Türkiye’de Ayl
Õk 07.00, 14.00, 21.00 Ortalama Termal Konfor
Ko
úullarÕnÕn Zaman-Mekânsal Analizi (1975-2008)
The spatiotemporal analysis of monthly 07.00, 14.00, 21.00 mean thermal
comfort conditions in Turkey (1975-2008)
Onur ÇalÕúkan1*, Necla Türko÷lu2
1 Ankara Üniversitesi E÷itim Bilimleri Fakültesi, ølkö÷retim Bölümü, Ankara
2 Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co÷rafya Fakültesi, Co÷rafya Bölümü, Ankara
Öz: Bu çalÕúmada Türkiye’de termal konfor koúullarÕn yÕl içindeki ve gün içindeki de÷iúimi, mekânsal da÷ÕlÕmÕ 69
istasyondan elde edilen 07:00, 14.00 ve 21.00 ölçümleri kullanÕlarak analiz edilmiútir. Termal konfor koúullarÕnÕn
mekânsal da÷ÕlÕmÕ fizyolojik eúde÷er sÕcaklÕk dizini de÷erlerinin (FES) çoklu çizgisel regresyon modeli aracÕlÕ÷Õyla
gerçekleútirilmiútir. FES, hava sÕcaklÕ÷Õ, nispi nem, rüzgâr, bulutluluk ve solar radyasyon ölçümlerinin kullanÕmÕyla termal algÕlama de÷erlerinin santigrat derece cinsinden hesaplanabildi÷i, insanÕn fizyolojik özelliklerinin de hesaplamalara dâhil edilebildi÷i, dünyada yaygÕn kullanÕma sahip bir dizindir. Hesaplamalar sonucunda, Türkiye’de gelen güneú enerjisinin arttÕ÷Õ koúullarda (14.00 ve/veya mayÕs-eylül arasÕ dönem) en yüksek FES de÷erlerinin karasallÕ÷Õn kuvvetli oldu÷u alçak alanlarda, tersi durumlarda ise (07.00, 21.00 ve/veya ekim-nisan arasÕ), denizelli÷in daha baskÕn oldu÷u kÕyÕ kuúaklarÕndaki alçak alanlarda gözlendi÷i bulunmuútur. LokasyonlarÕn enlem, yükselti ve denizellik özellikleriyle termal algÕlama de÷erleri arasÕnda ters orantÕ oldu÷u hesaplanmÕútÕr. Enlem, yükselti ve denizellik arttÕkça FES de÷erleri düúmektedir. Bu üç etkinin gün ve yÕl içinde úiddetinin de÷iúmesi Türkiye’nin biyoklimatik koúullarÕnÕ çeúitlendirmektedir.
Anahtar Kelimeler: Biyoklimatik koúullar, fizyolojik eúde÷er sÕcaklÕk, çoklu çizgisel regresyon, zaman-mekânsal
analiz, Türkiye.
Abstract: The bioclimatic conditions of Turkey have been carried out by the multi linear regression analysis of
latitude, elevation and maritime parameters and monthly mean physiologically equivalent temperatures (PET) of 69 stations which has measurements at 07:00, 14.00 and 21.00 LST (local standard time) between 1975 and 2008. PET is one of the thermal comfort indexes which can included the physiological responds of human being into its calculations by air temperature, relative humidity, wind speed, cloudiness, solar radiation. In Turkey, in the conditions which the incoming solar energy is high (at 14.00 and/or from May to September) the highest PET values have been calculated at terrestrial lowlands, at the opposite side (07:00, 21.00 and/or from October to April) the highest PET values have been found at maritime parts of the country. Furthermore, as a result it is found that when latitude, elevation and maritime values increase, the PET values of the location decrease. The changing impact of these three parameters controls the daily and monthly bioclimatological conditions of Turkey.
Keywords: Bioclimatic conditions, physiologically equivalent temperature, multiple linear regression,
spatiotemporal analysis, Turkey.
*øletiúim yazar: O. ÇalÕúkan, eposta: ocaliskan@ankara.edu.tr
COöRAFø BøLøMLER DERGøSø CBD 11 (1), 13-29 (2013)
1. Giriú
øklim ve insan arasÕndaki etkileúim bilimsel araútÕrmalarÕn temel konularÕ arasÕndadÕr. øklim, insanlarÕn yaúamÕnÕ, ekonomik faaliyetlerini, sosyokültürel özelliklerini belirleyen do÷al sistemlerden biridir. Biyoklimatoloji canlÕlar ve iklim arasÕndaki etkileúimleri araútÕran çok disiplinli bir bilim dalÕ olarak insanlarÕn verili hava koúullarÕndan nasÕl etkilendiklerini araútÕrmaktadÕr (Landsberg, 1972; Akman,1990; Maarouf ve Munn, 2005).
ønsan biyoklimatolojisi, verili atmosfer koúullarÕndan kiúilerin nasÕl etkilendiklerini de÷erlendirir. ønsanlarÕn atmosfer olaylarÕ karúÕsÕnda verdikleri tepkileri ortaya koymak için hazÕrlanan dizinlere termal dizinler veya termal konfor dizinleri denilmektedir. Termal konfor terimi, insanÕn çevresindeki ortamdan memnuniyetini ifade etmektedir. Bu tip ortamlarda insan metabolizmasÕ tarafÕndan üretilen ÕsÕnÕn da÷ÕlmasÕ için uygun koúullar bulunmaktadÕr (ISO, 2002; ASHREA, 2004). SayÕlarÕ yüzlerle ifade edilen termal dizinleri ortaya koyan bibliyografik çalÕúmalar bulunmaktadÕr (ör. Landsberg, 1972; Driscoll, 1992; Parsons, 2003; Epstein ve Moran, 2006). ønsanÕn bir ortamda kendini rahat hissedip hissetmedi÷inin bilinmesi fizyolojistlerin, mühendislerin ve meteorologlarÕn çalÕúmalarÕna konu olmuútur. Bu çalÕúmada hava sÕcaklÕ÷Õ, ortalama radyan sÕcaklÕk, rüzgâr hÕzÕ, nispi nem gibi meteorolojik parametrelere ba÷lÕ olarak insan ÕsÕ dengesini sa÷layan termo-regülatörlerin tepkisini de÷erlendiren dizinlerden biri olan Fizyolojik Eúde÷er SÕcaklÕk (FES) dizini kullanÕlmÕútÕr (Höppe, 1999; Matzarakis vd., 1999). Türkiye’nin biyoklimatik koúullarÕnÕn alansal da÷ÕlÕmÕ, yÕl içindeki de÷iúimi ve bunu etkileyen faktörlerin belirlenmesi amacÕyla belirli istasyonlar için FES de÷eri hesaplanmÕútÕr. Enlem, yükselti ve denizelli÷in biyoklimatik koúullar üzerindeki etkileri istatistiki modellerle ortaya konulmuútur.
Yükselti, biyoklimatik koúullarÕn úekillenmesini sa÷layan önemli bir faktördür. Yükselti arttÕkça (daha az da÷Õlma, yansÕma, so÷rulma, kÕrÕlma olaca÷Õ için) gelen net radyasyon oranÕ artmakta, atmosfer kalÕnlÕ÷Õ azalmakta, ince atmosfer daha az radyasyon ve ÕsÕ tutmaktadÕr. Gelen enerji miktarÕ ve atmosferde tutulan ÕsÕ yükseltiye ba÷lÕ olarak de÷iúti÷i için enerji (radyasyon, ÕsÕ) akÕúÕ de÷iúmekte ve hava koúullarÕ (nem, rüzgâr) yükseltiden etkilenmektedir. ølk ikisinin bir sonucu olan bu durum, yükseltinin artmasÕyla sÕcaklÕkla birlikte di÷er meteorolojik parametrelerin de istikrarsÕz olmasÕna neden olmaktadÕr. AyrÕca atmosferik sÕnÕr katmanÕ (ASK) yükseltiye ba÷lÕ olarak incelip kalÕnlaúabilmektedir. ønce bir ASK’de ÕsÕ transferi çok daha çabuk gerçekleúmekte ve hava sÕcaklÕ÷Õnda artÕú ve azalÕú kalÕn bir ASK’den çok daha çabuk ortaya çÕkmaktadÕr. Yükseltinin termal konfor koúullarÕna etkisi en fazla kÕú aylarÕnda görülmektedir. Bu aylarda etkinin artmasÕ, yükselti ve atmosfer yo÷unlu÷u iliúkisinin belirleyici oldu÷unu göstermektedir. Yükseltiye ba÷lÕ olarak atmosfer inceldikçe ÕsÕ tutma kapasitesi ve istikrarlÕ yapÕ bozulmaktadÕr. Buna ba÷lÕ olarak enerji transferi daha hÕzlÕ gerçekleúmekte, hava sÕcaklÕ÷Õ düúmektedir. AyrÕca nem koúullarÕ, bulutluluk ve rüzgâr koúullarÕ da bu hÕzlÕ enerji transferine ba÷lÕ olarak artmaktadÕr. Daha ince AKS daha fazla türbülanslÕ de÷iúimi beraberinde getirmektedir. Yükselti azaldÕkça tüm bu yukarÕda sayÕlan de÷iúkenler tersine iúlemekte, daha yüksek termal algÕlama de÷erleri ortaya çÕkmaktadÕr. Denizellik ile biyoklimatik koúullar arasÕnda do÷rudan bir iliúki vardÕr. Denizellik atmosferin nem içeri÷ini etkileyen bir faktördür. Bileúiminde daha fazla nem içeren atmosfer, ÕsÕ tutma kapasitesi daha fazla olmasÕna ra÷men, yüzeylere ulaúan radyasyonu engellemektedir. IsÕnma sürecinde enerjinin yüzeylere ulaúmasÕnÕ engelleyen nem, so÷uma sürecinde yüzeylerin atmosfere verdi÷i ÕsÕyÕ tutarak daha dengeli bir da÷ÕlÕm olmasÕnÕ sa÷lamaktadÕr. Denizden uzaklaúÕldÕkça FES de÷erlerinde artma e÷ilimi görülmektedir. Atmosferdeki nem, karasal alanlarda daha az oldu÷u için kÕsa dalga radyasyon çok fazla engellenmeden yüzeylere ulaúabilmektedir. Denizellik etkisi sÕcak dönemde yüksek, so÷uk dönemde ise düúüktür.
2. Veri ve Yöntem 2.1. Meteorolojik veriler
Türkiye’nin biyoklimatik koúullarÕnÕn analizinde, Meteoroloji Genel Müdürlü÷ü’ne ait, 260 istasyona homojenlik testi yapÕlmÕú ve birbiriyle homojen oldu÷u belirlenen 69 istasyonun, 1975-2008
dönemi aylÕk ortalama saat 07.00, 14.00 ve 21.00 hava sÕcaklÕ÷Õ, rüzgâr hÕzÕ, küresel solar radyasyon, bulutluluk ve nispi nem verileri kullanÕlmÕútÕr (ùekil 1). Benzer biyoklimatik koúullarÕn bir arada açÕklanabilmesi için mevsimsel de÷erlendirme yapÕlmÕútÕr.
ùekil 1. ÇalÕúmada kullanÕlan istasyonlar.
2.2. Termal konfor dizini
Bu çalÕúmada kullanÕlan Fizyolojik Eúde÷er SÕcaklÕk Dizini (FES), temelde Münih Bireysel Enerji Denge Modeline (MEMI) (VDI, 1998) ve Gagge’nin iki-nodlu modeline (Gagge vd., 1971) dayanmaktadÕr. AçÕk alanlardaki meteorolojik koúullar, insan ÕsÕ dengesi göz önünde bulundurularak hesaplanmaktadÕr. AçÕk hava koúullarÕnÕn, kapalÕ alanlardaki tepkilere eúitlenmesiyle somut bir konfor dizini ortaya çÕkmaktadÕr (Höppe, 1999).
Bu çalÕúmada FES dizinin tercih edilmesinin nedenlerinden biri, meteorolojik parametreler dÕúÕnda insan enerji dengesine dair de÷iúkenleri de hesaplamalarÕna dâhil etmesidir. Böylece çevresel koúullara insan termoregülatörlerin verdi÷i tepkileri de termal konfor koúullarÕna eklemek mümkün olmaktadÕr. Di÷er bir nedeni, birçok termal konfor dizininden farklÕ olarak sonuçlarÕnÕ santigrat derece (°C) cinsinden vermesidir. Alansal, zamansal da÷ÕlÕmlarÕn karúÕlaútÕrÕlmasÕ ve istatistiki analizler için °C cinsinden elde edilen termal algÕlamalar daha elveriúlidir. FES dizini ile elde edilen sonuçlarÕn insanlar tarafÕndan anlaúÕlmasÕ ve kullanÕlmasÕ daha kolaydÕr. 11 basamaklÕ bir dizin olan FES Çizelge 1’de verilmiútir.
Çizelge 1. FarklÕ termal algÕlamaya ve insanlar üzerinde farklÕ fizyolojik streslere neden olan FES de÷erleri (Matzarakis ve
Mayer, 1996’dan de÷iútirilerek).
FES (°C) Termal AlgÕlama Fizyolojik Stres Derecesi
<-10 dondurucu so÷uk dondurucu so÷uk stresi
-10-0 aúÕrÕ so÷uk çok aúÕrÕ so÷uk stresi
0-4 çok so÷uk aúÕrÕ so÷uk stresi
4-8 so÷uk güçlü so÷uk stresi
8-13 serin orta derece so÷uk stresi
13-18 çok az serin hafif so÷uk stresi
18-23 konforlu termal stres yok
23-29 çok az sÕcak çok az sÕcak stresi
29-35 sÕcak orta derece sÕcak stresi
35-41 çok sÕcak güçlü sÕcak stresi
2.3. FES de÷erlerinin hesaplanmasÕ
FES de÷erlerinin hesaplanmasÕnda anahtar faktör vücut ÕsÕ dengesidir. ønsanÕn bütün yaúamsal organlarÕ 37°C civarÕndaki bir sÕcaklÕkta çalÕúmak üzere adapte olmuúlardÕr. Vücut iç sÕcaklÕ÷ÕnÕn 37°C’de sabit tutulmasÕ durumuna homotermi denilmektedir. Vücudun homotermiyi korumasÕnÕn çok çeúitli yollarÕ bulunmaktadÕr. Bunlardan ilki periferal kan akÕúÕ hÕzÕdÕr. ønsan sÕca÷a maruz kaldÕ÷Õnda akÕú hÕzlanÕr, so÷u÷a maruz kaldÕ÷Õnda akÕú yavaúlar. Periferal akÕú hÕzlandÕ÷Õnda deri sÕcaklÕ÷Õ artar ve deriden kaçan uzun dalga radyasyon oranÕnÕ yükselir. So÷ukta titreme, sÕcakta terleme vücudun ÕsÕ dengesini koruma yollarÕ olarak karúÕmÕza çÕkmaktadÕr (Landsberg, 1972). 37°C’den daha düúük iç sÕcaklÕk durumuna hipotermi, daha yüksek iç sÕcaklÕ÷a hipertermi denilmektedir. Uzun süreli sÕcaklÕk düúüúleri ve artÕúlarÕnÕn ölümcül sonuçlarÕ olabilmektedir.
Gates (1963) termodinami÷in birinci kanunu kullanarak, insan vücudu ÕsÕ dengesini, Denk. 1 hesaplanabilece÷ini ortaya koymuútur. FES hesaplamalarÕ da temelde vücut ÕsÕ dengesi denklemine (Denk. 3) dayanmaktadÕr:
M+W+R+C+ED+ERe+ESw+S=0 (Denk. 1)
M = metabolik oran (yiyeceklerin oksijenle yanmasÕ sonucu üretilen içsel enerji) W = yapÕlan fiziksel iúin yol açtÕ÷Õ enerji
R = vücudun net radyasyonu C = konvektif (taúÕnÕmlÕ) ÕsÕ akÕúÕ
ED = deriden suyun buharlaúarak da÷ÕlmasÕ gizli ÕsÕ akÕúÕ (hissedilmeyen terleme) ERE = solunan havanÕn ÕsÕtÕlmasÕ ve nemlendirilmesi için kullanÕlan ÕsÕ akÕúÕnÕn toplamÕ ESW = terin buharlaúmasÕ yoluyla ÕsÕ akÕúÕ
S = vücut kütlesinin ÕsÕtÕlmasÕ ya da so÷utulmasÕ amacÕyla kullanÕlan ÕsÕ akÕúÕ.
Bu denklemde (Denk. 1) e÷er vücut enerji artÕrÕyorsa (alÕyorsa, kazanÕyorsa) bütün birimler pozitif, enerji kaybediyorsa negatif de÷erler alÕrlar (M her zaman pozitiftir, W, ED ve ESW her zaman negatiftir). Bütün ÕsÕ akÕúlarÕ için kullanÕlan birim wattÕr. Bu denklemdeki ÕsÕ akÕúlarÕ do÷rudan úu meteorolojik parametrelerle ilgilidir.
Hava SÕcaklÕ÷Õ: C, ERE
Nemlilik: ED, ERE, ESW
Rüzgar: C, ESW
Ortalama Radyan SÕcaklÕk: R
Denk. 1’deki bazÕ de÷iúkenler ortalama giysi yüzey sÕcaklÕ÷Õna, ortalama deri sÕcaklÕ÷Õna veya terleme oranÕna ba÷lÕdÕr. Bu ölçümlerin tamamÕ ortam tarafÕndan etkilenmektedir. Fizyolojik terleme oranÕ ESW hesaplanmasÕnÕn temelidir ve ayrÕca iç ÕsÕnÕn bir fonksiyonudur. øç ÕsÕ hem ortam koúullarÕna hem de yapÕlan aktiviteden etkilenmektedir. DolayÕsÕyla Denk. 3’ü çözebilmek için bilinmeyen üç ölçümün/niceli÷in daha saptanmasÕ gerekmektedir.
Giysilerin ortalama yüzey sÕcaklÕ÷Õ (Tcl) Ortalama deri sÕcaklÕ÷Õ (Tsk)
øç sÕcaklÕk (Tc)
Bu ölçümlerin gerçekleútirilmesi için Denk. 1’e iki denklem daha eklenmiútir. Bunlar içeriden deriye do÷ru ÕsÕ akÕúÕnÕ açÕklayan Fcs (Denk. 2), deriden giysi katÕna ve giysi yüzeyine olan ÕsÕ akÕúÕnÕ açÕklayan Fsc, Denk. 3’dir.
Fcs= vb × pb × cb × (Tc –Tsk) (Denk. 2)
vb: içerden deriye do÷ru kan akÕúÕnÕn deste÷i (1 s1 m2, derinin seviyesine ve iç sÕcaklÕ÷Õyla iliúkilidir)
pb; kan yo÷unlu÷u (kg/l) cb: özgül ÕsÕ (WsK-1kg-1)
Fcs= (1/Icl)× (Tsk –Tcl) (Denk. 3) Icl: giysinin ÕsÕ direnci
Bu denklemler ve bazÕ termofizyolojik faktörlerin oluúturdu÷u sistem sayesinde verili iklim parametreleri, aktivite tipi ve giyim koúullarÕ altÕnda, ÕsÕ akÕúlarÕ, vücut sÕcaklÕ÷Õ ve terleme oranÕyla karakterize edilen insan vücudunun termal durumu hesaplanabilmektedir. Bu yüzden MEMI iklimin ÕsÕl bileúenleri açÕsÕndan termofizyolojik açÕdan da anlamlÕ olabilecek de÷erlendirmelerin temelini vermektedir. Bu modelin Gagge’nin iki nodlu modelinden en önemli farklÕlÕ÷Õ fizyolojik terleme oranÕnÕn hesaplanmasÕdÕr (Höppe, 1999).
Termal konfor koúullarÕnÕn úekillenmesinde en önemli rolü oynayan süreçler insan vücudu ile ortam arasÕndaki ÕsÕ transferidir. ønsanÕn çevresiyle olan ÕsÕ de÷iúimi temel dört yoldan gerçekleúmektedir. Kondüksiyon (iletme), konveksiyon (taúÕma), radyasyon (ÕúÕma), gizli ÕsÕ transferi (buharlaúma). FES de÷erlerinin hesaplanmasÕnda metabolik oranlarla birlikte hava sÕcaklÕ÷Õ, nispi nem, rüzgâr hÕzÕ, ortalama radyan sÕcaklÕ÷Õ da bu ÕsÕ de÷iúim oranlarÕnÕn hesaplanmasÕ sÕrasÕnda kullanÕlmaktadÕr.
2.4. Termal Konfor HaritalarÕ
Biyoklimatik koúullarÕn alansal da÷ÕlÕmÕ, termal konfor haritalarÕyla gösterilmiútir. Bu haritalarda kullanÕlan veriler, FES de÷erleri ile enlem, yükselti, denizellik parametreleri arasÕnda çoklu çizgisel regresyon analizi yapÕlarak elde edilmiútir. Çoklu çizgisel regresyon modeli aracÕlÕ÷Õyla biyoklimatolojik koúullarÕn niteli÷i, sadece istasyon olan noktalardan kurtarÕlarak, verinin bulunmadÕ÷Õ alanlara da yayÕlmÕútÕr. Ba÷ÕmsÕz de÷iúkenlerden enlem, yükselti ve denizellik ile ba÷ÕmlÕ de÷iúken olan FES de÷erleri arasÕndaki iliúkiyi belirleyen çeúitli atmosferik kontroller bulunmaktadÕr (ör: global radyasyon miktarÕ, nem içeri÷i, güneúlenme süresi, vb.). Çoklu çizgisel regresyon modeli sonucunda ortaya çÕkan FES, enlem, yükselti, denizellik iliúkisi co÷rafi bilgi sistemleri (CBS) yazÕlÕmlarÕyla Türkiye’nin tamamÕnÕ gösterecek úekilde haritalanmÕútÕr. Her bir ay ve saat için farklÕ fonksiyon de÷erleri ortaya çÕkmÕú, bunlardan istatistik hesaplama yazÕlÕmÕ kullanÕlarak regresyon katsayÕlarÕ (r2 de÷erleri) ve denklemleri elde edilmiútir. Elde edilen r2 de÷erleri kullanÕlarak her bir ba÷ÕmsÕz parametrenin biyoklimatik koúullara etkisi ortaya konmuútur.
3. Bulgular ve TartÕúma
3.1. Saat 07.00 ortalamalarÕna göre biyoklimatik koúullar
Astronomik olarak kÕú mevsiminin ilk ayÕ olarak kabul edilen aralÕk ayÕ FES de÷erleri, Türkiye’nin tamamÕnda 4°C FES’den daha düúük termal algÕlamalara neden olmaktadÕr. 1975-2008 arasÕnda saat 07.00’de en düúük FES de÷eri -36,10°C, en yüksek de÷er 3,30°C, Türkiye ortalamasÕ ise -8,45°C’dir. Çok so÷uk termal algÕlamalar, Akdeniz ve Ege kÕyÕlarÕnda ince bir hat boyunca ortaya çÕkarken, Türkiye’nin %60’Õnda aúÕrÕ so÷uk algÕlamalar hâkimdir. Dondurucu so÷uklar ise güneyde 1700-1800 m, kuzeyde ise 1200-1300 m’den daha yüksek alanlarda hissedilmektedir (ùekil 2).
Türkiye’de en olumsuz hava koúullarÕnÕn ortaya çÕktÕ÷Õ ay ocaktÕr. ÇalÕúmada kullanÕlan istasyonlarÕn büyük bir bölümünde kaydedilen sÕcaklÕklarÕn en düúük de÷erleri bu aydadÕr. Biyoklimatik koúullar açÕsÕndan de÷erlendirildi÷inde de ocak ayÕ termal algÕlamalarÕ en düúük seviyelerdedir. Saat 07.00’de Türkiye’nin tamamÕnda so÷uk algÕlamalar çeúitli düzeylerde ortaya çÕkmaktadÕr. Hesaplanan en küçük de÷er -41,7°C, en büyük de÷er 1,95°C, Türkiye ortalamasÕ ise -11,09°C’dir. Sabah saatleri için en yüksek termal konfor de÷erleri Türkiye’nin güney kÕyÕsÕ boyunca yükseltisi 50-70 m’ye kadar olan alanlarda görülmektedir. Türkiye’nin batÕsÕnÕn tamamÕ, karasal iç kesimleri ve güneydo÷usunda 1000-1200 m’ye kadar olan alanlar, Karadeniz kÕyÕ kuúa÷Õ aúÕrÕ so÷uk hissedilmektedir. Di÷er alanlarda ise dondurucu so÷uk termal algÕlamalar hâkimdir (ùekil 2).
ùekil 2. Türkiye’de saat 07.00 aylÕk ortalama termal algÕlama düzeylerinin da÷ÕlÕúÕ (1975-2008). øúaretler FES østasyonlar Dondurucu so÷uk AúÕrÕ so÷uk Çok so÷uk So÷uk Serin Çok az serin Konforlu Çok az sÕcak SÕcak Çok sÕcak AúÕrÕ sÕcak Ocak ùubat Mart Nisan MayÕs Haziran Temmuz A÷ustos KasÕm Ekim Eylül AralÕk Termal algÕlama
ùubat ayÕ 07.00 ortalamasÕ -9,92°C’dir. En düúük de÷er –38,89°C, en yüksek de÷er ise 2,5°C’dir. ùubat, ocaktan daha yüksek, aralÕktan daha düúük konfor de÷erlerine sahiptir. AralÕk ve ocak aylarÕnda oldu÷u gibi üç sÕnÕf termal algÕlama düzeyi gözlenmektedir. Güneydo÷udaki karasal alçak alanlarÕn yanÕ sÕra, güney ve güneybatÕda denizel alanlarÕn 100-200 m’ye kadar olan kesimlerinde çok so÷uk termal algÕlamalar bulunmaktadÕr. Dar alanlÕ bu konfor düzeyi, aúÕrÕ so÷uk termal algÕlamalar tarafÕndan çevrelenmektedir. Türkiye’nin kuzey kÕyÕlarÕ, batÕsÕ, iç kesimleri, güneydo÷usundaki alçak alanlar aúÕrÕ so÷uklarÕn etkisi altÕndadÕr. Anadolu’nun tüm do÷usu ve kuzeydo÷usunda dondurucu so÷uklar hâkimdir. BunlarÕn yanÕnda güney ve kuzeyde uzanan da÷ sÕralarÕnÕn 1200-1600 m’den daha yüksek kesimleri dondurucu so÷uk termal algÕlamalara sahiptir (ùekil 2).
So÷uk ve sÕcak mevsim arasÕndaki geçiúi astronomik olarak temsil eden baharÕn ilk ayÕ marttÕr. ølkbahar içinde martÕn daha çok kÕú mevsimini karakterize etti÷i gözlenmektedir. Türkiye'nin tamamÕnda so÷uk stresi varlÕ÷ÕnÕ korumaktadÕr. Mart sabahlarÕnda da termal konfor koúullarÕnÕn Türkiye genelinde olumsuz oldu÷u gözlenmektedir. Hesaplanan en düúük de÷er -26,52°C, en yüksek de÷er 6,53°C, Türkiye ortalamasÕ -3,86°C’dir. Türkiye’nin güneyi ve güneybatÕsÕndaki alçak denizel alanlarÕn yanÕ sÕra güneydo÷usundaki karasal alanlarda da so÷uk algÕlamalar bulunmaktadÕr. SÕnÕrlÕ alanlar içine hapsolmuú bu termal algÕlamalarÕn çevresinde, güneyde 1000-1100 m, kuzeyde ise 600 m yükseltisi olan alanlarda çok so÷uk termal algÕlamalar görülmektedir. Çarúamba, Bafra ovalarÕ ve kara içindeki tektonik ovalarÕn FES de÷erleri çevrelerine nazaran daha yüksektir. Mart saat 07.00’de en yaygÕn görülen termal algÕlama düzeyi, aúÕrÕ so÷uk termal algÕlamadÕr. 2500 m’den yüksek da÷lÕk alanlar ve Anadolu’nun kuzeydo÷usunda dondurucu so÷uklar bulunmaktadÕr (ùekil 2).
Nisan, mart ve mayÕs aylarÕna göre ilkbahar mevsimini daha iyi karakterize etmektedir. Nisan ayÕ 07.00 ortalamalarÕna göre, Türkiye’de hissedilen termal algÕlama de÷erinin en düúü÷ü -12,21°C, en yükse÷i 14,56°C, Türkiye ortalamasÕ 5,19°C’dir. Meteorolojik parametrelerdeki olumlu gidiúin devam etmesi termal konfor de÷erlerine de yansÕmakta ve so÷uk dönemin aúÕrÕ baskÕlarÕnÕn az da olsa hafifledi÷i görülmektedir. Nisan sabahlarÕnda en sÕcak hissedilen alanlar genellikle güneydo÷uda kara içindeki alçak alanlardÕr. Akdeniz kÕyÕsÕnda bazÕ alanlarda da çok az serin termal algÕlamalar bulunabilmektedir. Daha yaygÕn bulunan serin termal algÕlamalar, güneydo÷unun yanÕ sÕra Akdeniz ve Ege kÕyÕlarÕ boyunca yaygÕndÕr. Saat 07.00’de en yaygÕn karúÕlaúÕlan so÷uk termal algÕlamalar ise Anadolu ve Trakya’nÕn kuzey kÕyÕlarÕnda, karasal iç bölgelerin 1300-1700 m’ye kadar olan alanlarÕnda gözlenmektedir. Yüksek kÕvrÕm ve volkan da÷larÕ, Anadolu’nun do÷usu ve kuzeydo÷usunda ise yükselti arttÕkça çok so÷uk, aúÕrÕ so÷uk ve dondurucu so÷uk termal algÕlamalarÕn birbirini izledi÷i görülmektedir (ùekil 2).
ølkbaharÕn son ayÕ olan mayÕsta, yaz mevsimine benzer biyoklimatik koúullar oluúmaktadÕr. Gelen enerji oranÕnÕn artmasÕ, so÷uk ve nemli hava kütlelerinin yerini sÕcak ve kuru olanlarÕn almasÕ, biyoklimatik koúullarÕn da iyileúmesini beraberinde getirmektedir. Saat 07.00’deki FES de÷erleri en düúük -6,24°C, en yüksek 22,12°C, ortalama 12,03°C’dir. Sabah saatlerinde konforlu termal algÕlamalar, güneydo÷udaki karasal alçak alanlarda ve Akdeniz-Ege kÕyÕlarÕ boyunca ortaya çÕkmaktadÕr. Karadeniz kÕyÕ kuúa÷Õ, BatÕ Anadolu’nun tamamÕ, iç kesimlerin yanÕ sÕra do÷udaki alçak ovalarda da çok az serin termal algÕlamalar bulunmaktadÕr. En yaygÕn karúÕlaúÕlan serin termal algÕlamalar, Anadolu’nun içlerindeki yüksek kesimlerde ve da÷ eteklerinde kendini göstermektedir. Türkiye’nin yüksek do÷usu ve kuzeydo÷usu yanÕnda, tek tek duran yüksek da÷larda so÷uktan baúlayarak aúÕrÕ so÷u÷a do÷ru giden termal algÕlamalar izlenmektedir (ùekil 2).
Haziranda gelen enerjinin ve süresinin artmasÕna ba÷lÕ olarak Türkiye’nin tamamÕnda biyoklimatik koúular olumlu yönde de÷iúmektedir. Saat 07.00’de Türkiye genelinde termal konfor koúullarÕnÕn önceki aylara nazaran çok daha olumlu oldu÷u gözlenmektedir. FES de÷erlerinin yükselmesiyle birlikte so÷uk stresine yol açan koúullarda önemli oranda gerilemeler ortaya çÕkmaktadÕr. Hesaplanan en düúük de÷er -3,12°C, en yüksek de÷er 30,86°C, ortalama de÷er ise 17,77°C’dir. Haziran sabahlarÕnda, Anadolu’nun kuzeydo÷usundaki da÷lÕk alanlarÕn yanÕ sÕra, Türkiye’nin güneyinde ve iç kesimlerinde bulunan yüksek da÷lar, so÷uk stresinin, Anadolu’nun kuzey ve güneyinde bulunan da÷larÕn etekleri ve 1000-1500 m yükseltiye sahip do÷u bölümleri çok az serin
termal algÕlamalarÕn görüldü÷ü alanlardÕr. En geniú alan kaplayan konforlu termal algÕlamalar, Trakya’nÕn tamamÕnda, Karadeniz kÕyÕsÕ boyunca, BatÕ Anadolu ve karasal iç kesimlerin 1000 m’den alçak kesimlerinde gözlenmektedir. Güneydo÷u Toroslar’Õn güneyi, Akdeniz ve Ege kÕyÕlarÕyla ova tabanlarÕnda çok az sÕcak termal algÕlamalar bulunurken, Cizre-CeylanpÕnar OvasÕ hattÕ boyunca dar bir kuúakta sÕcak termal algÕlamalar ortaya çÕkmaktadÕr (ùekil 2).
Türkiye’de ço÷u istasyonda en sÕcak de÷erlerin kaydedildi÷i ay temmuzdur. Saat 07.00 FES ortalamalarÕna göre en düúük de÷er -2,72°C, en yüksek de÷er 36,16°C ve Türkiye geneli ortalamasÕ 20,35°C’dir. En düúük FES de÷erlerinin ortaya çÕktÕ÷Õ alanlar BatÕ, Orta Toroslar, Uluda÷, Küre, Köro÷lu, Canik da÷larÕ zirveleri ve Anadolu'nun kuzeydo÷usunda bulunan da÷larÕn 2000 m’den yüksek bölümleridir. Çok az serin termal algÕlamalar bu sayÕlan da÷lÕk alanlarÕn eteklerinde ve karasal alanlarÕn 1200 m’den daha yüksek bölümlerinde bulunmaktadÕr. Türkiye’de geniú alanlarda ortaya çÕkan konforlu koúullar, Trakya’nÕn büyük bir bölümünde, Karadeniz kÕyÕsÕnda, BatÕ ve Do÷u Anadolu’da ve iç kesimlerin 650-1200 m yükseltiler arasÕndaki kesimlerinde görülmektedir. Çok az sÕcak termal algÕlamalar ise genellikle Ege ve Akdeniz kÕyÕlarÕnÕ takip etmekle birlikte kara içindeki depresyonlar ve Güneydo÷u Anadolu’da gözlenmektedir. SÕcak stresinin úiddetli oldu÷u alanlar ise güneydo÷udaki karasal alçak alanlardÕr (ùekil 2).
A÷ustos, yaz mevsiminde en düúük solar radyasyon miktarÕna sahip olmasÕna ra÷men, yüksek FES de÷erlerinin görüldü÷ü ikinci aydÕr. Bunun temel nedeni atmosferin yüzeyden ÕsÕnmasÕ ve Türkiye üzerinde etkili olan uzak ba÷lantÕlardÕr (hava kütleleridir). MayÕs ayÕndan itibaren ÕsÕnan yüzeyler enerjilerinin büyük bir bölümünü temmuz ve a÷ustosta atmosfere vermektedirler. AyrÕca Türkiye’yi a÷ustosta güneyden gelen sÕcak ve kuru hava kütleleri etkilemektedir. 07.00’deki termal konfor koúullarÕ dikkate alÕndÕ÷Õnda, genel olarak a÷ustos temmuz ayÕ ile benzerlik göstermektedir. A÷ustosun ortalama FES de÷eri temmuzdan 1,39°C daha düúüktür. A÷ustos sabahlarÕnda hesaplanan en düúük de÷er -3,16°C, en yüksek de÷er 33,95, ortalama de÷er ise 18,96°C’dir. A÷ustos sabah saatlerinde yüksek da÷lÕk alanlarda 13°C’den düúük FES de÷erleri dikkati çekmektedir. Bu alanlarÕ çevreleyen nispeten daha alçak alanlar ve Türkiye’nin kuzeyi ve do÷usunda çok az serin termal koúullar kendini göstermektedir. Konforlu termal algÕlamalar ise Trakya’nÕn tamamÕ, Karadeniz kÕyÕ kuúa÷Õ, øç BatÕ ve øç Anadolu, Do÷u Anadolu’nun alçak ovalarÕnda hâkimdir. Akdeniz, Ege kÕyÕlarÕ ve kara içlerindeki alçak alanlarda çok az sÕcak termal algÕlamalar gözlenirken, Güneydo÷u Anadolu'nun alçak alanlarÕnda sÕcak termal algÕlamalar izlenmektedir (ùekil 2).
Sonbahar mevsiminin ilk ayÕ olan eylülde, yaz mevsiminin olumlu termal algÕlamalarÕ varlÕ÷ÕnÕ korumaktadÕr. Eylül 07.00’de en düúük FES de÷eri -7,88°C, en yüksek FES de÷eri 25,87°C,ortalama FES de÷eri 12,79°C’dir. Yaz sonuna göre eylülde, termal konfor de÷erleri ortalama 6,17°C düúmektedir. Türkiye’nin %15’inde 8°C ile -10°C arasÕnda de÷iúen termal algÕlamalar bulunmaktadÕr. Anadolu'nun tüm kuzeyi, iç batÕsÕndaki plato sahalarÕ, do÷usu ve kuzeydo÷usunda so÷uk stresi önemli ölçüde kendini göstermektedir. Çok az serin termal algÕlamalar ise Trakya YarÕmadasÕ, øç Anadolu ve Do÷u Anadolu’nun alçak kesimlerinde görülmektedir. Ege-Akdeniz kÕyÕlarÕnda dar bir hat boyunca ve Güneydo÷u Toroslar’Õn güneyinde konforlu termal algÕlamalar hâkimdir. Çok az sÕcak algÕlamalar Anadolu'nun karasal alçak güney ucunda bulunmaktadÕr (ùekil 2).
Eylül, yaz mevsiminin özelliklerini taúÕrken, ekim sonbaharÕn tipik ayÕ olarak dikkat çekmektedir. Ekimde sÕcak koúullar sona ermekte, so÷uk algÕlamalar kendini daha çok hissettirmektedir. Saat 07.00’deki FES de÷erlerine göre en düúük de÷er -17,31°C, en yüksek de÷er 16,46°C,Türkiye ortalamasÕ 4,81°C’dir. Eylül ile ekim arasÕnda ortalama 7,98°C fark bulunmaktadÕr. Bu haliyle Türkiye genelinde 18°C’den düúük toplam altÕ termal konfor düzeyi ortaya çÕkmaktadÕr. Ekim ayÕ saat 07.00’de en düúük FES de÷erleri (dondurucu so÷uklar) Kaçkar ve Karçal da÷larÕ gibi kuzeydo÷udaki yüksek da÷lÕk alanlarda ve Büyük A÷rÕ Da÷Õ’nda ortaya çÕkmaktadÕr. Türkiye’nin kuzeyi, do÷usu ve güneyindeki yüksek da÷lÕk alanlarda çok so÷uk ve aúÕrÕ so÷uk algÕlamalar bulunurken, karasal alçak alanlarda so÷uk termal algÕlamalar hâkimdir. Toroslar’Õn güneyi, Karadeniz kÕyÕsÕnda Çarúamba ve Bafra ovalarÕ ile BatÕ Anadolu'da serin termal algÕlamalar gözlenmektedir.
Cizre-ùanlÕurfa hattÕ boyunca ve Akdeniz-Ege kÕyÕlarÕnda dar bir kuúak boyunca çok az serin termal algÕlamalar bulunmaktadÕr (ùekil 2).
Sonbahar mevsiminin son ayÕ olan kasÕm, kÕú mevsiminin biyoklimatik koúullarÕna benzer termal algÕlamalara sahiptir. KasÕm saat 07.00 FES de÷erleri úiddetli so÷uk streslerinin yeniden ortaya çÕktÕ÷Õ zaman dilimidir. Hesaplanan en düúük FES de÷eri -28,70°C, en yüksek de÷er 7,16°C, Türkiye ortalamasÕ -3,51°C’dir. Anadolu'nun yüksek kuzeydo÷usunda kendini gösteren dondurucu so÷uklar, di÷er da÷lÕk alanlarda da gözlenmektedir. Türkiye'nin tüm kuzeyi, do÷usu ve kÕyÕ úeridine kadar güneyinde aúÕrÕ so÷uklar hâkimdir. Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz sahil úeridi boyunca ve güneydo÷udaki alçak karasal alanlarda çok so÷uk ve so÷uk termal algÕlamalar bulunmaktadÕr (ùekil 2).
3.2. Saat 14.00 ortalamalarÕna göre biyoklimatik koúullar
Saat 14.00 FES de÷erleri aralÕk sabah saatleriyle kÕyaslandÕ÷Õnda yaklaúÕk 9°C daha yüksektir. En düúük FES de÷eri -26,28°C, en yüksek 13,86°C ve ortalama 0,41°C’dir. Bu zaman diliminde en yüksek termal algÕlamalar, Akdeniz kÕyÕsÕ boyunca sÕnÕrlÕ alanlarda ortaya çÕkan, çok az serin algÕlamalardÕr. Bu dar alanlarÕ çevreleyen serin termal algÕlamalar, Anadolu’nun güney ve güneybatÕsÕnda görülmektedir. Trakya, Anadolu’nun kuzey kÕyÕlarÕ ve iç kesimlerdeki alçak alanlar çok so÷uk hissedilirken, bu alanlarÕn yüksek kesimlerinde (1000-1400 m’den sonra) aúÕrÕ so÷uk algÕlamalar ortaya çÕkmaktadÕr. Türkiye’nin yüksek kuzeydo÷usu yanÕ sÕra Toroslar’Õn 2700-3000 m’den daha yüksek kesimlerinde dondurucu so÷uk algÕlamalar gözlenmektedir (ùekil 3).
Ocak ayÕnda saat 14.00’de FES de÷erleri ciddi so÷uk streslerine sebep olmaktadÕr. Saat 07.00
de÷erlerinden ortalama 9,5°C daha yüksek olmasÕna ra÷men, saat 14.00 Türkiye ortalamasÕ -1,59°C’dir. Hesaplanan en düúük FES de÷eri -29,79°C, en yüksek FES de÷eri ise 12,63°C’dir.
Anadolu'nun tüm güneyi ve güneybatÕsÕnda, Edremit Körfezi’ne kadar kÕyÕ kuúa÷Õnda serin hissedilmektedir. Bu dar alanÕ kuúatan so÷uk termal algÕlamalar, 400-800 m’ler arasÕnda hissedilmektedir. Trakya YarÕmadasÕ, Karadeniz kÕyÕlarÕ ve kÕyÕ ovalarÕnda da so÷uk termal algÕlamalar bulunmaktadÕr. Anadolu’nun iç kesimlerinde çok so÷uk termal algÕlamalar kendini gösterirken, güneyde 1600 m, kuzeyde 1000 m’den sonra aúÕrÕ so÷uk algÕlamalar hâkimdir. Ö÷leden sonra dondurucu so÷uklar kuzeydo÷udaki yüksek kesimlerde yaygÕn olmakla birlikte, güneyde Bolkar ve Alada÷larÕn 2500 m’den yüksek kesimlerinde, Hasan, Erciyes Da÷Õ’nÕn zirve kÕsÕmlarÕnda da (2500 m’den yüksek) hissedilmektedir (ùekil 3).
ùubat saat 14.00’de en düúük FES de÷eri -25,92°C, en yüksek FES de÷eri14,07°C, Türkiye ortalamasÕ 0,69°C’dir. Sabah saatleriyle kÕyaslandÕ÷Õnda ortalama 10,64°C’lik bir termal konfor artÕúÕ dikkati çekmektedir. En yüksek termal algÕlamalar güneydeki denizel alanlarda oluúmaktadÕr. BuralarÕn yanÕ sÕra Güneydo÷u Anadolu, Akdeniz ve Ege’de 300-800 m arasÕnda kalan alanlar serin termal algÕlamalara sahiptir. BatÕ Anadolu’nun büyük bir bölümü, bütün Karadeniz kÕyÕsÕ, güneydo÷udaki alçak alanlar so÷uk hissedilmektedir. Anadolu'nun merkezi bölümünde çok so÷uklar hâkimken, kuzey ve güneydeki yüksek da÷lÕk alanlarda, do÷uda geniú alanda aúÕrÕ so÷uk termal algÕlamalar bulunmaktadÕr. Güneyde 3000 m, kuzeyde 2300 m’den daha yüksek da÷lÕk alanlarda da dondurucu so÷uklar varlÕ÷ÕnÕ korumaktadÕr (ùekil 3).
Mart 14.00 FES de÷erleri sabah saatlerinden ortalama 10,33°C daha yüksektir. En düúük de÷er -15,45°C, en yüksek de÷er ve 18,02°C, Türkiye ortalamasÕ ise 6,47°C’dir. Her ne kadar úubat ayÕna kÕyasla 6°C civarÕnda bir artÕú görülse de ülkenin %61’inde so÷uk algÕlamalar hâkimdir. Çok az serin termal algÕlamalar, Anadolu’nun güneyi ve güneybatÕsÕnda çok ince bir hat boyunca uzanmaktadÕr. Serin koúullar bu alanlarÕn hemen kuzeyinde baúlamakta ve Karadeniz kÕyÕsÕnda da kendini göstermektedir. Mart ö÷leden sonralarÕnÕn en yaygÕn termal algÕlama düzeyi olan so÷uk termal algÕlamalar øç BatÕ ve øç Anadolu’da kendini göstermektedir. Anadolu’nun do÷usu, kuzeyi ve kuzeydo÷usunda ise 4°C’den daha düúük FES de÷erleri hâkimdir (ùekil 3).
ùekil 3. Türkiye’de saat 14.00 aylÕk ortalama termal algÕlama düzeylerinin da÷ÕlÕúÕ (1975-2008).
øúaretler FES østasyonlar Dondurucu so÷uk AúÕrÕ so÷uk Çok so÷uk So÷uk Serin Çok az serin Konforlu Çok az sÕcak SÕcak Çok sÕcak AúÕrÕ sÕcak Termal algÕlama Ocak ùubat Mart Nisan MayÕs Haziran Temmuz A÷ustos KasÕm Ekim Eylül AralÕk
Nisanda, Türkiye’nin güneyinde ve batÕsÕnda, so÷uk stresi yerini konforlu termal algÕlamalara bÕrakmaktadÕr. Nisan, dar alanlarda da olsa konforlu termal algÕlamalarÕn ortaya çÕktÕ÷Õ ilk zaman dilimidir. Buna ra÷men konforsuz koúullar geniú alanlar kaplamaktadÕr. Mart saat 14.00 ortalamalarÕndan 7°C civarÕnda daha yüksek olan termal algÕlamalar, nisan 07.00 ortalamasÕndan da 8,28°C daha yüksektir. YapÕlan hesaplamalar sonucunda elde edilen en düúük de÷er -4,45°C, en yüksek de÷er 22,78°C, Türkiye ortalamasÕ 13,48°C’dir. FES de÷erlerinin en yüksek düzeylerinin görüldü÷ü alanlar, termal stresin olmadÕ÷Õ konforlu koúullarÕn gözlemlendi÷i alanlardÕr. Güneydo÷u Toroslar’Õn güneyindeki alçak karasal alanlar, Akdeniz ve Ege kÕyÕlarÕndaki vadi tabanlarÕ ve ovalarda konforlu koúullar bulunmaktadÕr. Ö÷leden sonraki termal konfor koúullarÕ göz önünde tutuldu÷unda, en yaygÕn karúÕlaúÕlan düzey çok az serindir. Bütün Karadeniz kÕyÕlarÕnda, Trakya YarÕmadasÕ’nÕn tamamÕnda, øç ve øç BatÕ Anadolu’da çok az serin algÕlamalar bulunmaktadÕr. Akdeniz ve Ege’de yükseltinin 1200-1800 m’ler arasÕnda oldu÷u kara içlerinde ve kuzeyde 1000-1300 m’den daha yüksek alanlarda ise serin hissedilmektedir. Yüksek da÷lÕk alanlar ve Kuzeydo÷u Anadolu’da her zaman oldu÷u gibi en düúük FES de÷erleri gözlenmektedir (ùekil 3).
MayÕs ö÷leden sonraki FES’leri önceki aya nazaran ortalama 6,32°C daha yüksektir. Türkiye’nin güneyi, batÕsÕ ve iç bölgelerinde insan aktiviteleri bakÕmÕndan en uygun termal koúullara iúaret eden konforlu ve çok az sÕcak termal algÕlamalarÕn varlÕ÷Õ dikkat çekmektedir. YapÕlan hesaplamalar sonucunda elde edilen en düúük FES de÷eri -0,46°C, en yüksek FES de÷eri 32,27°C, Türkiye ortalamasÕ 19,80°C’dir. SÕcak termal algÕlamalarÕn ortaya çÕktÕ÷Õ alanlar, Cizre-ùanlÕurfa boyunca çizilecek bir hattÕn güneyi, Amik OvasÕ ve Anamur’dur. Bu alanlarÕ Güneydo÷u, GüneybatÕ ve BatÕ Anadolu’da çok az sÕcak termal algÕlamalar kuúatmaktadÕr. Konforlu termal algÕlamalar, Anadolu’nun kuzey kÕyÕlarÕ ve kara içlerindeki alçak alanlarda yo÷unlaúmaktadÕr. Ülkenin kuzey ve güneyinde uzanan kÕvrÕm da÷larÕ yanÕ sÕra karasal yüksek alanlarda çok az serin termal algÕlamalar bulunmaktadÕr. Kuzeydo÷udaki yüksek alanlar ve da÷larÕn 2500 m’den yüksek alanlarÕnda ise 13°C’den daha düúük FES de÷erleri ortaya çÕkmaktadÕr (ùekil 3).
Haziranda konforlu koúullarÕn yerini sÕcak stresine yol açan koúullar almaktadÕr. En düúük FES 1,9°C, en yüksek FES 43,12°C, Türkiye ortalamasÕ 26,32°C’dir. Saat 14.00 FES de÷erleri sabah de÷erlerinden 8,55°C, mayÕs ayÕndan 6,52°C daha yüksektir. Konforlu termal algÕlamalar sadece yüksek da÷lÕk alanlarda ortaya çÕkarken, Anadolu’nun kuzey ve kuzeydo÷usunda yer alan yüksek alanlar en düúük FES de÷erlerine sahiptir. En yaygÕn görülen termal algÕlama düzeyi, Anadolu’nun kuzeyi, batÕsÕ, do÷usu ve 800-1200 m’ler arasÕndaki yükseltilerde görülen, çok az sÕcak algÕlamalardÕr. En yüksek FES de÷erlerinin güneydo÷u Anadolu’nun güneyinde bulunmasÕ, yaz mevsiminde ortaya çÕkabilecek termal streslerin kara içlerinde daha yo÷un oldu÷unun bir göstergesidir. Benzer bir úekilde çok sÕcak termal algÕlamalar, yo÷un olarak kara içleriyle birlikte Akdeniz ve Ege kÕyÕ úeridinde ortaya çÕkmaktadÕr. SÕcak termal algÕlama düzeyi ise gerek kara içinde gerek kÕyÕlarda geniú alanlar kaplamaktadÕr (ùekil 3).
Temmuz, saat 14.00 yüksek FES de÷erleri bakÕmÕndan a÷ustostan sonra gelmektedir (en düúük 9,79°C, en yüksek 49,62 ve ortalama 32,02°C). Temmuz saat 14.00 de÷erleri, haziran 14.00’ten 5,69°C, ocak 14.00 de÷erlerinden 33,61°C daha yüksektir. Temmuz ö÷leden sonralarÕ temmuz sabahlarÕndan 11,67°C daha sÕcak hissedilmektedir. Bu zaman diliminde Türkiye’nin büyük bir bölümünde çeúitli düzeylerde sÕcak stresi ortaya çÕkmaktadÕr. En uygun termal koúullara sahip alan olarak Anadolu’nun kuzeyi, kuzeydo÷usu ve yüksek da÷lÕk alanlar gösterilebilir. Bu alanlarda konforlu, çok az serin ve serin termal algÕlamalar birbirini izlemektedir. Yüksek alanlarÕn hemen altÕnda çok az sÕcak algÕlamalar ortaya çÕkmaktadÕr. Türkiye’nin tüm batÕsÕ, kuzeybatÕsÕ, Karadeniz sahil úeridi, do÷uda 1700 m’den alçak alanlar sÕcak algÕlanmaktadÕr. Akdeniz ve Ege kÕyÕlarÕ, iç bölgelerdeki karasal alçak sahalar ve Güneydo÷u Anadolu’nun yüksek bölümlerinde çok sÕcak, karasal alçak alanlarÕnda aúÕrÕ sÕcak termal algÕlamalar hâkimdir (ùekil 3).
A÷ustosta en düúük FES 12,52°C ve en yüksek 48,47°C’dir. Türkiye ortalamasÕ ise 32,50°C’dir. 14.00 FES de÷erleri günün aynÕ saatindeki temmuz de÷erlerinden 0,48°C daha yüksektir. MayÕstan itibaren güneúten gelen enerjinin süre÷en bir úekilde artmasÕ, beraberinde sürekli sÕcak kalan yüzeyleri ve atmosferde dengeli bir nem oranÕ varlÕ÷ÕnÕ getirmektedir. DolayÕsÕyla ö÷leden sonra saatleri için termal konfor de÷erlerinde en yüksek ortalamalarÕn görülmesi bir ay gecikmeli olarak gerçekleúmektedir. 14.00 de÷erlerinin 07.00 de÷erlerinden 13,54°C daha yüksek oldu÷u bu ayda,
alansal da÷ÕlÕm temmuzla benzerlik göstermektedir. Ülkenin kuzey ve kuzeydo÷usundaki yüksek alanlar, çok az sÕcak ve serin termal algÕlamalar arasÕnda de÷iúen nispeten daha uygun biyoklimatik koúullarÕ taúÕrken, do÷usu, batÕ yarÕsÕ ve kara içlerindeki yüksek alanlarda sÕcak termal algÕlamalar görülmektedir. Termal algÕlama açÕsÕndan iç kesimlerdeki alçak alanlar ve Akdeniz-Ege kÕyÕ úeridi çok sÕcak, Güneydo÷u Anadolu’nun karasal alçak alanlarÕ ise aúÕrÕ sÕcaktÕr (ùekil 3).
Eylül ayÕ ö÷le saatlerinde FES de÷erleri en düúük 5,38°C, en yüksek 41,32°C, ortalama 26,39°C’dir. Sabah saatlerine göre ortalama 13,60°C daha yüksek, a÷ustos 14.00 de÷erlerinden 6,11°C daha düúüktür. Düúük FES de÷erleri Türkiye'nin yüksek da÷larÕ ve kuzeydo÷usunda yer almaktadÕr. Konforlu termal algÕlamalar da kuzey ve kuzeydo÷uda yüksek kesimlerde görülmektedir. Geniú alanlarda gözlenen çok az sÕcak koúullar, yo÷unlukla Trakya YarÕmadasÕ, Anadolu’nun iç kesimleri ve øç BatÕ Anadolu’da yaygÕndÕr. øç bölgelerdeki karasal alçak alanlarÕn yanÕ sÕra Akdeniz-Ege kÕyÕlarÕndaki ovalar, do÷u ve güneydo÷udaki alçak alanlar sÕcak hissedilmektedir. Çok sÕcak termal algÕlamalar Türkiye’nin güney sÕnÕrÕ boyunca gözlenirken, aúÕrÕ sÕcak termal algÕlamalar sadece Habur ÇayÕ’nÕn Dicle’yle birleúti÷i alanda ortaya çÕkmaktadÕr (ùekil 13).
Ekim saat 14.00’te elde edilen en düúük FES de÷eri -2,93°C, en yüksek FES de÷eri 29,43°C, Türkiye ortalamasÕ 17,24°C’dir. Bu haliyle ekim ayÕ ortalamasÕ eylülden 9,15°C daha düúüktür. Ekim ayÕ içinde ö÷leden sonralarÕ sabah saatlerinden 12,43°C daha yüksektir. Orta Toroslar, Anadolu'nun kuzeydo÷usu ve kuzeyindeki yüksek alanlarda so÷uk, çok so÷uk, aúÕrÕ so÷uk termal algÕlama düzeyleri bulunmaktadÕr. Serin termal algÕlamalar Trakya ve Anadolu'nun kuzeyi, iç kesimlerin yüksek alanlarÕ, øç BatÕ Anadolu’da yer almaktadÕr. Konforlu termal algÕlamalar KuzeybatÕ, BatÕ, øç Anadolu, Toros Da÷larÕ’nÕn etekleri, Do÷u Anadolu'daki ovalarda görülmektedir. Güneydo÷u Toroslar’Õn güneyindeki alçak alanlar ve Akdeniz-Ege kÕyÕlarÕnda ise çok az sÕcak koúullar hâkimdir (ùekil 3).
KasÕm saat 14.00 termal konfor koúullarÕna göre hesaplanan en düúük de÷er -15,2°C, en yüksek de÷er 19,81°C, ortalama7,64°C’dir. Bu haliyle kasÕm saat 14.00 FES de÷erleri ekim 14.00’ten 9,6°C daha düúük, saat 07.00 FES de÷erlerinden ise 11,15°C daha yüksektir. So÷uk, çok so÷uk, aúÕrÕ so÷uk ve dondurucu so÷uk termal algÕlamalar Türkiye’nin kuzeyi ve do÷usunda, serin termal algÕlamalar batÕda ve kara içi alçak alanlarda, çok az serin ve konforlu termal algÕlamalar ise güneydo÷uda, Akdeniz ve Ege kÕyÕlarÕnda görülmektedir (ùekil 3).
3.3. Saat 21.00 ortalamalarÕna göre biyoklimatik koúullar
AralÕk saat 21.00’de en düúük FES de÷eri -34,85°C, en yüksek 5,37°C, Türkiye ortalamasÕ ise -7,03°C’dir. Akúam saatlerinde sabah saatlerinden 1,43°C’daha yüksek FES de÷erleri olmasÕna ra÷men, ö÷leden sonra saatlerinden 7,44°C daha düúük ortalamalar görülür. Türkiye’nin güney, güneybatÕ ve batÕ kÕyÕlarÕnda çok so÷uk, kuzey kÕyÕlarÕ ve kara içlerinde aúÕrÕ so÷uklar, yüksek da÷lÕk alanlar ve yüksek plato sahalarÕnda ise dondurucu so÷uklar dikkati çekmektedir (ùekil 4).
Ocakta saat 21.00’de en düúük termal algÕlama de÷eri -39,75°C, en yüksek 4,17°C ve ortalama de÷er -9,48°C’dir. Bu haliyle sabah saatlerinden ortalama 1,61°C daha yüksek olan FES de÷erleri, ö÷leden sonra ortaya çÕkan FES de÷erinden 7,89°C daha düúüktür. AralÕk akúam saatleriyle kÕyaslandÕ÷Õnda ise ocak 21.00 FES’leri ortalama 2,45°C daha so÷uk algÕlanmaktadÕr. Ocak saat 21.00’de en yüksek FES de÷erleri Akdeniz kÕyÕsÕnda görülmektedir. Ege ve Akdeniz kÕyÕlarÕ boyunca kÕsÕtlÕ alanlarda çok az sÕcak termal algÕlamalar ortaya çÕkmaktadÕr. Anadolu’nun kuzeyi, batÕsÕ, güneydo÷usu ve iç kesimlerinde 1000-1100 m’ye kadar olan alanlar ve Trakya’nÕn tamamÕnda aúÕrÕ so÷uklar bulunmaktadÕr. Yüksek da÷lÕk alanlar ve Anadolu’nun do÷usu, kuzeydo÷usunda ise ovalar dÕúÕnda kalan alanlarda dondurucu so÷uklar hâkimdir (ùekil 4).
ùubat saat 21.00 biyoklimatik koúullarÕna göre so÷uk algÕlamalarÕ ciddi streslere yol açmaktadÕr. YapÕlan hesaplamalar sonucu elde edilen en düúük de÷er -36,71°C, en yüksek de÷er 4,81°C,Türkiye ortalamasÕ -8,29°C’dir. ùubat 14.00 termal koúullarÕndan ortalama 10,64°C daha so÷uk olan akúam saatleri, saat 07.00 konfor algÕlamalarÕndan 1,66°C daha yüksektir. Ocak saat 21.00
ùekil 4. Türkiye’de saat 21.00 aylÕk ortalama termal algÕlama düzeylerinin da÷ÕlÕúÕ (1975-2008). øúaretler FES østasyonlar Dondurucu so÷uk AúÕrÕ so÷uk Çok so÷uk So÷uk Serin Çok az serin Konforlu Çok az sÕcak SÕcak Çok sÕcak AúÕrÕ sÕcak Termal algÕlama Ocak ùubat Mart Nisan MayÕs Haziran Temmuz A÷ustos KasÕm Ekim Eylül AralÕk
de÷erleriyle kÕyaslandÕ÷Õnda, úubat akúamlarÕnÕn 1,19°C daha sÕcak hissedildi÷i görülmektedir. En olumlu koúullar Ege ve Akdeniz’deki denizel alanlarda ortaya çÕkmaktadÕr. Bu alanlarÕ çevreleyen bir kuúak boyunca çok so÷uk termal algÕlamalar izlenmektedir. Türkiye’nin do÷usu, kuzeydo÷usu ve yüksek da÷lÕk alanlarÕ dÕúÕnda kalan geniú alanlarÕnda aúÕrÕ so÷uklar hâkimdir. Dondurucu so÷uklar Anadolu’nun do÷u yarÕsÕnda ve 1300 m’den yüksek kesimlerinde oluúmaktadÕr (ùekil 4).
Mart akúam saatleri için Türkiye’de hesap edilen en düúük de÷er -26,11°C, en yüksek de÷er 7,6°C ve ortalama de÷er ise -3,5°C’dir. Mart ayÕ saat 21.00 de÷erleri, úubata göre ortalama 4,79°C daha yüksektir. Akúam saatlerindeki FES’ler sabah saatlerinden 0,36°C daha yüksek, ö÷le saatlerinden 9,97°C daha düúüktür. En yüksek FES de÷erleri Türkiye'nin güney ve güneybatÕsÕndaki alçak alanlarda ince bir hat boyunca kendini göstermektedir. Mart akúamlarÕnda Türkiye’nin neredeyse tamamÕnda çok so÷uk ve aúÕrÕ so÷uk termal algÕlamalar bulunurken, güneyde 3000 m’den yüksek kesimler ve Anadolu’nun kuzeydo÷usunda dondurucu so÷uklar hâkimdir (ùekil 3).
Nisan akúamlarÕ sabahlarÕndan 2,56°C, ö÷leden sonralarÕndan 10,84°C daha so÷uk algÕlanmaktadÕr. Nisan ve mart aylarÕ akúam saatleri kÕyaslandÕ÷Õnda, nisan de÷erlerinin 6,14°C daha yüksek oldu÷u görülmektedir. Saat 21.00’de en düúük FES de÷eri -14,15°C, en yüksek de÷er 11,17°C ve ortalama ise 2,64°C’dir. Nisan akúamlarÕnda serin termal algÕlamalar DiyarbakÕr HavzasÕ, Atatürk Baraj Gölü çevresi, ùanlÕurfa-Cizre hattÕ güneyinde, Akdeniz ve Ege kÕyÕlarÕnÕn uygun topografya koúullarÕna sahip alanlarÕnda bulunmaktadÕr. Anadolu'nun güneydo÷usunda, güneyinde, batÕsÕnda, iç kesimlerinde ve Karadeniz kÕyÕlarÕnda so÷uk termal algÕlamalar hâkimdir. Anadolu’nun güneyi ve kuzeyinde uzanan da÷larÕn etekleri ve iç kesimlerinde çok so÷uklar egemendir. Yüksek kuzeydo÷u ve do÷uda aúÕrÕ so÷uklar gözlenmektedir. Dondurucu so÷uklar ise Büyük A÷rÕ Zirvesi, Do÷u Karadeniz ve Karçal Da÷larÕ zirvelerinde ortaya çÕkmaktadÕr (ùekil 4).
MayÕs ayÕ akúam saatlerinde FES de÷erleri ö÷leden sonra saatlerinden 12,39°C, sabah saatlerinden 4,62°C daha düúüktür. Nisan akúam saatlerinden ise 4,77°C daha yüksektir. Saat 21.00’deki biyoklimatik koúullar, Türkiye’nin geniú alanlarÕnda so÷uk stresinin hafiflemesine ra÷men varlÕ÷ÕnÕ korudu÷unu göstermektedir. En düúük FES de÷eri -9,88°C, en yüksek FES de÷eri 16,32°C, ortalama16,32°C’dir. Güneyde alçak karasal ve denizel alanlarda çok az serin termal algÕlamalar bulunurken, batÕ, kuzey kÕyÕlarÕnda ve iç kesimlerin yükseltisi az olan bölümlerinde ise serin termal algÕlamalar hâkimdir. Bu kuúa÷Õn hemen üzerinde bulunan yükseltilerde ve Anadolu’nun do÷usunda so÷uk ve çok so÷uk termal algÕlamalar kendilerini göstermektedir. Küre, Köro÷lu da÷larÕ, Orta Toroslar yanÕ sÕra kuzeydo÷udaki yüksek alanlarda da aúÕrÕ so÷uklar hâkimdir (ùekil 4).
Haziran saat 21.00 biyoklimatik koúullarÕnÕn analizi sonucunda Türkiye’de elde edilen en düúük de÷er -8,85°C, en yüksek de÷er 24,51°C ve ortalama de÷er 11,74°C’dir. Bu de÷erlere göre akúam saatlerinin FES’leri sabah saatlerinden 6,03°C, ö÷le saatlerinden 14,58°C daha düúüktür. MayÕs saat 21.00 termal algÕlama düzeyleri ile kÕyaslandÕ÷Õnda, haziran FES de÷erleri 4,33°C daha yüksektir. Haziran akúam saatlerinde en düúük FES de÷erlerinin yüksek da÷lÕk alanlarda ve Anadolu'nun kuzeydo÷usunda ortaya çÕktÕ÷Õ gözlenmektedir. Türkiye’nin %74’ünde serin ve çok az serin koúullar hâkimdir. Güneyde Toros Silsilesinden Karadeniz’e kadar yurdun genelinde bu iki termal algÕlama hâkimdir. Anadolu’nun güney kÕyÕlarÕ ve Güneydo÷u Toroslar’Õn güneyindeki alanlarda konforlu, Cizre-CeylanpÕnar arasÕnda uzanan dar bir kuúak boyunca ise çok az sÕcak termal koúullar ortaya çÕkmaktadÕr (ùekil 4).
Temmuz saat 21.00 FES de÷erleri sabahkilerden 4,93°C, ö÷leden sonradakilerden 16,59°C daha düúüktür. Akúam saatlerinde ortaya çÕkan en düúük FES -6,07°C, en yüksek FES 30,16°C, ortalama FES ise 15,42°C’dir. Bu zaman diliminde, kuzeyde SamanlÕ Da÷larÕndan baúlayarak, Karçal Da÷larÕ’na kadar devam eden, Güney’de bütün Toros Silsilesini izleyen hat boyunca so÷uk stresinin hâkim oldu÷u biyoklimatik koúullar ortaya çÕkmaktadÕr. Ö÷le saatlerinde konforlu termal algÕlamalarÕn ortaya çÕktÕ÷Õ bu alanlarda, akúam saatlerinde FES’lerdeki düúüúe ba÷lÕ olarak so÷uk algÕlamalar baskÕn hale gelmektedir. Türkiye’nin yarÕsÕna yakÕn bir alanda çok az serin termal algÕlamalar gözlenmektedir. Trakya’nÕn büyük bir bölümünde, Anadolu’nun kuzeyi, do÷usu ve iç kesiminde
800-1200 m yükseltisi olan alanlarda gözlenmektedir. Konforlu termal algÕlamalar Ege Akdeniz kÕyÕlarÕ ve Güneydo÷u Anadolu’nun yüksek kesimlerinde, çok az sÕcak ve sÕcak termal algÕlamalar ise güney, güneybatÕ sahillerinde ve kara içlerine do÷ru alçak alanlarda ortaya çÕkmaktadÕr (ùekil 4).
A÷ustos akúam saatlerindeki termal algÕlamalar sabah saatlerinden 3,59°C, ö÷leden sonra saatlerinden ise 17,13°C daha düúüktür. A÷ustos saat 21.00 ve temmuz 21.00 biyoklimatik koúullarÕ karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda a÷ustosun 0,05°C daha so÷uk ortalamalara sahip oldu÷u görülmektedir. Saat 21.00’deki en düúük de÷er -4,78°C, en yüksek de÷er 28,36°C ve ortalama de÷er 15,37°C’dir. Kuzey ve güneydeki kÕvrÕm da÷larÕ ile kara içlerindeki volkanik da÷larda çeúitli seviyelerde so÷uk stresi oluúmaktadÕr. Türkiye’nin kuzey kÕyÕlarÕ ve iç kesimlerinde 800-1200 m’ler arasÕnda kalan alanlar ve kuzeybatÕsÕnda çok az serin termal algÕlamalar hâkimdir. Kara içi alçak alanlar ve Ege-Akdeniz kÕyÕlarÕnda ise konforlu koúullar kendini göstermektedir. Türkiye’nin en güneyindeki karasal alçak alanlar ve ovalarÕn iç kÕsÕmlarÕ ise sÕcak termal algÕlamalarla karakterize olur (ùekil 4).
Eylül 21.00’deki düúük FES de÷erleri akúam saatlerinde ciddi so÷uk stresine yol açmaktadÕr. Eylül akúamlarÕnda en düúük de÷er -8,43°C, en yüksek de÷er 22,46°C, Türkiye ortalamasÕ 10,89°C’dir. FES de÷erleri a÷ustosa göre 4,48°C, sabah saatlerine göre 1,9°C, ö÷le saatlerine göre ise 15,5°C daha düúüktür. Konforlu termal algÕlamalar, Türkiye’nin güneyi ve güneybatÕsÕnda yükseltisi az olan dar bir alan boyunca uzanmaktadÕr. Genel olarak batÕdan do÷uya do÷ru serin termal algÕlamalar görülmektedir. Ciddi so÷uk stresi sadece kÕvrÕm da÷larÕ ve volkan konilerinin yüksek kesimlerinde oluúmaktadÕr (ùekil 4).
Ekim saat 21.00’de ortaya çÕkan en düúük de÷er -16,62°C, en yüksek de÷er 15,23°C ve ortalama de÷er 4,86°C’dir. Ekim ayÕ akúam termal algÕlamalarÕ saat 07.00 FES de÷erlerinden ortalama 0,05°C yüksek iken, saat 14.00 FES’lerinden 12,38°C daha düúüktür. En düúük FES de÷erleri Karçal, Kaçkar ve A÷rÕ da÷larÕnda ortaya çÕkmaktadÕr. Ekim, genel olarak so÷uk stresinin hâkim oldu÷u bir aydÕr. Türkiye’nin tamamÕnda so÷uk stresinin çeúitli seviyeleri görülür. Serin ve çok az serin termal algÕlamalardan oluúan nispeten yüksek FES de÷erleri, Güneydo÷u, Güney ve GüneybatÕ Anadolu’da da÷ÕlÕú gösterir (ùekil 4).
KasÕmdaki FES de÷erleri en düúük -26,04°C, en yüksek 9,04°C, ortalama -1,97°C’dir. Sabah saatlerinden 1,54°C daha yüksek, ö÷le saatlerinden 9,61°C daha düúüktür. 07.00 biyoklimatik koúullarÕna benzer bir úekilde, da÷lÕk alanlarda dondurucu so÷uklar, sahillerde so÷uk ve çok so÷uklar, bunlar dÕúÕnda kalan geniú alanlarda ise aúÕrÕ so÷uk termal algÕlamalar gözlenmektedir (ùekil 4).
4. Sonuçlar
Saat 07.00 ortalamalarÕna göre, bütün so÷uk dönem boyunca (ekim-nisan) Türkiye’nin tamamÕnda 13°C’den düúük FES de÷erleri hâkimdir. MayÕs ve eylül aylarÕnda Anadolu’nun güneyi boyunca konforlu (18°C<FES<23°C) termal algÕlamalar sÕnÕrlÕ alanda, çok az serin termal (13°C<FES<18°C) algÕlamalar kara içlerindeki alçak alanlarda ortaya çÕkmaktadÕr. Sabah saatleri dikkate alÕndÕ÷Õnda, en uygun biyoklimatik koúullar haziran, temmuz ve a÷ustos aylarÕnda oluúmaktadÕr. Yaz aylarÕ sabah saatlerinde Güneydo÷u Anadolu Bölgesi’nin güneyinde sÕcak termal algÕlamalar ortaya çÕksa da, 1500-2000 m’ye kadar yükseltisi olan alanlarda çok az sÕcak (23°C<FES<29°C), konforlu ve çok az serin termal algÕlamalar görülmektedir.
Saat 14.00 FES de÷erlerinin alansal da÷ÕlÕúÕna göre, kÕú aylarÕnda (aralÕk, ocak ve úubat) Türkiye’nin tamamÕnda so÷uk baskÕsÕ hâkimdir. Mart, so÷uk baskÕsÕnÕn kÕú aylarÕna göre azaldÕ÷Õ, Anadolu’nun güneyi ve Ege kÕyÕlarÕ boyunca çok az serin (13°C<FES<18°C) termal algÕlamalarÕn ortaya çÕktÕ÷Õ aydÕr. Nisanda Güneydo÷u Anadolu Bölgesi ve Akdeniz-Ege kÕyÕlarÕ boyunca konforlu (18°C<FES<23°C), iç kesimlerde çok az serin termal algÕlamalar görülmektedir. MayÕsta konforlu koúullarÕn görüldü÷ü alanlar geniúlemektedir. Güneyde çok az sÕcak (23°C<FES<29°C), 1000-2000 m’ler arasÕnda ise çok az serin termal algÕlamalar ortaya çÕkmaktadÕr. Haziran, saat 14.00 ortalamalarÕ bakÕmÕndan termal stressiz alanlarÕn geniú yer kapladÕ÷Õ bir aydÕr. Bu ayda sÕcak stresinin çeúitli derecelerinin görüldü÷ü Güneydo÷u Anadolu, kÕyÕ bölgeleri ve kara içlerinde 500-1000 m’ye kadar
yükseltisi olan alanlar hariç biyoklimatik koúullar insan faaliyetleri açÕsÕndan uygun ortamlar oluúturmaktadÕr. 3000 m’den yüksek da÷larda ise haziran saat 14.00’te bile serin koúullar görülmektedir. Yaz mevsiminin iki sÕcak ayÕ temmuz ve a÷ustosta, termal konfor açÕsÕndan uygun alanlar, Anadolu’nun kuzeydo÷usu ve 2500 m’den daha yüksek alanlarda ortaya çÕkmakta, bu alanlar dÕúÕnda, sÕcak stresi hâkim olmaktadÕr.
Saat 21.00’de FES de÷erleri, saat 07.00’de oldu÷u gibi kasÕm, aralÕk, ocak, úubat, mart ve nisan aylarÕnda 13°C’nin altÕnda kalmaktadÕr. MayÕs ve ekim ayÕnda Türkiye’nin büyük bir bölümü so÷uk stresinin çeúitli dereceleriyle mücadele ederken Türkiye’nin güneyi ve Ege kÕyÕlarÕnda 200 m’ye kadar olan alanlarda çok az serin (13°C<FES<18°C) termal algÕlamalar dikkati çekmektedir. Haziran ve eylülde Güneydo÷u Anadolu Bölgesinin güneyi ve Akdeniz-Ege kÕyÕlarÕ boyunca konforlu (18°C<FES<23°C) termal algÕlamalar oluúurken, kara içlerinde ve Marmara Bölgesinde çok az serin termal algÕlamalar görülmektedir. Temmuz ve a÷ustos saat 21.00 FES de÷erleri bakÕmÕndan biyoklimatik koúullarÕn en uygun oldu÷u aylardÕr. Çok az sÕcak (23°C<FES<29°C) ve konforlu termal algÕlamalar Güneydo÷u Anadolu Bölgesi ve kÕyÕlarda, çok az serin termal algÕlamalar kara içlerinde yükseltinin 1000-1500 m’ye kadar çÕktÕ÷Õ kesimlerde izlenmektedir. Yüksek plato ve da÷larda, so÷uk stresinin çeúitli dereceleri en sÕcak aylarÕn akúamlarÕnda bile görülebilmektedir.
FES de÷erleri ile enlem, yükselti ve denizellik arasÕnda ters bir orantÕ bulunmaktadÕr. Enlem, yükselti ve denizellik arttÕkça FES de÷erleri düúmektedir. Bu üç etkinin gün ve yÕl içinde úiddetinin de÷iúmesi Türkiye’nin biyoklimatik koúullarÕnÕ çeúitlendirmektedir. Bu üç etkinin bileúimini somutlaútÕrmak için uç örneklerin verilmesinde yarar vardÕr. Gerek gün (07.00 ve 21.00) gerekse yÕl içinde (ekim-nisan arasÕ) solar radyasyonun azaldÕ÷Õ sürede, en yüksek FES de÷erleri Akdeniz kÕyÕsÕnda ortaya çÕkmaktadÕr. En düúük de÷erler ise Büyük A÷rÕ Da÷Õ zirvesinde yo÷unlaúmaktadÕr. Bunun tersine hem gün (saat 14.00) hem de yÕl içinde (mayÕs-eylül arasÕ) solar radyasyonun arttÕ÷Õ zamanlarda en yüksek FES de÷erleri Güneydo÷u Anadolu ve Do÷u Anadolu bölgelerinin güneyinde yer alan alçak karasal alanlarda, en düúük FES de÷erleri ise daha kuzeyde ve atmosferindeki nem oranÕnÕn daha yüksek oldu÷u Kaçkar Da÷larÕ’nÕn zirvelerinde görülmektedir.
FES de÷erleri ile iklime ba÷lÕ olarak geliúen di÷er co÷rafi özellikler arasÕnda önemli bir iliúkinin bulundu÷u gözlenmektedir. Çevrelerine göre daha olumlu termal konfor koúullarÕna sahip kÕyÕ ovalarÕ ve alçak alanlarÕn genellikle yerleúme açÕsÕndan da tercih edildi÷i gözlenmektedir. Yerleúme ve nüfus yo÷unlu÷unu belirleyen pek çok farklÕ do÷al, beúeri faktör bulunmasÕna ra÷men, biyoklimatik koúullarÕ da önemli payÕ oldu÷u anlaúÕlmaktadÕr. Türkiye’de nüfusun da÷ÕlÕúÕ ile FES de÷erleri arasÕnda güçlü bir nedensellik iliúkisinin varlÕ÷Õndan bahsetmek mümkündür. IsÕ stresinin daha yaygÕn olarak gözlemlendi÷i alanlar yerine, kÕúÕn so÷uk stresinin, yazÕn ise sÕcak stresin daha az oldu÷u kÕyÕ bölgeleri ve ovalarÕn tercih edildi÷i gözlenmektedir. BunlarÕn yanÕ sÕra nispeten daha olumsuz FES de÷erlerine sahip olan Türkiye’nin do÷usu, kuzeydo÷usu ve güneydo÷usu yerine, batÕsÕ güneybatÕsÕ ve kuzeybatÕsÕ daha fazla nüfusa sahiptir. Bu durumun oluúmasÕnda di÷er bütün nedenlerin yanÕnda biyoklimatik koúullarÕn da payÕ bulunmaktadÕr.
øklim konusunda önemli göstergelerden bir di÷eri buzullardÕr. Türkiye’nin güncel buzul alanlarÕnÕn genellikle 2900-3000 m’den daha yüksek uygun bakÕ ve topo÷rafya koúullarÕna sahip da÷lÕk sahalar oldu÷u gözlenmektedir. Güncel buzul oluúumunun devam edebilmesi için akümülasyon oranÕnÕn ablasyon oranÕndan daha yüksek olmasÕ gerekmektedir. Bunun temel koúulu, kÕúÕn düúen karÕn, yaz sÕcaklarÕndan korunarak ertesi yÕla devretmesidir. FES de÷erlerinin özellikle yaz aylarÕnda en düúük seyretti÷i alanlarÕn da bu alanlar oldu÷u gözlenmektedir. Türkiye'nin ortalama FES de÷erleri haritasÕnda so÷uk stresinin baskÕn oldu÷u alanlar ile güncel buzul alanlarÕnÕn neredeyse birebir örtüútü÷ü gözlenmektedir. Nitel bir bulgu olan bu durumun nicel araútÕrmalarla desteklenmesi önemli sonuçlar ortaya çÕkarabilecektir.
øklimin bir di÷er göstergesi do÷al bitki örtüsüdür. ønsan biyoklimatolojisi ile bitki biyoklimatolojisi çok farklÕ olmasÕna ra÷men Türkiye’nin FES de÷erleri ile do÷al bitki örtüsü da÷ÕlÕmÕ arasÕnda da önemli benzerlikler bulundu÷u gözlenmektedir. Özellikle karasallÕk ve bitki örtüsü
arasÕndaki iliúkinin bir benzerinin FES de÷erlerinde görmek olasÕdÕr. SÕcak dönemde karasal alanlarÕn çok daha yüksek FES de÷erlerine sahip olmasÕ, orman üst sÕnÕrÕnÕn karasal alanlarda daha yüksek olmasÕyla birebir örtüúmektedir. Bunun yanÕ sÕra FES de÷erleri, tÕpkÕ do÷al bitki örtüsü türlerinde oldu÷u gibi, kÕsa mesafelerde farklÕlaúmaktadÕr. Türkiye’nin insan ve bitki biyoklimatolojisinin analitik bir tarzda ve nicel veriler kullanÕlarak incelenmesi somut karúÕlaútÕrmayÕ olanaklÕ kÕlacaktÕr. Referanslar
Akman, Y. (1990) øklim ve Biyoiklim: Biyoiklim MetotlarÕ ve Türkiye øklimleri, Palme YayÕn Da÷ÕtÕm, Ankara.
ASHRAE (American Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineers) 2004 ASHRAE Standard 55-2004-Thermal Environmental Conditions for Human Occupancy.
Driscoll, D.M. (1992) “Thermal Comfort Indexes. Current Uses and Abuses”, Nat. Weather Digest, 17, 33-38. Epstein, Y.; Moran, D. S. (2006) “Thermal Comfort and the Heat Stress Indices”, Industrial Health, 44, 388-398.
Gagge, A. P.; Stolwijk, J. A. J.; Nishi, Y. (1971) “An Effective Temperature Scale Based on a Simple Model Of Human Physiological Regulatory Response”, ASHRAE Transactions, 77, 247-257.
Gates, D., M., (1963) “The energy environment in which we live”, American Scientist, 51, 327-348.
Höppe, P. (1999) “The Physiological Equivalent Temperature-A Universal Index For The Biometeorological Assessment Of The Thermal Environment”, International Journal Biometeorology, 43, 71-75.
ISO (International Organization for Standardization) 7726 (2002) Ergonomics of the thermal environment - Instruments for measuring physical quantities.
Landsberg, H. E. (1972) The Assessment of Human Bioclimate, a Limited Review of Physical Parameters. World Meteorological Organization, Technical Note No. 123, WMO-No. 331, Geneva.
Maarouf, A. R.; Munn R.E., (2005) “Bioclimatology”, In Oliver, E. J. (ed), Encyclopedia of World Climatology,., Springer, Dordrecht, 158-165.
Matzarakis, A.; Mayer, H. (1996) “Another Kind of Environmental Stress: Thermal Stress”. WHO News, 18, 7-10.
Matzarakis A.; Mayer, H.; Iziomon M. G. (1999) “Applications of A Universal Thermal Index: Physiological Equivalent Temperature”, International Journal of Biometeorology, 43, 76-84.
Parsons, K. C. (2003) Human Thermal Environments: The Effects Of Hot, Moderate, And Cold Environments On Human Health, Comfort And Performance. Taylor & Francis, London, New York.
VDI. (1998) Environmental Meteorology, Methods for The Human Biometeorological Evaluation Of Climate And Air Quality For The Urban And Regional Planning At Regional Level. Part I: Climate, Beuth, Berlin.
