336
TASARIM EĞİTİMİNİ LİSANS ÖNCESİNDEN TEMELLENDİRMEK
Arş. Gör. Esra BİCİ NASIR
Doğuş Üniversitesi, İSTANBUL esrabici@gmail.com
GİRİŞ
Bu bildiride, endüstri ürünleri tasarımı lisans eğitiminin temellerinin lisans öncesi dönemlerde atılmasının, eğitimin veriminin artması ve bu eğitimi alan öğrencilerin bilinç ve odaklanmalarının gelişmesi açısından önemi ve katkıları tartışılacaktır. Öncelikle mevcut durum ele alınacaktır. Öğrencilerin gerek merkezi sınavla öğrenci alması, gerek yetenek sınavıyla bu bölüme girmeleri durumunda oluşturdukları altyapılar incelenecektir. Merkezi sınavla eğitime başlayan öğrencinin o zamana kadar enerji ve zamanını yönelttiği dersler ve metotlar sorgulanacaktır. Yetenek sınavını kazanarak bu bölüme başlayan öğrencinin oluşturduğu hazırlığın lisans eğitimiyle ilişkisi araştırılacaktır. Her iki altyapının da eğitime katkısı tartışılacaktır. Daha sonra üniversite eğitiminde tasarım alanını hedefleyen öğrencinin orta öğretim döneminde bu yönde branşlaşabilmesinin eğitimine getirileri ve katkıları incelenecektir. Öğrencinin lise döneminde sahip olduğu enerji ve zamanı teknik resim, temel tasarım, tasarım tarihi gibi konulara yöneltmesinin olabilirliği ve olması halinde hedeflediği eğitimi alırken sahip olacağı bilinç seviyesi tartışılacaktır.
TÜRKİYE’DE ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ TASARIMI EĞİTİMİNE GENEL BAKIŞ
Her iki hazırlığı yapan öğrencinin oluşturduğu altyapıya değinmeden önce endüstri ürünleri tasarımı eğitimini tanımak faydalı olacaktır. Ülkemizdeki belli başlı üniversitelerin bölümleri bazında yapılan müfredat taramasına dayanarak bu eğitim anlatılacaktır.
Endüstri ürünleri tasarımı eğitiminin başlangıcında temel tasarım eğitimi yer almaktadır. Bu ders tasarıma giriş niteliğindedir. İki ve üç boyutlu tasarım ve kompozisyonlar, renk, doku, çizgi çalışmaları, çeşitli kavramların görsel kompozisyonlara dönüştürülmesi gibi alıştırmalar yapılır. Endüstri ürünleri tasarımı eğitiminin belkemiğini oluşturan ‘proje’ veya ‘ürün tasarımı’ olarak da adlandırılan ders ise, en fazla ders saatli ve kredili derstir. Bu ders kapsamında öğrencilerden değişik ölçeklerde, değişik alanlardan ürün tasarımı projeleri yapmaları istenir. Öğrenciler verilen proje tanımını esas alarak eskiz yapma, alternatifler oluşturma, detay çözme, sunum paftaları hazırlama, tasarımlarının maketini yapma gibi aşamalardan geçerler. Bu aşamalar esnasında, bu dersin öğretim elemanları, öğrencilerin çalışmalarıyla ilgili yorumlar yaparak aşamaları değerlendirirler. Öğrenciler, projelerini paftalar halinde teslim ettikten sonra, öğretim elemanlarından oluşan bir jüri heyeti karşısında yaptıkları tasarımın sunumuna da girebilirler. Bu dersin dışında daha az ders saatli, daha az kredili, teorik veya uygulamalı; desen, teknik çizim, ergonomi, mekanik, bilgisayar destekli tasarım, strüktür, malzeme, üretim yöntemleri, model yapımı, tasarımın tarihsel süreci, ürün pazarlama, ekonomi gibi dersler de endüstri ürünleri tasarımı bölümünün lisans eğitiminin temel taşlarındandır (MSGSU, 2010; ITU, 2010; ODTU, 2010).
TÜRKİYE’DE ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ TASARIMI BÖLÜMÜ ÖĞRENCİLERİNİN ALTYAPILARI
Ülkemizdeki endüstri ürünleri tasarımı bölümleri, bağlı oldukları üniversite ve enstitülerin yapıları ve içerikleriyle de ilgili olarak, iki farklı mekanizmayla öğrenci almaktadır. Birincisi merkezi sınav sistemi, ikincisi ise bölümün kendine has düzenlediği özel yetenek sınavlarıdır.
337
Merkezi Sınav
Ülkemizde üniversitelerin lisans programlarına öğrenci seçme ve yerleştirme organizasyonu, yaygın olarak, Öğrenci Seçme Yerleştirme Merkezi, ÖSYM’nin düzenlediği sınav/ sınavlarla yürütülmüktedir (ÖSYM, 2010). Bu sınav değişik dönemlerde, değişik isimlere sahip olarak (ÖSS, ÖYS, LYS, YGS, vb.) ikili sınav grubu veya tek bir sınav olarak uygulanmıştır. Fakat genel anlamda Matematik, Yabancı Dil, Sosyal Bilimler, Türkçe-Edebiyat, Fen Bilimleri şeklinde test gruplarına ayrılır. Öğrencilerin, hedefledikleri bölümlere girebilmeleri için, söz konusu bölümün içeriğiyle ilgili olan puan türünden, o bölümün taban puanını aşmaları gerekmektedir. Bu sınavla öğrenci alan endüstri ürünleri tasarımı bölümleri sayısal puan türüyle ilişkilendirilmiştir. Bu da öğrencilerin öncelikle matematik, ardından fen bilimleri ve Türkçe, daha sonra sosyal bilimler derslerine ağırlık vermelerini gerektiren bir durumdur. Hedefini bu şekilde belirleyen öğrenci, orta öğretiminde de, branşlaşmasını bu yönde yapar. Sınava hazırlık çalışmaları öğrencinin kendi çabalarıyla olabildiği gibi, bu sınava hazırlamaya yönelik özel dershane hizmetleri oldukça yaygındır. Bu dershaneler konuları anlatma, deneme sınavları yapma, test tekniğinde başarılı olmanın yöntemlerini aktarma gibi hizmetler sunmaktadır.
Merkezi Sınav Hazırlığının Oluşturduğu Altyapı
Merkezi sınavda gereken sayısal puanı alarak endüstri ürünleri tasarımı eğitimini almaya hak eden öğrenci, ilgili dersler kapsamında hazırlıklar yapmış ve test tekniğini geliştirmiş bir öğrenci modelidir. Örneğin, bu öğrenci orta öğretimde boyunca matematik dersi görmüştür. Öğrenme alanları mantık, cebir, olasılık ve istatistik, trigonometri, lineer cebir ve temel matematik olmuştur (MEB, 2010). Bu alanlar kapsamında öğrenci, türevden integrale, karmaşık sayılardan permütasyonlara pek çok konuda binlerce rakibini geçecek yeterlilikte çalışmalar yapmıştır. Aynı durum sorumlu olduğu fizik, kimya, biyoloji, Türkçe, edebiyat, sosyal bilimler gibi diğer dersler için de geçerlidir. Örneğin, merkezi sınavla öğrenci alan Gazi Üniversitesi endüstri ürünleri tasarımı bölümü MF-4 puan türünde 469,030; İstanbul Teknik Üniversitesi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi bölümleri ise sırasıyla 501,614 ve 504,676 taban puana sahiptir (ÖSYM, 2010). Bu puanları almak da ilgili dersler kapsamında oldukça yoğun bir çalışmayı gerektirmektedir.
Bu öğrenci modelinin strüktür, mekanik, matematik, fizik gibi lisans derslerinde belli bir altyapısı hazırdır. Bununla birlikte, tasarlama, çizme, nesneleri etüt etme, kavramsal düşünceyi geliştirme gibi alıştırmalar yapmaya yer vermemiş olabilir. Dolayısıyla endüstri ürünleri tasarımı eğitiminin yapıtaşlarından olan desen, serbest el çizimi, eskiz, tasarlama, modelleme gibi tasarım sürecinde önemli yerleri olan uygulamalar için bir altyapısı oluşmayabilmektedir. Merkezi sınav hazırlığına sahip öğrenci, ilgili dersler üzerindeki derin yoğunlaşmasının karşılığını tasarım eğitiminde görememekte, zihnini yüklediği konular ve yöntemleri bu eğitimde verimli bir şekilde değerlendirememektedir. Tasarım programında yer alan bazı teknik kökenli dersler için matematik, fizik, geometri altyapısı bir ihtiyaçtır. Ama bu ihtiyaç, orta öğretim düzeyindeki kapsam ve merkezi sınavın gerektirdiği ağırlıkla örtüşmemektedir. Bununla birlikte, tasarım programının en fazla saat ve kredili ‘tasarım’ veya ‘proje’ dersi için destek ve altyapı oluşturacak dersler orta öğretim düzeyinde bulunmamakta ve merkezi sınavda öğrenciler tasarıma dair sorulara tabi tutulmamaktadırlar.
Başka bir önemli nokta da merkezi sınavın formudur. Merkezi sınav çoktan seçmeli bir sınav olduğundan, öğrencinin, bulduğu cevabın seçenekler arasında yer almaması durumunda, bütün seçenekleri deneme, şık eleme gibi yöntemler kullanarak da doğru cevaba ulaşma şansı vardır. Konu hakkında bilgisi olmayan öğrenci bile, seçeneklerden birini işaretleyerek %20 ihtimalle doğru cevaba ulaşabilmektedir. Tasarım eğitiminde ise bunu karşılayan bir durum, özellikle tasarım derslerinde gözlenmemektedir. Öğretim elemanları, öğrencilerden kendi çözümlerini kendi tanımladıkları bağlam ve şartlar kapsamında kendi kararları ve adımlarıyla tasarlamalarını ister. Verilen tasarım ödevleri kapsamında sunulan problemi karşılayan tek bir doğru cevap da bulunmamaktadır. Green’in (1974) de belirttiği gibi, iyi tasarım veya kötü tasarım diye bir şey yoktur. Bunun yerine uygun veya
338
uygun olmayan; verimli veya verimsiz tasarımlar vardır. Dolayısyla, test tekniğine alışmış öğrencinin, problem tanımından detay çözümüne, araştırma yönteminden maket yapımına öğrencinin kendi kararlarıyla hareket edeceği ve dış bir sistem tarafından cevaplar kümesi sunulmadığı bir sürece uyum sağlaması zaman almaktadır. Eğitimin ilk dönemlerinde, öğrencinin de kapasitesine ve kendi ilgisine göre önceden oluşturduğu bilinç seviyesine göre bu sürenin uzunluğu değişir.
Yetenek Sınavı
Bağlı oldukları üniversite ve fakültelerin özelliklerine göre ülkemizde bazı endüstri ürünleri tasarımı bölümleri yetenek sınavıyla öğrenci almaktadır. Bu sınava katılan öğrencilerden serbest el çizimiyle, çeşitli ürünler, nesnelerden oluşan üç boyutlu kompozisyonlar çizmeleri istenir. Bu sınavda başarılı olmayı hedefleyen öğrenciler, serbest el çizimlerini geliştirmek, nesneleri değişik açılardan resmedebilmek, nesnelerin doku ve hacimlerini doğru bir şekilde verebilmek için hazırlık yaparlar. Bu hazırlıkları yapmak için öğrenciler, özel dersler almak, dershanelere katılmak, kişisel hazırlıklar yapmak gibi yollara başvurmaktadırlar. Her ayrı bölümün ayrı yetenek sınavı tarihi, ayrı jürisi ve soruları vardır. Bu yöntemle eğitime hak kazanmak için ayrıca merkezi sınavdan da, bölümlerin belirlediği bir baraj puanını da almak gerekmektedir. Yetenek sınavının değerlendirilmesinde ayrıca ortaöğretim başarı puanı da göz önünde bulundurulmaktadır.
Yetenek sınavını kazanarak eğitimine başlayan öğrenci modelinin çizim kalitesini geliştirme, nesnelerin görünümünü, hacmini, dokusunu, ölçeğini doğru yansıtma ve resmetme, nesnelere bakarak veya tamamen hafızadan doğru ve kaliteli çizimler yapma gibi hazırlıklardan oluşan altyapısı, lisans programındaki desen, serbest el çizimi gibi derslerde ve tasarım sürecinde eskiz aşamasında değerlendirilebilmektedir. Bununla birlikte, serbest el çizimindeki üstünlük, programdaki diğer dersler veya tasarımın kendisine doğrudan bir altyapı anlamına gelmemektedir. Strüktür, mekanik gibi teknik ağırlıklı dersler için herhangi bir hazırlık sözkonusu olmayabilmektedir.
ÖNERMELER
Görüldüğü gibi iki mekanizmanın da yetersiz veya verimsiz kaldığı durumlar vardır. Merkezi sınav mekanizması, çoğu zaman geleceğin tasarımcı adaylarının, ancak orta öğretim sonrası tasarım eğitiminin içeriğiyle tanışıp altyapı oluşturmaya başlamasına neden olmaktadır. Günümüz dünyasına tasarımcı yetiştirmek için orta öğretim sonrası dönem, altyapı kurmaya başlamak için çok geç olmaktadır. Ayrıca bu model, öğrencilerin çalışma yatırımlarının karşılıklarını almada verimsizlik oluşturmaktadır. Yoğun bir matematik - fen temposundan çıkmış öğrenciden, çalışma yatırımını çok kısıtlı olarak değerlendirip yine yoğun bir tasarım temposuna geçiş yapması beklenir. Özel yetenek sınavıyla öğrenci alan kurumların serbest el çizimindeki üstünlüğü ölçen sınavlarına yapılan hazırlıklar, eğitim için faydalı olsa da bütün bir tasarım eğitiminin altyapısını karşılamamaktadır. Görüldüğü üzere endüstri ürünleri tasarımı eğitiminin ideal altyapısını ne matematik ve fen uzmanlığı ne de serbest el çizimi uzmanlığı tek başına karşılayabilmektedir. Endüstri ürünleri tasarımı meslek pratiğini ve disiplinini göz önünde bulundurarak verilen lisans eğitimi için altyapı hazırlamak her iki yöntemin de ötesine geçerek yeniden düşünülmelidir. Tasarım eğitiminin temellerini lisans öncesinden atmak için orta öğretim sürecinde tasarıma özgü bir branşlaşma sağlanabilir. Tasarım eğitimini hedefleyen öğrenciler için sayısal, sözel, dil, sosyal, vs. gibi branşlar arasında tasarım branşının yer alması, temel tasarım eğitimi, bilgisayar destekli tasarım, teknik çizim gibi derslerin de orta öğretim seviyesinde verilmesi düşünülebilir. Öğrenci, matematik ve fen derslerinden gereği kadarını alarak geri kalan zaman ve enerjisini, tasarım eğitimi için doğrudan katkı sağlayacak derslere yöneltebilir. Böylelikle öğrencinin zihni, nasıl bir eğitimle karşılaşacağı, kendisinden neler bekleneceği konusunda hazırlıklı olur. Bu durum da, tasarım eğitiminde gerek öğrenci gerek öğretim elemanları açısından ivme sağlar.
Bu branşlaşma sınavlara da yansıtılabilir. Merkezi sınavda tasarım bölümünü hedefleyen öğrenciler için bu içeriğe uygun sınav bölümleri oluşturulursa, eğitimi hak eden öğrencilerin seçiminde de verimlilik artar. İçerikle ilgili sorular çoktan seçmeli tarzda sorulsa bile bu artış sağlanır.
339
Bununla birlikte tasarım öğrencisi seçmek için, çizim ve tasarım sınavı yapılması da çok faydalı olur. Çoktan seçmeli yöntemin merkezi sınav sistemi bazında değişip değişmeyeceği ise ayrı bir araştırma konusudur.
Öğrenciler, tasarım projesinin önemli araçları olan bilgisayar destekli tasarım, yüzey modelleme, desen gibi dersler; bilgi birikimi ve repertuar sağlayan tasarım tarihi gibi dersler, ürünün projelendirilmesinde çok önemli yeri olan teknik çizim dersi, vb. ile tanışarak belli bir altyapı hazırlayarak tasarım eğitimine başlamaları halinde, kendileri için yeni olan ve yeteri kadar yoğunlaşma gerektiren ‘ürün tasarımı’nda daha verimli olabilirler. Bu verim, öğretim elemanlarına da yansıyarak eğitimin kalitesi arttıran bir etken olur.
KAYNAKLAR
Green, P. (1974), Design Education, Batsford Limited, London. ITU, 20.11.2010, www.itu.edu.tr ÖSYM, 20.11.2010, www.osym.gov.tr MEB, 20.11.2010, www.meb.gov.tr METU, 20.11.2010, www.metu.edu.tr MSGSU, 20.11.2010, www.msgsu.edu.tr
