konya’da ve Alaaddin Tepesi denen höyü ün kuzey ete inde, yuvarlak planl iç kalede, bugün ancak ta kaide parças üzerine oturan tu la örgülü duvar k sm ve iki konsülü kalm bulunan bir kal nt görünmektedir. te bu, Selçuklular n ünlü Konya Saray ’nda Sultan II. K çaslan’ n 1190’l y llarda yapt rd daha sonra torunu I.Alaaddin Keykubad’ n onar p geni letti i Seyran Kö kü’nün kal nt r (Ar k, 2000:24)
Resim 17 Alaaddin Kö kü
Gerek kent, gerek Alaaddin tepe denen höyük üzerine kurulu içi kale, oval planl r. ç kale surlar , Selçuklu sanatç lar n yapt klar fantastik yarat k, hayvan, insan kabartmalar yla ve antik örenlerden dev irilen heykellerle bezenmi ; adeta plastik sanatlar galerisine döndürülmü tür. Ne yaz k ki bunlardan günümüze yaln zca bir burcun ta kaide parças ile üzerindeki tu la duvar n bir bölümü ve mukarnasl iki konsol kalm r. Çini ve alç bezemeleri Avrupa ve Amerika’daki müzelere ve özel koleksiyonlara götürülmü tür (Öney ve Çobanl ,2007:76).
Günümüze ancak bir duvar kal nt yla ula abilmi olan bu kö k, devrinin mimari ve süsleme özelliklerini yans tmas , bilhassa da Anadolu'nun minai teknikli yegâne çinileriyle süslü olmas bak ndan çok önemlidir ( Y lmaz,1999:28).
Ar k (2000:23-36) bu konuda ‘‘Selçuklu co rafyas n ran, Irak, Suriye ve Anadolu’yu kapsayan bölgelerinde, onlara ait saraylar n kaz ve ara rmalar n tamamlanmad dikkate al rsak, mimariye uygulanan minai çinilerin imdilik bilinen ilk ve tek kullan m yerinin 2.K çaslan (1156-1192) kö kü oldu unu kabul edebiliriz’’ demi tir.
Alaaddin Kö kü’ndeki çiniler çe itli düzenlerde yerle tirilmi tir. Bu çinilerin bir sm n ortalar nda alt kö eli y ld z eklinde bir çini kullan lm r. Y ld n kö eleri aras ndaki bo luklar daha büyük parçalarla doldurularak, ikinci bir alt kö eli y ld za çevrelenmi , bunlar n kö eleri aras nda kalan bo luklar ise baklava biçimindeki seramiklerle doldurularak alt gen meydana getirilmi olup, bu sahalar tekrarlanm r. Kö kün cephesinde kullan lm olan kare levhalar n içi ise minai tekni inin imkanlar ndan faydalan larak bölümlere ayr lm , sekizgen ve dört kollu y ld zlar meydana getirilmi tir(Aslanapa, 1965: 3). Buna göre kare panonun tam ortas nda bir sekizgen çizilmi , bu sekizgenin dört kö esinde kesi en kollar uzat lm , böylece arada kalan sahalar hemen yan nda konulan kare levhan n içindeki, ayn taksimat gösteren tezyinatla birle erek, kenarlarda dört kollu y ld z dolgular, kö elerde ise sekizgenler meydana getirmi tir. Bu ekilde yan yana ve üst üste s ralanan kare levhalar, genel görünü te sekizgen ve dört kollu y ld zlar n alternatifi olarak dizildi i bir süsleme gösterirler. çinde figür bulunan sekizgenler, kare levhalar n tam ortas ndad rlar. Dört kollu y ld zlar ve dört ayr kare levhan n kö elerinden meydana gelmi sekizgenler ise yuvarlak hatl palmet ve rumilerle dolgulanm r (Yetkin, 1965: 62).
Seramiklerde dikdörtgen eklinde turkuaz renkli düz çiniler bir bordür te kil etmekte, bu kaidenin üzerinde yar m hac eklinde, bitki desenli bir s ra bulunmaktad r. Bunlar n üzerinde ise sekiz kö eli y ld z eklinde çini levhalar yer almakta, y ld z çinileri haç biçiminde arabesklerle süslü firuze, s r alt veya patl can moru Lüster çiniler birbirine ba lanmaktayd . ralt ve Lüster çiniler ayn s ralar halinde duvarlar kaplamaktayd . ki s ra Lüster, sonrada yine s ra alt çiniler ahenkli de melerle yerle tirilmi tir. Bazen de Lüsterler altta, s ra alt lar üstte s ralanmaktad r. Muhtemelen en üst s rada yer alan y ld z veya kare fonlu figürlü seramikler fantastik yarat klar ve saray ileri gelenleri ile ilgili örneklerdir. Daha a da ise di er hayvanlar ve av konusunun i lendi i seramikler yer almaktad r. Figürlü çiniler sadece Selçuklu kö k ve saraylarda kullan lm r (Yetkin,1972:160).
Resim 18.Atl figür. Y ld z çini parças , minai. Konya, Alaaddin (K ç arslan) Kö kü. Karatay. (Ar k,2000:10)
Figürler yüz hatlar itibari ile Uygur üslubu özelliklerini ta maktad r. Kompozisyonlarda renk, leke ve çizgi kontrastlar yla de ik bir denge sa land gözlenmektedir. Serami in üst kö esinin konturlar olu turan düz çizgiler, tüm bilgi objelerinin birli ini sa layan kavisli hatlar yla çizgi kontrast te kil ederek dengelenmektedir. Yuvarlak hatl yüzü ve ba dairesel olarak çevreleyen halesi ahenk ve ritim meydana getiren plastik unsurlard r. Bu yuvarlak hatl biçimler, çininin de iklik olu turan üçgenimsi kö e ve kö e dolgusuyla biçim kontrast te kil ederek dengelenir. Kiremit k rm ile lacivert, s cak- so uk kontrast , mevcut k mda hakim olan krem rengi ile siyah ise aç k-koyu kontrastlar olu turacak de iklik meydana getirirler. Objeler ise stilizasyon yöntemi ile biçimlendirilmi tir. Figür yüz hatlar itibari ile Uygur insan tipindedir. Selçuklu erkeklerinde saç uzatma gelene i oldu u için seramiklerdeki düzenlemelerde figürün kad n veya erkek oldu una dair herhangi bir ipucu bulunmamaktad r (Büyükçanga,2006).
Türk erkeklerinin sakal ve bazende b k b rakmad klar , ama saçlar uzatt klar bilinmektedir. Uzun saç Türk erkeklerinde yi itlik belirtisi olarak kabul edilir. Figürün ba n Selçuklu döneminde kullan lan ba k türünden birini yans tmas nedeniyle i levsel bir düzenleme oldu u söylenebilir. Kompozisyonlardaki kavisli hatlar, ahenk ve ritim meydana getirirler (Büyükçanga,2006).
Resim 19. Yan yana üç figür. Sekiz kö eli y ld z çini parças , minai. Konya, Alaaddin (K çaslan) kö kü. Tiem (Ar k,2000:34)
Kompozisyonlarda genellikle leke de erlerin kobalt mavisi, kiremit k rm , siyah ve aç k leke de erlerinin ifadesi krem rengi ile aç k - koyu kontrastlar , kobalt mavi ile kiremit rm ise s cak-so uk kontrast meydana getirerek de iklik yarat rlar. Selçuklu sultanlar n sürek avlar na dü kün olduklar bilinmektedir. Genelde figürlerde y rt bir ifadeye sahip olan do an, ahin, sungur gibi ku motiflerinin kullan ld dikkat çekmektedir. Dikkat çeken özellik avc n ku tan ba ka silah ta mamas r. At, Türklerin hayat nda en yak n yard mc r. Türk destanlar nda at, kahraman n en sad k arkada zaferinin orta r. Sahibi kadar cesur ve kahraman olan bir varl kt r. Türk halklar aras nda ilahi bir men ee malik olan tanr lara ve hükümdarlara kurban edilen at, amanl k gibi kutsal bir varl k mertebesinede yükseltilmi tir. At, gerek sütünün k z, gerekse etinin ve derisinin kullan lmas yönüyle Türklerin en önemli geçim kaynaklar ndan biri olmu tur. Türk tefekküründe, kelimelerle ifade edilmeyecek olan at, en önemli de er san lan üç eyden birini te kil etmi tir. Seramiklerde genellikle at doludizgin ko arken tasvir edilmi tir. (Büyükçanga,2006:14)
2.1.1.3. Aspendos Saray
Ünlü antik kent Aspendos’ta tiyatronun scene (sahne) binas Alaaddin Keykubad’ n Antalya’dan Alanya fethine yöneldi inde buray görüp be enmesi üzerine, 1223’de yol üstü
rak saray na dönü türülmü tür (Ar k, 2000:21). Roma mparatoru Antonius Pius zaman nda Zenon'a yapt lan ve 15.000 seyirci alabilecek büyüklükte olan tiyatronun sahne k sm I. Alâaddin Keykubad ah ap bölmelerle odalara ay rtarak k k saray haline getirtmi ve odalar n iç k mlar çinilerle kaplatm (Aslanapa, 1984: 189). Tiyatro sahnesinin yan ndaki büyük merdiven kulesinde, üçüncü kattaki kare odalar n Selçuklu çinileriyle kapl oldu unu harç tabakas üzerinde kalan yuvalardan ve küçük parçalardan tespit eden ki i, Kurt Erdmann'd r (Erdmann, 1959: 87).
Bu çinilerin alt ve sekiz kö eli y ld z biçimli çiniler oldu u, kalan kö elerden anla lmaktad r. Y ld z biçimindeki çiniler aras ndaki bo luklar, herhalde firuze s r alt na siyah rumi ve palmet dekorlu haç biçiminde çinilerle doldurulmu , kenarlar ise dikdörtgen çinilerle çevrilmi ti(Aslanapa, 1966: 6). Çiniler aras nda küçük kare formlu olanlar da mevcuttur. Anadolu Selçuklular n kendilerine özgü bir üslup ve yöntemle ürettikleri yüksek kaliteli saray çinilerinin, bu “ayaküstü” yap vermi saray da bezedi i anla yor. Bunlar n bir k sm toplanarak Antalya Müzesi’nde korumaya al nm r. Bu gün elde kalanlar, küçük kare levhac klarla birlikte, desen ve üslup bak ndan daha çok Kayseri Keykubadiye çinilerini and rmaktad r. Ayr ca Alanya ve Kubad Abad tarz nda insan ve hayvan figürleri lenmi alt ve sekiz kollu y ld z formlu çiniler de bulunmu tur. Hatta birkaç lüster parça bile Aspendos’ta ele geçmi tir (Ar k, 2000:20).
2.1.1.4. Keykubadiye Saray
Alaaddin Keykubat’ n yapt rd Kayseri’deki ‘‘Keykubadiye’’ saray külliyesinin, ara rmalara ve tarihsel kaynaklara dayanarak 1224-1236 aras nda in a edildi ini dü ünebiliriz. Eski Çin yazl k saraylar and ran biçimde, büyükçe bir yapay göl ve etraf ndaki çe itli yap larla meydana getirilmi bulunan külliyenin örenlerinde ilk kaz Aslanapa yürütmü tür (Aslanapa,1964:19-40).
Buradaki çal malarda Aslanapa’n n buldu u çinilerin bir grubu, effaf s r alt na kobalt mavisi, turkuvaz ve patl can moru renkte dolgularla, beyaz renkte geometrik örgü (Geçme) kompozisyonu içermektedir. Turkuaz renkli s r alt na siyah desenli çinilerle yine geometrik kompozisyonlar olu turulan ikinci bir grubun da sözü geçmektedir(Ar k, 2000:21). Ayr ca birkaç tane lüster çini parças da bulunmu tur (Öney ve Çobanl ,2007:79).
