(*) Hakemli makale | Peer Reviewed Article
(**) Selçuk Üniversitesi | Hukuk Fakültesi | Medenî Hukuk Anabilim Dalı | Araştırma Görevlisi
huseyintokat7861@gmail.com
ORCID ID: orcid.org/0000-0001-9814-8633 Makalenin yayınevine geliş tarihi: 06.09.2018 Makalenin kabul tarihi: 13.09.2018
6502 Sayılı Tüketicinin Korunması
Hakkında Kanun Hükümlerine Göre
Piramit Satış Sistemleri
(*)Pyramid Selling Systems According to the Consumer Protection
Act Numbered 6502
Arş. Gör. Hüseyin TOKAT
(**)Öz:
6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun yürürlüğe girmeden önce, piramit satış sistemlerine ilişkin yasal bir düzenleme bulunmamaktaydı. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ile birlikte piramit satış sistemleri ilk kez TKHK m. 80’de yasaklanmıştır. Piramit satış sistemi sık sık “sonsuz zincir”, “Ponzi şeması”, “piramit şeması” gibi isimlerle de anılmaktadır. Piramit satış sisteminde sisteme dâhil edilmek istenen kimselere küçük bir yatırım karşılı-ğında büyük bir gelir elde edecekleri vaat edilmektedir. Piramit satış sisteminin ve ona benzeyen sistemlerin özünde ürün satışı yoktur. Bu nedenle sistemin devamı için yeni üyelerin sisteme katılması gerekir. Oysa sisteme katılacak kişi sayısı sınırlıdır. Piramit satış sistemini kuran hukukî işlem ve bu sisteme katılımcı olarak girebilmek için yapılan sözleşme kesin hükümsüzdür.
Anahtar Kelimeler:
Doğrudan Satış, Çok Katlı Pazarlama, Ponzi Şeması, Saadet Zinciri, Piramit Satış.
Abstract:
Before the Consumer Protection Act No 6502 entered into force, there was no legal regulation on pyramid selling systems. In line with the Consumer Protection Act pyramid selling systems have been banned for the first time in CPA (Consumer Protection Act) art. 80. The pyramid selling systems are often referred to as “endless chain”, “Ponzi
scheme”, “pyramid scheme”. Generating a large income in return for a small investment is promised to the people
including in the system. In essence there are no sales in pyramid selling system and similar systems. For this reason, new members have to join the system for continuance of the system. However, the number of people who may participate in the system is limited. The legal process, establishing the pyramid selling system, and the contract, made to enter the system as a participant, are null and void.
Keywords:
Direct Sale, Multi-Level Marketing, Ponzi Scheme, Pyramid Scheme, Pyramid Selling.
I. Giriş
Çaba göstermeden, üretmeden, kolay ve kısa yol-dan para kazanma hevesi, insanın hayal dünyasını her zaman meşgul etmiştir. Diğer bir ifadeyle, insanın, ta-biatı gereği âdeta fırsat kolladığı da söylenebilir1. Bu
sebeple insan, geçmişten günümüze kadar kısa yoldan para kazanma yolları üzerine kafa yormuş ve bunu bul-mayı amaçlamıştır.
1 COŞKUN, Yener: Bay Ponzi’den Bay Madoff’a Ponzi Finansman, Sermaye Piyasası Dergisi, C. 1, S. 1, 2000, (s. 10-13), s. 10.
Gerçekten kısa yoldan ve emek harcamadan para kazanmak isteyen kimseler, hem geçmişte hem günü-müzde var olmuşlardır. Ne var ki bu kimseler, geçmişte toplum tarafından tepki görmüş ve dışlanmışlardır. Di-ğer bir ifadeyle, kısa yoldan para kazanmak isteyenler geçmişte toplum tarafından kabul görmemişlerdir.
Kolay yoldan para kazanmak isteyen kimsele-rin sayısının zamanla artması ve toplumun değişme-si, başka bir deyişle, fırsatçılığın sıradanlaşması, bu gibi kimseleri toplum tarafından da âdeta onay görür hâle getirmiş yahut en azından yadırganmaz duruma sokmuştur. Gerçekten kısa yoldan para kazanan kim-seler, artık toplum tarafından “cingöz”, “açıkgöz”, “uyanık”, “kurnaz” gibi sıfatlarla nitelendirilir hâle gelmiştir.
Emek harcamadan, tabiri caizse bir koyup iki hat-ta daha fazla kazanmak isteyen kimselerin sayısındaki artışın, içinde bulunulan toplumun modernite algısı ile alakalı olduğu söylenebilir. Zira her geçen gün in-sanların ihtiyaçlarının ve beklentilerinin artması, bu kimselerin az ile yetinmeyip daha fazlasını istemeleri toplumda kolaycılığa sebep olmuştur.
Bu gibi kimselerin hayallerini istismar etmek iste-yenler de, hem geçmişte hem günümüzde kısa yoldan para kazanmayı vaat etmiş, kendilerine inanan kim-seleri dolandırmış ve hâlen de dolandırmaya devam etmektedirler.
Geçmişte yaşanan acı tecrübelere rağmen, in-sanların hâlâ dolandırılmaya müsait olmalarının başlı-ca sebeplerinden birisi olarak, insanları dolandırmayı amaçlayan kimselerin grup psikolojisine hâkim olmala-rı gösterilebilir2. Nitekim bu kimseler, içinde bulunulan
döneme hâkim olan toplumsal figürlerden yararlanarak insanların sağlıklı düşünmelerine engel olmaktadırlar.
Dolandırıcıların grup psikolojisine hâkimiyeti so-nucu kişinin sağlıklı düşünememesi, sadece kullanı-lan kavramlarla veya sloganlarla değil, aynı zamanda kişinin içine dâhil edildiği ortamla da ilgili olabilir. Nitekim grup psikolojisine hâkimiyet bir Yargıtay ka-rarında,3 “Matematiksel işlem ve tablolarla üyelerde hatalı bir inanç meydana getirdikleri, çok para kaza-nılacağı vaadi, yüksek volümlü (sesli) müzik, devamlı alkışlarla katılımcıların sağlıklı düşünme yeteneğinin ortadan kaldırıldığı” şeklinde gözler önüne serilmiştir.
Kısacası, insanların kısa yoldan ve emek harcama-dan para kazanma hevesi devam ettiği sürece dolan-dırıcılık yöntemleri de yasal kılıflara bürünerek devam edecektir. Dolandırıcılık yöntemlerinin pasifize edile-bilmesi için, başta kişilerin ve toplumun değer yargı-sının değişmesi gerekir. Bu yöntemlerle mücadele için en etkin ve kalıcı çözüm ahlâkî ve etik para kazanmayı amaç edinmekten geçer.
Bununla birlikte, hukuk düzeninden de dolandı-rıcılık yöntemlerine karşı gerekli yasal düzenlemeleri
2 ROWE, Barbara R.: Ponzi Schemes, Utah State University Extensi-on Financial Fitness Fact Sheet, 2000, (s. 1-2), s. 2.
3 YCGK, 24.11.1998 - E. 1998/6-280, K. 1998/359, (www.legalbank. net, Erişim tarihi: 23.07.2018).
yapması beklenir. Bunu göz önünde bulunduran ka-nunkoyucu, gerçekçi olmayan veya gerçekleşmesi çok güç olan kazanç beklentilerini belirli şartlar dâhilinde 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun (TKHK)4 80’inci maddesinde yasaklamıştır. İşte bu
ça-lışmada, esas itibarıyla TKHK m. 80’de düzenlenen “piramit satış sistemi” özel hukuk hükümleri çerçeve-sinde incelenecektir.
Ayrıca çalışmada, piramit satış sisteminin yanı sıra bu sisteme benzetilen, ancak piramit satış siste-minden farklı olarak yasal olan ve İş Yeri Dışında Kuru-lan Sözleşmeler Yönetmeliğinde5 (İYDKSY) düzenlenen
“doğrudan satış sistemi” ve bu sistemin yasal olmayan piramit satış sisteminden farkları üzerinde de etraflıca durulacaktır. Zira yasal olan doğrudan satış sistemi ile yasal olmayan piramit satış sistemi arasındaki ayırımın doğru bir şekilde yapılması, uygulanacak olan hukukî müeyyideler bakımından da büyük bir önemi haizdir.
II. Genel Olarak Piramit Satış Sistemi Kavramı
ve Piramit Satış Sisteminin Doğrudan
Satıştan Farkı
A. Genel Olarak Piramit Satış Sistemi Kavramı
En basit tabiriyle piramit satış sistemi6, bir
mal-varlığı veya para ortaya konularak katılımcının7
siste-me dâhil edildiği ve ona da başka katılımcılar bulma-sı koşuluyla malvarlığı veya para kazanacağının vaat edildiği dolandırıcılık yöntemidir.
Bu dolandırıcılık yöntemi sık sık “sonsuz zincir”, “Ponzi şeması”8, “piramit şeması”, “saadet zinciri” 4 RG. 7.11.2013, S. 28835.
5 RG. 14.01.2015, S. 29236.
6 TKHK m. 80’de düzenlenen dolandırıcılık yöntemi “piramit satış sistemi” olarak isimlendirilmiştir. Hemen ifade edelim ki, öncelikle sistemin kanunkoyucu tarafından bu şekilde adlandırılması isabetli değildir. Zira piramit satış sistemi ifadesi, yasal olarak düzenlenen “doğrudan satış” sisteminin bir yöntemi olan “çok katmanlı satış sistemi” ile karıştırılmaya müsaittir. Bunun sebebi olarak, çok kat-manlı satış sisteminin yapısı itibarıyla “piramit şema”lara benzer-liği gösterilebilir. Ancak çok katmanlı satış sisteminde üyenin elde ettiği kazanç, ağırlıklı olarak sisteme yeni kişiler kazandırılması ve bu sayede oluşan komisyon, prim, teşvik, ödül ve benzeri isimler altında nitelendirilen menfaatlerin dağıtılması üzerine kurulmayıp, bu sistemde pazar değeri olan bir ürün satışı esastır. Oysa piramit şemalar, esas itibarıyla sisteme yeni kişiler dâhil edilmesi ve bunun üzerinden para veya malvarlığı kazandırılması üzerine kurulmuş olup, ortada satışı gerçekleşen herhangi bir ürün ya yoktur ya da göstermelik bir ürün satılmaktadır. Bu nedenle piramit şemalar-da ürün satışı olmadığınşemalar-dan, sistemin piramit satış sistemi yerine piramit şema olarak adlandırılması daha isabetli olabilirdi. Fakat biz bu çalışmada, kanunkoyucunun tercihini esas alarak bu sistemi piramit satış sistemi adı altında, ancak piramit şeması anlamında kullanacağız. Benzer yönde bkz. SAVAŞ, Abdurrahman: Network
Marketing Sözleşmesi, İstanbul 2016, s. 172.
7 Piramit satış sisteminde ortada satılan herhangi bir ürün bulunma-dığından bu sisteme dâhil olan kimseler bu çalışmada “katılımcı” olarak ifade edilecektir. Yargıtay Ceza Genel Kurulu da 24.11.1998 tarihli ve E. 1998/6-280, K. 1998/359 sayılı kararında sisteme ka-tılan kimseleri “katılıkçı” olarak adlandırmıştır. Benzer yönde bkz.
SAVAŞ: s. 173, dn. 621.
8 Piramit satış sistemine benzeyen yapıların en ünlüsü 1920 yılın-da ABD’de Charles Ponzi tarafınyılın-dan oluşturulmuş ve bu sistem literatürde “Ponzi şeması” ve “Ponzi scheme” olarak adlandırıl-mıştır. Ponzi, posta kuponları ticareti sayesinde kendilerine para
gibi isimlerle de anılmaktadır9. Nasıl adlandırılırsa
ad-landırılsın, bu sistemlerin temeli, çok sayıda kişinin para kaybetmesi ve az sayıda kişinin para kazanması üzerine kuruludur10. Gerçekten bu dolandırıcılık
yön-temlerinde sisteme dâhil edilmek istenen kimselere, küçük bir yatırım karşılığında büyük bir gelir elde ede-cekleri vaat edilmektedir11. Bu kimselerin vaat edilen
geliri elde edebilmesi içinse sisteme erken dönemde katılmaları gerekir. Eğer katılımcı sisteme erken dö-nemde katılırsa -ki bu katılımcı sayısı matematiksel olarak azdır-, büyük bir gelir elde eder. Buna karşılık sisteme sonradan katılanların çoğunluğu yatırdıklarını
yatıran kimselere 45 günde %50, 90 günde %100 faiz kazandırabi-leceğini vaat etmiştir. Bu şekilde 10 arkadaşından (birinci grup) 150 dolar almış ve sistemi başlatmıştır. Daha sonra Ponzi, başka bir arkadaş grubuna da (ikinci grup) aynı şekilde vaatte bulunmuş ve ikinci gruptan topladığı para ile birinci gruba vaat ettiği para-yı ödemiştir. Benzer şekilde üçüncü arkadaş grubundan topladığı para ile de ikinci arkadaş grubuna vaat ettiği yatırımı vermiştir. Vaat edilen yatırımın geri döndüğünü görenler ise tekrar para ya-tırmışlar ve sistemi başka kimselere önermişlerdir. Bu şekilde sis-tem yayılmış ve sonsuz sayıdaki katılımcıdan oluşan bir zincir he-deflenmiştir. Bu yöntem sayesinde Ponzi, 9 milyon dolardan fazla parayı 9 ayda kazanmıştır. Ponzi, piramide sonraki basamaklarda dâhil olan kimselere ise kazanmış olduğu paranın yaklaşık on katı-nı borçlanmış ve dolandırıcılık suçundan mahkûm olmuştur. Ponzi şeması hakkında ayrıca bkz. KOEHN, Daryl: Ethical Issues
Conne-cted with Multi-level Marketing Schemes, Journal of Business Et-hics, C. 29, S. 1-2, 2001, (s. 153-160), s. 154; SERT SÜTÇÜ, Selin:
6502 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun M. 80 Hükmü-ne Göre Piramit Satışlar, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cevdet Yavuz’a Armağan, C. 22, S. 3, 2016, (s. 2505-2521), s. 2508; PAŞALI TAŞOĞLU, Nihal: Çok
Katlı Pazarlama Şirketleri ile Piramit Şema Organizasyonlarının Yapısal Farklılıkları Üzerine Bir İnceleme, Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 2, S. 1, 2008, (s. 25-39), s. 31; GÜ-RAĞAÇ, Nihal: Doğrudan Pazarlama Yönelimlerinden Çok Katlı
Pazarlama, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya 2006, s. 34; PAŞALI TAŞOĞLU, Nihal: Çok Katmanlı Pazarlama, 2. Baskı,
Kocaeli 2018, s. 64; COŞKUN: s. 11; SAVAŞ: s. 8. Benzer
şekil-de Bernie Madoff ABD’şekil-de 2008 yılında “Madoff Vakası” olarak da bilinen Ponzi sahteciliği yöntemi ile insanları yaklaşık 65 milyar dolar dolandırılmış ve 150 yıl hapis cezası ile mahkûm olmuştur. Bkz. COŞKUN: s. 3-4.
9 ÇABRİ, Sezer: Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun Şerhi, An-kara 2016, s. 1082; ARGAN, Metin: Çok Katlı Pazarlama ve
Türki-ye’de Bir Uygulama, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 1997, s. 70; TÜRKMEN, Ahmet / AYDOĞDU, Burçin: Milli Şerh,
6502 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun Şerhi, İstanbul 2016, (m. 80 Şerhi), s. 1247; DURMUŞ, Abdullah: Doğrudan Satış
Yöntemlerinden Çok Katlı Pazarlama (Network Marketing) ve Fıkhî Değerlendirmesi, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 33, 2015, (s. 205-228), s. 218; KOEHN: s. 153; PAŞALI TAŞOĞLU:
Piramit Şema, s. 31; GÜRAĞAÇ: s. 34; PAŞALI TAŞOĞLU: Çok
Kat-manlı Pazarlama, s. 64; COŞKUN: s. 11; SAVAŞ: s. 13. Ayrıca bu
dolandırıcılık yöntemi “kartopu sözleşmesi” şeklinde de adlandırıl-maktadır. Bkz. M MAVİŞ, Volkan: Dolandırıcılık Suçunun Hile
Unsu-runa İlişkin Sorunlar, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 3, (s. 597-626), s. 619.
10 ARGAN: s. 71; SAVAŞ: s. 14, 173; KOEHN: s. 152.
11 HILL, Ned C.: How to Spot a Ponzi, Marriott Alumni Magazine, Fall 2007, (s. 8-13), s. 8; MICKLITZ, Hans-W. / MONAZZAHIAN, Bettina / RÖßLER, Christina: Door to Door Selling - Pyramid Selling -
Mul-tilevel Marketing, Contract No. A0/7050/98/000156, A Study Com-missioned by the European Commission Final Report, C. 2, 1999, s. 122; KOEHN: s. 153-154. Ekonominin temel kuralları uyarınca, bir
yatırımın riski ne kadar yüksekse vaat edilen getiri de aynı ölçüde yüksek olacaktır. Benzer şekilde, riskin çok düşük olması hâlinde, vaat edilen getirinin de düşük olması beklenir. Oysa piramit satış sistemlerinde, ekonominin belirtilen kuralının aksine, katılımcı-ya düşük risk ile yüksek gelir vaat edilmektedir. Bu yönüyle dahi sistemin aslında bir fırsat sunmayıp katılımcıların dolandırılmasını amaçladığı söylenebilir. Ayrıca bkz. HILL: s. 10-11.
dahi kaybetmektedirler12. Bu durum aslında
kaçınıl-maz bir sonuçtur ve sistemin en tipik özelliğidir. Zira az sayıdaki kurucu ve erken gelen üyelerin para ka-zanabilmesi için, çok sayıda üyenin para kaybetmesi gerekir13. Diğer bir ifadeyle bu sistemler, vaat ettikleri
gibi katılımcılarına bir zenginlik yaratmaz. Aksine para çok sayıdaki saf ve dolandırılan kimselerden az sayıda-ki zesayıda-ki ve sahtekâr dolandırıcılara geçer14.
Piramit satış sisteminin ve ona benzeyen sistem-lerin özünde ürün satışı yoktur. Bu nedenle sistemin devamı için yeni üyelerin sisteme katılması gerekir. Zira az sayıda para kazanan kimselerin elde ettiği kazanç, sisteme yeni yapılan üye girişlerinden elde edilir. Nitekim bu sistemler sonsuz sayıdaki katılımcı-dan oluşan bir zinciri hedeflemektedir15. Oysa sisteme
katılacak kişi sayısı sınırlıdır. Dolayısıyla, sistemin be-lirli bir noktadan sonra yeni üye kaydı yapamaz hâle gelmesi kaçınılmazdır16. Bu yüzden sisteme alt
kade-melerde dâhil olan kimseler vaat edilen parayı elde edemeyecek ve sistem çökecektir. Şöyle ki:
Her üyenin 5 kişiyi sisteme dâhil etmesi gerektiği-ni varsayalım. Bu sistem her şeyin yolunda gitmesi ih-timalinde 11-12. basamağa geldiğinde Türkiye nüfusu kadar kişiyi, 14. basamağında ise dünya nüfusu kadar kişiyi gerektirir ve 14. basamakta sistem çöker. Siste-me alt basamaklarda dâhil olan kimseler ise sistemin
12 MACKENZIE, Alexander I.: Almost Certain Loss: The Psychology of Pyramid Schemes, University of Canterbury, 2005, s. 3-4; RANI, Radha / KUMAR, Narender: Multilevel Marketing Versus Pyramid
Schemes, Abhinav-International Montly Refereed in Management & Technology, C. 2, 2013, (s. 40-46), s. 43; KUSTIN, Richard A. / JONES, Robert A.: A Study of Direct Selling Perceptions in
Austra-lia, International Marketing Review, C. 12, S. 6, (s. 60-68), s. 61;
KOEHN: s. 153, PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 32; GÜRAĞAÇ:
s. 36; ARGAN: s. 71; SAVAŞ: s. 173.
13 RANI / KUMAR: s. 42, 45; DURMUŞ: s. 218; GÜRAĞAÇ: s. 36;
AR-GAN: s. 71.
14 HILL: s. 11.
15 MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 122.
16 NAT, Peter J. Vander / KEEP, William W.: Marketing Fraud an Approach for Differetiating Multilevel Marketing from Pyramid Schemes, Journal of Public Policy & Marketing, C. 21, S. 1, 2002, (s. 139-151), s. 140; BARTOLETTI, Massimo / CARTA, Salvatore / CIMOLI, Tiziana / SAIA, Roberto: Dissecting Ponzi Schemes on
Ethereum: Identification, Analysis and Impact, 2017, (s. 1-32), s. 1 (https://www.researchgate.net/publication/314797661_Disse-cting_Ponzi_schemes_on_Ethereum_identification_analysis_and_ impact, Erişim tarihi: 22.07.2018); KOEHN: s. 154.
hangi basamağında dâhil olduğunu bilmediğinden17,
kâr elde etme amacıyla sisteme yeni katılımcılar bul-mayı amaçlasa da yeni basamaklar artık matematiksel olarak oluşmayacağı için kâr elde edemez.
6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Ka-nun yürürlüğe girmeden önce, piramit satış sistem-lerine ilişkin yasal bir düzenleme bulunmamaktaydı. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ile birlikte,
piramit satış sistemleri ilk kez yasal düzenlemeye
ka-vuşmuş oldu. Gerçekten TKHK m. 80: “Piramit satış;
katılımcılarına bir miktar para veya malvarlığı orta-ya koymak karşılığında, sisteme aynı koşullar altın-da başka katılımcılar bulma koşuluyla bir para veya malvarlığı kazancı olanağı ümidi veren ve malvarlığı kazancının elde edilmesini tamamen veya kısmen di-ğer katılımcıların da koşullara uygun davranmasına bağlı kılan, gerçekçi olmayan veya gerçekleşmesi çok güç olan kazanç beklentisi sistemidir (f. 1). Piramit satış sisteminin kurulması, yayılması veya tavsiye edilmesi yasaktır (f. 2). Bakanlık, piramit satış sis-temleri ile ilgili gerekli incelemeleri yapmaya ve varsa elektronik sistemin ülkemizde durdurulması dâhil ilgili kamu kurum veya kuruluşlarıyla iş birliği içinde gerekli önlemleri almaya yetkilidir (f. 3)”
şek-lindedir. Söz konusu hüküm uyarınca bir piramit satış sisteminin varlığından bahsedilebilmesi için, bir ta-kım şartların varlığı gerekir. Ancak bu şartlar incelen-meden önce, bu sistemin doğrudan satış sisteminden, bilhassa doğrudan satış modellerinden biri olan çok
katmanlı satış sisteminden farkı üzerinde durulması,
uygulanacak olan hükümlerin tespiti açısından büyük bir önemi haizdir.
B. Piramit Satış Sisteminin Doğrudan Satıştan Farkı
Ürünlerin ve hizmetlerin tüketiciye ulaştırılma-sında “dolaylı dağıtım modeli” ya da “doğrudan
da-ğıtım modeli” tercih edilir. Dolaylı dada-ğıtım modelinin
tercih edildiği pazarlamada, ürün veya hizmet tüke-ticiye perakendeci ve toptancı gibi aracılar vasıtasıy-la uvasıtasıy-laştırılır. Doğrudan dağıtım modelinin kulvasıtasıy-lanıldığı pazarlamada ise, ürünün veya hizmetin tüketiciye ulaştırılabilmesi için aracılara ihtiyaç yoktur18. Zira
bu pazarlama modelinde, ürün veya hizmet tüketiciye aracılar olmaksızın “telefonla pazarlama”, “doğrudan
postalama”, “e-posta”, “katalog pazarlama” ve “doğ-rudan satış” gibi teknikler kullanılarak
ulaştırılmakta-dır19.
17 MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 122; TÜRKMEN /
AYDOĞ-DU: s. 1250.
18 ÇATLI, Özlem / ÇATLI, Ahmet: Doğrudan Pazarlamada Satın Alma Zamanlaması Modelleri, Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 2, 2013, (s. 105-130), s. 107-109; GÜRAĞAÇ: s. 11-12; ARGAN: s. 6, 24; PAŞALI TAŞOĞLU: Çok Katmanlı Pazarlama, s. 23.
19 Doğrudan pazarlama modelinde kullanılan teknikler için bkz. IŞIK,
Pervin: Çok Katlı Pazarlama Sistemi ve Uygulamaları: Türkiye
Avon Firması Örneği, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011, s. 45 vd.; GEÇER, Türkan: Ürün Pazarlamasında Doğrudan
Pazarlama Gelişme Potansiyeli ve Tutundurma Karması İçerisin-deki Önemi: Eskişehir İlinİçerisin-deki İşletmelerde Doğrudan Pazarlama Uygulamalarına İlişkin Çalışma, İktisadi Yenilik Dergisi, C. 3, S. 2, 2016, s. 46-71; GÜRAĞAÇ: s. 23-30; ARGAN: s. 60-64; DURMUŞ: s.
206-207; PAŞALI TAŞOĞLU: Çok Katmanlı Pazarlama, s. 24.
Doğrudan satış da doğrudan pazarlama
modeli-nin bir türüdür20. Bu satış türünde, ürün veya hizmet
perakendeci ve toptancı gibi aracılar olmaksızın tü-keticiye ulaştırılır21. Doğrudan satış modelini
benim-seyen firmalar, “tek katmanlı satış sistemi”ni ya da “çok katmanlı satış sistemi”22ni tercih edebilirler23.
Gerçekten bu husus İYDKSY m. 24/1’de; “Doğrudan
satış; herhangi bir doğrudan satış şirketi tarafından istihdam edilsin ya da edilmesin satış temsilcisi, dağı-tıcı, distribütör ve benzeri adlarla hareket edenlerin bir mal veya hizmeti kendi evlerinde ya da peraken-de satış yerleri kullanılmaksızın tüketicinin ev veya iş yaşantısını sürdürdüğü mekânlar gibi iş yeri dışında, tek veya çok katmanlı satış yöntemleriyle tüketicilere sunulmasını öngören pazarlama sistemidir” şeklinde
ifade edilmiştir.
Tek katmanlı satış sisteminde, ürün veya hizmetin satışı için dağıtım ağının kurulmasına gerek yoktur24.
Diğer bir ifadeyle tek katmanlı satış sisteminde, ürün veya hizmetin satışı söz konusudur ve sisteme yeni üyeler dâhil edilmez.
Çok katmanlı satış sisteminde ise, ürün veya hiz-metin satışı “satış temsilcisi”, “dağıtıcı”,
“distribü-tör” ve benzeri adlarla hareket eden kimseler
aracı-lığıyla gerçekleştirilir25. Distribütör, öncelikle ürünü
veya hizmeti firmadan satın alır26 ve bunu tüketicilere
20 PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 26; DURMUŞ: s. 207. 21 PETERSON, Robert A. / WOTRUBA, Thomas R.: What is
Dire-ct Selling? -Definition, PerspeDire-ctives, and Research Agenda, The Journal of Personal Selling & Sales Management, C. 16, S. 4, 1996, (s. 1-16), s. 2; HASSÜLÜN, Pınar / EROL, Damra: Şebeke
Yolu Pazarlamada Peter Clothier’in Başarı Prensipleri, Ömer Ha-lisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 10, S. 3, 2017, (s. 154-167), s. 155; ÖZKAN PİR, Esra: Çok
Katmanlı Pazarlamada Gösteriş Amaçlı Tüketimin Tekrar Satın Almaya Etkisinde Çevre Bilincinin Rolü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2017, s. 3; ALKİBAY, Sanem: Doğrudan Satış
Elemanlarının Profili ve Doğrudan Satışa İlişkin Yaklaşımları Üze-rine Bir Araştırma, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 8, 2000, (s. 109-121), s. 109; NAT / KEEP: s. 140; DURMUŞ: s. 207; PAŞALI TAŞOĞLU: Çok Katmanlı
Pazarlama, s. 24-25; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 26; IŞIK:
s. 53; ARGAN: s. 69.
22 Çok katmanlı satış sistemi, “network marketing”, “multi level marketing (MML)”, “şebeke yoluyla pazarlama” olarak da adlan-dırılmaktadır. Bkz. MUNCY, James A.: Ethical Issues in Multilevel
Marketing: Is it a Legitimate Businessor Just Another Pyramid Sc-heme?, Marketing Education Review, C. 14, Fall 2004, (s. 47-53), s. 47; IŞIK: s. 53; PİR: s. 3; RANI / KUMAR: s. 41; HASSÜLÜN / EROL:
s. 156; DURMUŞ: s. 208.
23 RANI / KUMAR: s. 40; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 26;
DUR-MUŞ: s. 207; PİR: s. 3; GÜRAĞAÇ: s. 33; ARGAN: s. 69; IŞIK: s. 52.
24 DURMUŞ: s. 207; PAŞALI TAŞOĞLU: Çok Katmanlı Pazarlama, s. 25.
25 Bu çalışmada, çok katmanlı satış sisteminde ürünün veya hizmetin satışını gerçekleştiren aracılar “distribütör” olarak ifade edilecek-tir.
26 Çok katmanlı satış sisteminde iki ayrı sözleşme ilişkisinin varlığın-dan bahsedilebilir. Sözleşmelerden ilki firma ile distribütör arasın-da yapılır. Bu sözleşmenin, kanunarasın-da düzenlenmediği için isimsiz bir sözleşme olduğu söylenebilir. Öğretide bu sözleşme “network mar-keting sözleşmesi” olarak adlandırılmaktadır. Network marmar-keting sözleşmesi ve bu sözleşmenin hukukî niteliği hakkında detaylı bilgi için bkz. SAVAŞ: s. 29-107. Sözleşmelerden ikincisi ise, distribütör
ile tüketici arasında yapılan satış sözleşmesidir. Bkz. SERT SÜTÇÜ:
satarak gelir elde eder27. Ayrıca distribütör bir satış
or-ganizasyonu, yani dağıtım ağı yaratarak sisteme dâhil ettiği üyelerin ve onların da dâhil ettiği üyelerin satı-şından bir komisyon alır28. Dolayısıyla distribütör, hem
tüketicilere gerçekleştirmiş olduğu satışlardan hem sisteme dâhil ettiği kimselerin yapmış olduğu satışlar-dan giderek büyüyen gelirlere sahip olur29. Gelirlerin
bu şekilde büyüyor olması, bu sistemin piramit şeması, sonsuz zincir, Ponzi şeması ve saadet zinciri gibi yasal olmayan yapılarla karıştırılmasına yol açmaktadır.
Gerçekten, çok katmanlı satış sisteminde de as-lında yapısal olarak piramit bir yapı söz konusudur. Her ne kadar çok katmanlı satış sistemi yapısal olarak pi-ramit satış sistemine benzese de aralarında bir takım farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılardan önemli gö-rülenler şu şekilde sıralanabilir:
- Doğrudan satış sistemi ve onun türleri olan tek kat-manlı satış sistemi ile çok katkat-manlı satış sistemi yasaklanmamış; bilakis İYDKSY ile birlikte yasal bir düzenlemeye kavuşmuştur. Buna karşılık, piramit satış sisteminin kurulması, yayılması ve tavsiye edilmesi TKHK m. 80 ile birlikte yasaklanmıştır. - İYDKSY m. 25/1’de belirtildiği gibi, doğrudan
satış sisteminde, sisteme yeni kişiler kazandı-rılmasından ziyade, malın veya hizmetin tüketi-cilere satışı esastır30. Buna karşılık piramit satış
sisteminde ise, kural olarak malın veya hizmetin satışı yerine, sisteme yeni kişiler kazandırılarak para veya malvarlığı kazanma amaçlanır31. Fakat
hemen ifade edelim ki, doğrudan satış sistemi ile piramit satış sistemini ayırmaya yarayan bu unsurun giderek öneminin azaldığı söylenebilir. Zira piramit satış sisteminde kullanılan dolan-dırıcılık yöntemleri, günümüze uyarlanmaya ve yasal kılıfa sokulmaya çalışılmaktadır. Gerçekten piramit satış sistemleri, sanki yasal oldukları in-tibaını uyandıracak şekilde bir ürün veya hizmet satışı yapma yoluna gitmektedirler. Oysa yapılan bu ürün veya hizmet satışı göstermelik bir nitelik arz eder32. Zira piramit satış sistemini gizlemek 27 SPARKS, John R. / SCHENK, Joseph A.: Explaining the Effects of Transformational Leadership: An Investigation of the Effects of Hi-gher-Order Motives in Multilevel Marketing Organizations, Journal of Organizational Behavior, C. 22, S. 8, 2001, (s. 849-869), s. 851;
ZEVKLİLER, Aydın / ÖZEL, Çağlar: Tüketicinin Korunması Hukuku,
Ankara 2016, s. 538; RANI / KUMAR: s. 41; DURMUŞ: s. 207-208; PİR:
s. 5; IŞIK: s. 52; NAT / KEEP: s. 140; KOEHN: s. 153; ROWE: s. 2.
28 MUNCY: s. 47; RANI / KUMAR: s. 41; NAT / KEEP: s. 140; SPARKS
/ SCHENK: s. 849, 851; ROWE: s. 2; MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 119; ZEVKLİLER / ÖZEL: s. 538; TÜRKMEN / AYDOĞDU:
s. 1252; DURMUŞ: s. 207-208; HASSÜLÜN / EROL: s. 156; PİR: s.
5; IŞIK: s. 52; SAVAŞ: s. 16; GÜRAĞAÇ: s. 36; PAŞALI TAŞOĞLU:
Piramit Şema, s. 28.
29 SPARKS / SCHENK: s. 851; RANI / KUMAR: s. 41; IŞIK: s. 52; NAT /
KEEP: s. 140.
30 KUSTIN / JONES: s. 61; SAVAŞ: s. 176-177; RANI / KUMAR: s. 44;
GÜRAĞAÇ: s. 36; MUNCY: s. 49.
31 MUNCY: s. 49; ROWE: s. 1; RANI / KUMAR: s. 42-44; KOEHN: s. 153; HILL: s. 10; ARGAN: s. 71; GÜRAĞAÇ: s. 36; DURMUŞ: s. 218; MAVİŞ: s. 619.
32 WENDEY, Harris: Network Marketing or Pyramid Scheme?, Black Enterprise, C. 35, S. 4, 2004; DURMUŞ: s. 218; RANI / KUMAR: s.
43; ROWE: s. 2.
amacıyla satılan ürün veya hizmet değerinden daha yüksek bir fiyata satılmaktadır ve satın alı-nan ürünün alıalı-nan fiyattan tekrar satılabilirliği yoktur. Buna karşılık doğrudan satış sisteminde satılan ürünün veya hizmetin piyasada bir karşı-lığı bulunmaktadır ve bu ürünlerin tekrar alınan fiyattan satılabilirliği söz konusudur.
Meselâ bir kimse doğrudan satış sistemi mi yoksa piramit satış sistemi mi olduğunu bilmediği bir sisteme 500 TL karşılığında üye olur ve sistem üye olunduktan bir gün sonra çöker. Eğer katılımcı 500 TL karşılığında herhangi bir ürün almamışsa, bu sistemin piramit satış sistemi, diğer bir ifadeyle saadet zinciri olduğu söyle-nebilir. Bu kimse 500 TL karşılığında piyasada değeri 10 TL olan saç bakım ürünü almışsa, bu sistemin de piramit satış sistemi olduğu ifade edilebilir. Zira satı-lan ürünün reel piyasada karşılığı 10 TL’dir. Bu nedenle ürün, göstermelik bir nitelik arz eder. Buna karşılık ka-tılımcı 500 TL karşılığında piyasada karşılığı 500 TL’ye yakın olan su arıtma cihazı satın almışsa, bu sistemin piramit satış sistemi olmadığı, doğrudan satış sistemi olduğu kabul edilmelidir. Kısacası sistemin çökmesi hâlinde elde bir ürünün kalıp kalmadığı, kaldıysa bu ürünün piyasada reel bir karşılığının bulunup bulun-madığına bakılarak sistemin yasal olup olmadığı ayırt edilebilir.
- Doğrudan satış sisteminde, sistemde yer alan-ların elde ettiği kazanç, ağırlıklı olarak sisteme yeni kişiler kazandırılması ve bu sayede oluşan komisyon, prim, teşvik, ödül ve benzeri isimler altında nitelendirilen menfaatlerin dağıtılması üzerine kurulamaz (İYDKSY m. 25/2)33.
Görülece-ği üzere doğrudan satış sisteminde, sisteme yeni kişiler kazandırılması sayesinde komisyon, prim ve teşvik gibi menfaatlerin kazanılması tamamen yasaklanmış değildir. Zira distribütörün, yapmış olduğu ürün satışlarından elde ettiği kazançlara ilâveten sisteme yeni kişiler kazandırması saye-sinde komisyon elde etmesi, çok katmanlı satış sisteminin bir özelliğidir34. Söz konusu hükümde
yasak olan, sistemde yer alanların elde ettiği zancın “ağırlıklı olarak” sisteme yeni kişiler ka-zandırılmasına dayanmasıdır. Yoksa, sisteme yeni kişiler kazandırılmasından kazanç elde edilmesi değildir. Fakat hemen ifade edelim ki İYDKSY m. 25/2’nin kaleme alınış biçiminin isabetli olmadı-ğı söylenebilir. Gerçekten, söz konusu hükümde geçen ‘ağırlıklı olarak’ ifadesinden neyin anlaşıl-ması gerektiği ve sisteme yeni kişilerin kazandı-rılmasından elde edilen kazancın hangi noktadan itibaren yasağın kapsamına gireceği açık değil-dir35. Ayrıca bu düzenleme, birbirine benzetilen
doğrudan satış sistemi ile piramit satış sisteminin
33 SAVAŞ: s. 23-24, 177; MUNCY: s. 49; KOEHN: s. 153; KUSTIN /
JONES: s. 61; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 33.
34 TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1252; DURMUŞ: s. 207-208; HASSÜLÜN
/ EROL: s. 156; PİR: s. 5; IŞIK: s. 52; SAVAŞ: s. 16; GÜRAĞAÇ: s.
36; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 28; MUNCY: s. 47; RANI / KUMAR: s. 41; NAT / KEEP: s. 140; SPARKS / SCHENK: s. 849, 851; ROWE: s. 2; MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 119.
daha da karıştırılmasına yol açacaktır. Bu sebeple Ticaret Bakanlığının36 10.01.2011 tarihinde
yaptı-ğı basın açıklamasında37 olduğu gibi, primlerin ve
komisyonların en fazla belirli bir basamağa kadar ödenmesi gerektiği yönünde bir düzenleme yapıl-sa idi, daha yerinde olurdu38. Öte yandan piramit
satış sisteminde ise, sistemden elde edilen ka-zanç sisteme yeni kişiler kazandırılması üzerine kuruludur39. Zira bu sistemde pazar değeri olan
bir ürün satışı kural olarak yoktur. Göstermelik olarak giriş ücreti yerine satın alınan ürünlerin piyasa karşılığı olmadığı için, bunların satışından da bir kazanç elde edilmesi söz konusu değildir. - Doğrudan satış sisteminde şirket, hızlı zengin
olma fırsatı, gerçekleşmesi mümkün olmayan va-atler ile sistemle ilgili yanıltıcı bilgiler veremez. Baskı kurma, aldatma, rahatsızlık verme ve bun-lara benzer yollarla kişileri sisteme dâhil olmaya zorlayamaz (İYDKSY m. 25/3)40. “Baskı kurma”nın
ve “aldatma”nın varlığı hâlinde, yapılan network marketing sözleşmesi TBK m. 39 uyarınca iptâl edilebilir41. Piramit satış sistemlerinde ise, kısa
yoldan zengin olma fırsatı ve gerçekçi olmayan veya gerçekleşmesi çok güç olan vaatler sunula-rak sisteme yeni kişiler kazandırılması amaçlan-maktadır.
- Doğrudan satış sisteminde doğrudan satıcı (distri-bütör) olarak sisteme dâhil olmak isteyen kimse-lerden işe başlamaları ya da işe başladıktan sonra sistemde kalabilmeleri için giriş aidatı, başlangıç
36 Söz konusu açıklamanın yapıldığı dönemde bakanlığın adı Sanayi ve Ticaret Bakanlığı idi. Fakat Başbakanlık Gümrük Müsteşarlığı (mülga) ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın (mülga) bazı birimle-rini birleştiren 08.06.2011 tarihli ve 27958 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan 640 sayılı Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Gümrük ve Ti-caret Bakanlığı kurulmuştur. Fakat 9.7.2018 tarihli ve 30473 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan 703 sayılı Anayasada Yapılan Değişik-liklere Uyum Sağlanması Amacıyla Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnameyle, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ile Ekonomi Bakanlığı birleştirilerek Ticaret Bakanlığı oluşturulmuştur. 10.7.2018 tarih ve 30474 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile de Ticaret Ba-kanlığının görevleri ve yetkileri ile teşkilat yapısı düzenlenmiştir. 37 Söz konusu basın açıklamasının 7.4 maddesinde, “Prim ya da
ko-misyon verilen alt katılımcı basamağının sınırlandırılması, genel-likle beşinci alt basamağa kadar komisyon verileceğinin belirtil-mesi” gerektiği ifade edilmiştir. Açıklama için bkz. http://www. marbleport.com/guncelhaberler/2652/sanayi-ve-ticaret-bakanli-gindan-saadet-zinciri-uyarisi (Erişim tarihi: 26.07.2018). 38 Amerika Birleşik Devletleri’nde, bir sistemin doğrudan satış
siste-mi siste-mi yoksa pirasiste-mit satış sistesiste-mi siste-mi olduğunu belirleyen Federal Trade Commission tarafından belirtilen kurallara göre distribütö-rün komisyon alabilmesi için, bulunduğu ay içerisinde firmadan/ şirketten aldığı ürünlerin %70’ini satması ve bu satışları da 10 ayrı tüketiciyle yapması gerekir. Bkz. SAVAŞ: s. 25-26; MICKLITZ / MO-NAZZAHIAN / RÖßLER: s. 218.
39 MUNCY: s. 49; DURMUŞ: s. 208; RANI / KUMAR: s. 42; NAT / KEEP: s. 140; SAVAŞ: s. 172; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 33; KUS-TIN / JONES: s. 61; HILL: s. 10; BARTOLETTI / CARTA / CIMOLI / SAIA: s. 1.
40 Benzer şekilde TKHK ve İYDKSY yürürlüğe girmeden önce Ticaret Bakanlığının yaptığı basın açıklamasının 7.8 maddesinde de “yük-sek kazanç vaadi, kazanç konusunda yanıltıcı bilgi ve tanıtımların yapılmaması” gerektiği ifade edilmiştir.
41 SAVAŞ: s. 177.
paketi, yenileme ücreti, aidat ve paket ücreti gibi herhangi bir isim altında bedel alınamaz (İY-DKSY m. 25/4)42. Görüldüğü üzere, doğrudan satış
sisteminde giriş için hangi ad altında olursa olsun bedel alınması yasaklanmıştır. Söz konusu hükmün içeriğini doldurma görevi ise, öğretiye ve uygu-lamaya düşmektedir. Söz gelimi, sisteme katılan kimsenin ücretli motivasyon toplantılarına katıl-maya zorlanması yasak kapsamında değerlendiri-lebilir43. Piramit satış sisteminde ise, sisteme
dâ-hil olmak isteyen kimse giriş ücreti adı altında bir miktar para veya malvarlığı ortaya koymaktadır44.
Bu kimse ortaya koymuş olduğu para veya mal-varlığı karşılığında kural olarak herhangi bir ürün almaz. Onun yatırmış olduğu parayı veya malvar-lığını ve daha fazlasını elde edebilmesi içinse yeni katılımcıları sisteme dâhil etmesi gerekir. Eğer o hiçbir katılımcıyı sisteme dâhil edemezse bir şey elde edemez.
Bununla birlikte, daha önceden de ifade edildiği üzere, bazı piramit satış sistemlerinde, sanki yasal ol-dukları intibaını uyandıracak şekilde ürün veya hizmet satışı yapılmakta; buna karşılık sisteme giriş ücreti ödenmemektedir. Yapılan ürün veya hizmet satışı ise giriş ücretini maskelemek amacını taşımaktadır. Şöyle ki bu ürün veya hizmet, sisteme katılan kimseye de-ğerinden çok yüksek fiyata satılmaktadır. Bu nedenle bunların satın alınan fiyattan piyasa karşılığı bulunma-maktadır. Eş söyleyişle, sisteme katılan kimsenin almış olduğu ürünü satarak ödemiş olduğu bedeli karşılaması mümkün değildir. Böyle bir durumda göstermelik ola-rak yapılan satışın kanuna karşı hile teşkil ettiği söy-lenebilir45. Gerçekten piramit satış sisteminde şirket/
firma ile katılımcı hukuk düzeninin yasakladığı sonucu (giriş ücreti alınması) elde edebilmek için, yapılması
42 SAVAŞ: s. 178. Benzer şekilde Ticaret Bakanlığının yaptığı basın açıklamasının 7.5 maddesinde de “giriş ücreti alınmayacağı” ifade edilmiştir.
43 SAVAŞ: s. 178.
44 ZEVKLİLER / ÖZEL: s. 538; MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 122; DURMUŞ: s. 208; RANI / KUMAR: s. 44; NAT / KEEP: s. 140; SAVAŞ: s. 13; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 34; GÜRAĞAÇ:
s. 35; TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1254-1255; ROWE: s. 2; MAVİŞ: s.
619; SERT SÜTÇÜ: Piramit, s. 2508; PAŞALI TAŞOĞLU: Çok
Kat-manlı Pazarlama, s. 67; ARGAN: s. 70-71.
45 SAVAŞ: s. 17. Kanuna karşı hile için bkz. TOPÇUOĞLU, Hamide: Kanuna Karşı Hile (Kanundan Kaçınma Yolları), Ankara 1950; KO-CAYUSUFPAŞAOĞLU, Necip: Kocayusufpaşaoğlu / Hatemi /
Sero-zan / Arpacı Borçlar Hukuku Genel Bölüm, C. 1, 6. Baskı, İstanbul 2014, s. 386-392; EREN, Fikret: Borçlar Hukuku, Genel Hükümler,
21. Baskı, Ankara 2017, s. 388-390; ANTALYA, O.Gökhan: Borçlar
Hukuku Genel Hükümler, C. I, 2015, s. 303-305; YILDIRIM, Abdul-kerim: Türk Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 3. Baskı, Ankara
2015, s. 134; REİSOĞLU, Safa: Türk Borçlar Hukuku, Genel
Hü-kümler, 25. Baskı, İstanbul 2014, s. 134-135; TERCIER, Pierre / PICHONNAZ, Pascal / DEVELİOĞLU, H. Murat: Borçlar Hukuku,
Genel Hükümler, İstanbul 2016, s. 235-236; OĞUZMAN, M. Kemal / BARLAS, Nami: Medenî Hukuku, Giriş - Kaynaklar - Temel
Kavram-lar, 21. Baskı, İstanbul 2015, s. 284-285; ATAMULU, İsmail: Türk
Borçlar Hukukunda Muvazaa, Ankara 2017, s. 97-103; SAYMEN, Ferit Hakkı: Calî Evlenmeler, İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakül-tesi Mecmuası, C. 4, S. 15, 1938, (s. 481-502), s. 492-493; SERT SÜTÇÜ, Selin: Miras Bırakanın Muvazaalı Hukuki İşlemleri ve
So-nuçları, Ankara 2018, s. 55-57; DURAL, Mustafa / SARI, Suat: Türk
Özel Hukuku, C. I, Temel Kavramlar ve Medenî Kanunun Başlangıç Hükümleri, 10. Baskı, İstanbul 2015, s. 240-242.
hukuken caiz başka bir işlemi (satış sözleşmesi) yap-maktadırlar. Oysa bu işlemle ulaşılmak istenen sonuç, TKHK’nın ruhuna ve 80’inci maddede öngörülen sınır-landırmaya aykırıdır. Yapılan bu hileli işlem, hukuk düzeni tarafından yasaklanan işlemin yaptırımına tâbi olur46. Şu hâlde, piramit satış sistemine dâhil
olabil-mek için yapılan satış sözleşmesinin kanuna karşı hile teşkil ettiği ve hukuk düzeni tarafından yasaklanan piramit satış sözleşmesinin kesin hükümsüz olması se-bebiyle satış sözleşmesinin de kesin hükümsüz olduğu söylenebilir.
- Doğrudan satış sisteminde, doğrudan satıcılar, hiçbir masraf ve cezai şart ödemeksizin sistem-den ayrılma hakkına sahiptir. Doğrudan satıcıla-rın sisteme dâhil oldukları tarihten itibaren alt-mış gün içerisinde sistemden ayrılması hâlinde, doğrudan satış şirketleri, doğrudan satıcıların elinde bulunan ve kullanılmamış tüm malları geri almak; söz konusu malların bedelini ise on dört gün içerisinde iade etmek zorundadır (İYDKSY m. 25/5)47. Öğretide, bu imkânın bir tür kanunî fesih
hakkı niteliğinde olduğu da ifade edilmektedir48.
Fesih hakkının kullanılmasıyla birlikte, doğrudan satış şirketinin yaptığı çerçeve sözleşme sona erer. Bunun üzerine, doğrudan satış şirketi on dört gün içerisinde ürünleri geri almak ve ürün-lerin parasını ödemek zorundadır49. Buna karşılık
piramit satış sisteminde ise, kural olarak malın veya hizmetin satışı yerine, sisteme yeni kişi-ler kazandırılarak para veya malvarlığı kazanma amaçlanır50. Dolayısıyla ortada herhangi bir mal
yoktur. Katılımcının elinde mal bulunmadığından, sistemden ayrılması hâlinde şirket/firma tarafın-dan herhangi bir ödeme yapılmaz. Katılımcının ödemiş olduğu giriş ücretini alıp alamayacağı ise, ileride piramit satış sisteminin geçersizliği başlı-ğı altında etraflıca incelenecektir. Ayrıca piramit satış sisteminde göstermelik olarak ürün satışının yapıldığı durumlarda da, katılımcının sistemden çıkması hâlinde şirketin/firmanın katılımcının elindeki ürünleri geri alma ve söz konusu ürünle-rin bedelini ödeme yükümlülüğü yoktur. Diğer bir ifadeyle piramit satış sisteminde, şirket satılma-yan ürünleri (göstermelik) iade garantisi (buy-ba-ck guarantee) vermemektedir51.
46 DURAL / SARI: s. 241; EREN: Borçlar, s. 390; ANTALYA: s. 304-305; YILDIRIM: s. 134; REİSOĞLU: s. 134; KOCAYUSUFPAŞAOĞLU:
s. 391; ATAMULU: s. 100; SERT SÜTÇÜ: Muvazaa, s. 57.
47 RANI / KUMAR: s. 44; SAVAŞ: s. 17, 178. Benzer şekilde Ticaret Bakanlığı’nın yaptığı basın açıklamasının 7.12 maddesinde de “sis-temden çıkışın her zaman mümkün olması ve bedel iadesi yapılma-sı” gerektiği ifade edilmiştir.
48 SAVAŞ: s. 132.
49 Doğrudan satış şirketinin bu borcunun sözleşmenin sona ermesine bağlı kanundan doğan bir borç niteliğinde olduğu hususunda bkz.
SAVAŞ: s. 132.
50 ARGAN: s. 71; GÜRAĞAÇ: s. 36; DURMUŞ: s. 218; MAVİŞ: s. 619;
MUNCY: s. 49; ROWE: s. 1; RANI / KUMAR: s. 42-44; KOEHN: s.
153; HILL: s. 10.
51 MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 123; TÜRKMEN /
AYDOĞ-DU, s. 1253; RANI / KUMAR: s. 44; SAVAŞ: s. 132.
- Doğrudan satış sistemine sonradan dâhil olan kimse, sisteme önceden katılmış kimseler ile benzer koşullarda rekabet eder. Bu kimse iyi bir dağıtım ağı kurabilirse, sisteme kendisinden önce katılmış kimselerden daha fazla gelir elde edebi-lir. Kısacası kazancın az veya çok oluşunun, siste-min yapısal özellikleri ile bir ilgisi olmayıp, kişi-nin kendisikişi-nin gerçekleştirdiği satışlar ve sisteme dâhil ettiği kimselerden elde ettiği komisyon ile alakalıdır. Buna karşılık piramit satış sisteminde ise, sistemde üst basamaklarda yer alan kimse, alt basamaklarda bulunan kimselerden daima fazla kazanır. Diğer bir ifadeyle, piramit satış sis-teminde kazanç hiyerarşisi en üst basamaktan alt basamaklara doğru doğrusal olarak azalmaktadır. Piramit satış sistemine sonradan dâhil olan ve hi-yerarşik olarak alt basamaklarda bulunan kimse-lerin kazanması ise matematiksel olarak olanak-sızdır52.
III. Piramit Satış Sisteminin Şartları
TKHK m. 80/1’e göre piramit satış, katılımcılarına bir miktar para veya malvarlığı ortaya koymak karşılı-ğında, sisteme aynı şartlar altında başka katılımcılar bulması koşuluyla bir para veya malvarlığı kazancı ola-nağı ümidi veren; kazancın elde edilmesini tamamen veya kısmen diğer katılımcıların da koşullara uygun davranmasına bağlı kılan, gerçekçi olmayan veya ger-çekleşmesi çok güç olan kazanç beklentisi sistemidir. Bu tanımdan hareketle piramit satış sisteminin şartla-rı, “bir miktar para veya malvarlığı ortaya koymak”, “para veya malvarlığı kazanmayı vaat etmek” ve “vaat edilen para veya malvarlığını katılımcının
sis-teme yeni üye kazandırmasına bağlı kılmak” şeklinde
ifade edilebilir. Bu şartların birlikte gerçekleşmemesi hâlinde piramit satış sisteminin varlığından bahsedi-lemez. Dolayısıyla, hâkim karar verirken söz konusu sistemin neden piramit satış sistemi olduğunu ve so-mut olayda bu sistemin şartlarının nasıl gerçekleştiğini gerekçeleri ile ortaya koymalı, sadece sistemin pira-mit satış olduğundan bahsederek karar vermemelidir53. 52 MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 122; NAT / KEEP, s. 140;
ROWE, s. 1; TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1253-1254; PAŞALI TAŞOĞ-LU: Piramit Şema, s. 32; DURMUŞ: s. 209; GÜRAĞAÇ: s. 36.
53 Y. 13. HD, 12.2.2018 - E. 2016/19696, K. 2018/1558: “... Yapı-lan yeni yasal düzenlemeyle, piramit satış, katılımcılarına bir miktar para veya malvarlığı ortaya koymak karşılığında, sisteme aynı şartlar altında başka katılımcılar bulma koşuluyla bir para veya malvarlığı kazancı olanağı ümidi veren ve malvarlığı kazan-cının elde edilmesini tamamen veya kısmen diğer katılımcıların da koşullara uygun davranmasına bağlı kılan, gerçekçi olmayan veya gerçekleşmesi çok güç olan kazanç beklentisi sistemi olarak ta-nımlanmaktadır. Piramit satış sisteminin kurulması, yayılması veya tavsiye edilmesi yasaktır. Bakanlık, piramit satış sistemleri ile ilgili gerekli incelemeleri yapmaya ve varsa elektronik sistemin ülke-mizde durdurulması dâhil ilgili kamu kurum veya kuruluşlarıyla iş birliği içinde gerekli önlemleri almaya yetkili kılınmıştır. Mahkeme-ce, her ne kadar taraflar arasında yapılan satış, piramit satış ola-rak değerlendirilip davanın kabulüne karar verilmiş ise de yapılan satış işleminin piramit satış olarak değerlendirilmesi için öncelikle piramit satışın unsurlarının, şartlarının ve piramit satış sisteminin somut olayda gerçekleşip gerçekleşmediğinin araştırılması ve pira-mit satışa ilişkin yapılan tespitin gerekçelendirilmesi gerekmekte-dir. Mahkemece, sadece "piramit satış" nitelendirilmesi yapılmakla yetinilmiş, yapılan satışın hangi nedenlerle piramit satış sistemi
A. Bir Miktar Para veya Malvarlığı Ortaya Koymak
Piramit satış sisteminin varlığından bahsedilebil-mesi için, bir miktar paranın veya malvarlığının ortaya konulması gerekir. Bu husus, TKHK m. 80’in “...
ka-tılımcılarına bir miktar para veya malvarlığı ortaya koyma karşılığında ...” şeklindeki ifadesinden
anlaşıl-maktadır.
Gerçekten piramit satış sistemine dâhil olmak isteyen kimseden giriş ücreti, başlangıç paketi, yeni-leme ücreti, aidat veya paket ücreti gibi ad altında yüksek bir bedel talep edilmektedir54. Bir miktar para
veya malvarlığı ortaya koyma şartı, sistemi doğrudan satıştan ayıran en önemli unsurdur. Zira İYDKSY m. 25/4’de doğrudan satıcı olarak sisteme dâhil olmak isteyenlerden işe başlamaları ya da işe başladıktan sonra sistemde kalabilmeleri için giriş aidatı, başlangıç paketi, yenileme ücreti, aidat ve paket ücreti gibi her-hangi bir isim altında bedel alınması yasaklanmıştır.
Piramit satış sistemine dâhil olmak isteyen ka-tılımcı, giriş ücreti olarak para veya malvarlığı yahut her ikisini birlikte ortaya koyabilir. Eğer katılımcı gi-riş ücreti olarak para veriyorsa, bu para Türk Lirası veya yabancı55 para cinsinden ödenebilir56. Bununla
birlikte katılımcı, giriş ücreti olarak malvarlığı da or-taya koyabilir57. Bu bakımdan malvarlığının taşınmaz,
taşınır veya alacak hakkı olması önem taşımaz58.
Ye-ter ki, ekonomik bir değeri ve devri mümkün olsun. Malvarlığının ortaya konulması hâlinde, sadece devrin taahhüt edilmesi yeterli olmayıp, ayrıca taşınırlarda mülkiyetin devrini amaçlayan iradeye (aynî akide) dayalı olarak zilyetliğin devri; tapulu taşınmazlarda tapu memurlarının ve muhafızlarının tescil işlemini
olarak değerlendirildiği, sistemin özellikleri açıklığa kavuşturulma-mıştır. Hal böyleyken, mahkemece, öncelikle 6502 sayılı Kanunun 80. maddesi uyarınca piramit satışın unsurları, şartları ve sistemin özellikleri dikkate alınarak taraflar arasında yapılan satışının pira-mit satış olup olmadığının tespitinin yapılması gerekmekte olup bu amaçla Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın davalı şirket hakkındaki son denetim raporu da getirtilerek konusunda uzman bilirkişiden taraf, mahkeme ve Yargıtay denetimine elverişli rapor alınıp, so-nucuna göre bir karar verilmesi gerekirken, açıklanan hususlar göz ardı edilerek eksik incelemeyle yazılı şekilde davanın kabulüne karar verilmesi usul ve yasaya aykırı olup, bozmayı gerektirir. ...” (www.lexpera.com.tr, Erişim tarihi: 27.07.2018). Benzer şekilde bkz. Y. 13. HD, 19.2.2018 - E. 2016/19855, K. 2018/2099 (www. lexpera.com.tr, Erişim tarihi: 27.07.2018); Y. 13. HD, 19.3.2018 - E. 2016/18382, K. 2018/3212 (www.lexpera.com.tr, Erişim tarihi: 27.07.2018); Y. 13. HD, 19.3.2018 - E. 2016/18383, K. 2018/3213 (www.lexpera.com.tr, Erişim tarihi: 27.07.2018); Y. 13. HD, 12.2.2018 - E. 2016/19694, K. 2018/1555 (www.lexpera.com.tr, Erişim tarihi: 27.07.2018).
54 ZEVKLİLER / ÖZEL: s. 538; MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 122; DURMUŞ: s. 208; RANI / KUMAR: s. 44; NAT / KEEP: s. 140; SAVAŞ: s. 13; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 34; GÜRAĞAÇ:
s. 35; TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1254-1255; ROWE: s. 2; MAVİŞ: s.
619; SERT SÜTÇÜ: Piramit, s. 2508; PAŞALI TAŞOĞLU: Çok
Kat-manlı Pazarlama, s. 67; ARGAN: s. 70-71.
55 “Uluslararası Bilgi İşlem ve Matematiksel Kazanç Sistemleri Ticaret Danışmanlık Hizmetleri” adı ile kurulan ve ülkemizde “Titan Saa-det Zinciri” olarak bilinen sistemde de bu sisteme katılmak isteyen kimselerden giriş ücreti olarak “Mark” alınmıştır. Bkz. Sütçü, s. 2509, dn. 19.
56 SERT SÜTÇÜ: Piramit, s. 2508-2509; TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1254.
57 TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1254; Sert Sütçü: Piramit, s. 2509. 58 TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1254.
yapması; alacak haklarında ise alacağın temliki işle-minin gerçekleştirilmesi gerekir59. Giriş ücreti olarak
ortaya konulacak tutar ise, sistemin işlediği zamana, dönemin ekonomik koşullarına, sistemin niteliğine ve ününe göre değişkenlik arz eder60.
Bir miktar para veya malvarlığı ortaya koyma, piramit satış sisteminin ilk ortaya çıkış şekillerinde mutlaka görülmekteydi. Fakat zamanla piramit satış sistemleri, sanki doğrudan satış sistemiymiş gibi ürün satışı yapmaya başlamışlardır. Bu sayede piramit sa-tış sistemleri, hem giriş ücreti almadıklarını hem ürün satışı yaptıklarını söyleyerek aslında yasal olduklarını, yasal olmayanların ise giriş ücreti alan ve ürün satı-şı yapmayan sistemler olduğunu ifade etmiştir. Oysa piramit satış sisteminde yapılan bu satışlar gösterme-liktir ve ürün satışının olmadığı klâsik piramit satış sis-temindeki giriş ücretinin karşılığını oluşturur. Diğer bir ifadeyle yapılan satış, sistemin hukuk dışılığını maske-leyen, kanuna karşı hile teşkil eden, paravan bir satış-tır. Satış ile amaçlanan tamamen hukukun radarına ta-kılmamak, tabiri caizse kamufle olmaktır. Bu durumda ürün, piramit satış sistemine katılmak isteyen kimseye piyasadaki karşılığının çok üzerinde satılmaktadır61.
Ayrıca ürünün pazar değeri de bulunmamaktadır62.
Böyle bir durumda para veya malvarlığı ortaya koyma şartı doğrudan olmasa da dolaylı olarak gerçekleşmiş kabul edilmelidir.
B. Para veya Malvarlığı Kazanmayı Vaat Etmek
Piramit satış sisteminin varlığından bahsedilebil-mesi için, sisteme katılmak isteyen katılımcıya para veya malvarlığı kazanacağının vaat edilmesi gerekir. Bu husus, TKHK m. 80’in “... bir para veya malvarlığı
kazancı olanağı ümidi veren” şeklindeki ifadesinden
anlaşılmaktadır.
Gerçekten piramit satış sistemine dâhil edilmek istenen kimseye, yapmış olduğu yatırımın karşılığında çok büyük kazanç elde edeceği vaat edilmektedir63. Ne
var ki, piramit satış sisteminde, sadece sisteme erken dönemde giren katılımcılar vaat edilen kazancı elde edebilmekte; buna karşılık sisteme katılanların büyük çoğunluğu vaat edilen kazanca sahip olamamaktadır-lar64. Fakat bu durumun şaşırtıcı olduğu da
söylene-mez. Zira ortada bir ürün olmadığından, az sayıdaki kimsenin kazancı çok sayıdaki kimsenin kaybettiği pa-ranın karşılığını oluşturur65. Kısacası herkesin az risk
ve küçük yatırım karşılığında çok büyük kazançlar elde
59 SERT SÜTÇÜ: Piramit, s. 2509. 60 NAT / KEEP: s. 141.
61 DURMUŞ: s. 208; ARGAN: s. 71; GÜRAĞAÇ: s. 35; NAT / KEEP: s. 140; SAVAŞ: s. 13; TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1255; PAŞALI TAŞOĞ-LU: Piramit Şema, s. 32; ROWE: s. 2.
62 DURMUŞ: s. 208; RANI / KUMAR: s. 44; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 32.
63 HILL: s. 8; MICKLITZ / MONAZZAHIAN / RÖßLER: s. 122; KOEHN: s. 153-154.
64 MACKENZIE, s. 3-4; RANI / KUMAR: s. 43; KUSTIN / JONES: s. 61;
KOEHN: s. 153; PAŞALI TAŞOĞLU: Piramit Şema, s. 32; GÜRAĞAÇ:
s. 36; ARGAN: s. 71; SAVAŞ: s. 173.
ettiği bir sistem, en azından şu an için günümüz eko-nomisinde mümkün görünmemektedir.
Piramit satış sisteminde sisteme dâhil olan kim-seye para veya malvarlığı kazanacağının vaat edilme-si, sistemin sürdürülebilmesi için olmazsa olmaz bir şarttır. Bunu gerçekleştirebilmek amacıyla, sisteme üye kaydetmeye çalışan kimseler hileli davranışlarla katılımcının zihninde yanlış bir irade oluştururlar. Sis-teme dâhil olmak isteyen kimsenin gözünü boyamak amacıyla lüks yerlerde yemek yemek, lüks arabalar kiralanarak katılımcının gözünde, sanki arabanın ma-likiymiş gibi intiba uyandırmak, yüksek sesli müzikler ve devamlı alkışlarla katılımcının sağlıklı düşünmesini engellemek yanlış irade oluşumuna örnek olarak gös-terilebilir.
Somut olayda para veya malvarlığı kazanmayı vaat etmek şartının gerçekleştiğinin kabulü için, para-nın veya malvarlığıpara-nın tam olarak belirlenmesi gerekli olmayıp “kısa yoldan çok zengin olmanın” vaat edil-mesi yeterlidir.
C. Vaat Edilen Parayı veya Malvarlığını Katılımcının Sisteme Yeni Üye Kazandırmasına Bağlı Kılmak
Piramit satış sisteminin varlığından bahsedilebil-mesi için gerekli olan bir diğer şart ise, sisteme katıl-mak isteyen kimseye vaat edilen paranın veya malvar-lığının katılımcının sisteme yeni üye kazandırmasına bağlı kılınmış olmasıdır66. Bu husus, TKHK m. 80/1’in,
“sisteme aynı şartlar altında başka katılımcılar
bul-ma koşuluyla bir para veya bul-malvarlığı kazancı olanağı ümidi veren” şeklindeki ifadesinden anlaşılmaktadır.
Piramit satış sisteminin en klâsik biçiminde ürün satışı yoktur. Zira bu sistemde ürün satışı yerine sis-teme yeni kişiler kazandırılarak para veya malvarlığı kazanma amaçlanır67. Bu nedenle, katılımcının gelir
elde edebilmesi için yeni üyeleri sisteme dâhil etmesi gerekir. Eğer katılımcı hiç kimseyi sisteme dâhil ede-mezse, vaat edilen kazancı da elde edemez.
Piramit satış sistemini kanuna aykırı hâle getiren de, sisteme katılmak isteyen kimseye vaat edilen pa-ranın veya malvarlığının katılımcının sisteme yeni üye kazandırmasına bağlı kılınmış olması şartıdır. Zira sis-teme katılacak kişi sayısı sınırlıdır. Bu nedenle, siste-min belirli bir noktadan sonra yeni üye bulamayacağı açıktır68. Diğer bir ifadeyle. sistemin ilelebet
sürdü-rülebilmesi imkânsızdır69. Nitekim bu husus, TKHK m.
80/1’de, “Piramit satış ... gerçekçi olmayan veya
ger-66 TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1255.
67 MUNCY: s. 49; ROWE: s. 1; RANI / KUMAR: s. 42-44; KOEHN: s. 153; HILL: s. 10; ARGAN: s. 71; GÜRAĞAÇ: s. 36; DURMUŞ: s. 218; MAVİŞ: s. 619.
68 TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1255; NAT / KEEP: s. 140; BARTOLETTI /
CARTA / CIMOLI / SAIA: s. 1; KOEHN: s. 154.
69 Türkmen / Aydoğdu’na göre, sisteme dâhil olacak kimseler tüken-diğinde sistem imkânsız hâle gelmez; zira en baştan beri sistemin doğasında var olan imkânsızlık ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, siste-min imkânsızlığı tespit edilirken sisteme dâhil edilecek katılımcı-nın kalıp kalmadığına değil, sistemin potansiyel katılımcıların kal-madığı gün sona erip ermeyeceğine bakılmalıdır (bkz. TÜRKMEN / AYDOĞDU: s. 1255).
çekleşmesi çok güç olan kazanç beklentisi sistemidir”
şeklinde ifade edilmiştir70.
IV. Piramit Satış Sisteminin Geçersizliği
İrade özerkliğinin borçlar hukukundaki en önem-li görünüm şekönem-li olan “sözleşme özgürlüğü (akit
ser-bestîsi)”71 sayesinde taraflar sözleşmenin içeriğini,
hukuk düzeninin sınırları içerisinde kalmak kaydıyla, serbestçe belirleyebilirler (TBK m. 26). Fakat taraflar kanunun emredici hükümlerine, ahlâka, kamu düzeni-ne, kişilik haklarına aykırı veya konusu imkânsız olan sözleşme yaparlarsa, bu sözleşme kesin hükümsüz olur (TBK m. 27/1).
Piramit satış sistemini kuran hukukî işlem ve bu sisteme katılımcı olarak girebilmek için yapılan sözleş-me kanunun emredici hükümlerine72, ahlâka73 ve kamu
düzenine74 aykırıdır. Şöyle ki; piramit satış sistemini
kurmak ve sisteme katılmak için yapılan sözleşme, her şeyden önce emredici bir hüküm olan TKHK m. 80’e aykırıdır. Zira bu hükümde, piramit satış sisteminin kurulması, yayılması ve tavsiye edilmesi açıkça
yasak-70 Zevkliler / Özel’e göre, piramit satış sistemini doğrudan satış sis-teminden ayıran husus da sisteme gerçekçi olmayan veya gerçek-leşmesi çok güç olan kazanç beklentisinin egemen olmasıdır (bkz. age, s. 538).
71 Sözleşme özgürlüğü “sözleşmeyi yapıp yapmama”, “sözleşmenin karşı tarafını seçme”, “konusunu ve tipini belirleme”, “sözleşme-nin hükümlerinde değişiklik yapma” ve “sözleşmeyi ortadan kal-dırma” özgürlüklerini içerir. Sözleşme özgürlüğü için bkz. TEKİNAY, Selâhattin Sulhi / AKMAN, Sermet / BURCUOĞLU, Halûk / ALTOP, Atilla: Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 7. Baskı, İstanbul 1993,
s. 59-61; OĞUZMAN, M. Kemal / ÖZ, M. Turgut: Borçlar Hukuku,
Genel Hükümler, C. I, 13. Baskı, İstanbul 2015, s. 23-27; ZEVKLİ-LER, Aydın / ERTAŞ, Şeref / HAVUTÇU, Ayşe / AYDOĞDU, Murat / CUMALIOĞLU, Emre: 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’na Göre
Ha-zırlanmış Borçlar Hukuku, Genel Hükümler ve Özel Borç İlişkileri, 2. Baskı, İzmir 2013, s. 118-120; İNAN, Ali Naim / YÜCEL, Özge:
Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 4. Baskı, Ankara 2014, s. 76-77;
AYAN, Mehmet: Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 11. Baskı,
An-kara 2016, s. 32-38; AKINCI, Şahin: Borçlar Hukuku Bilgisi, Genel
Hükümler, 10. Baskı, Konya 2017, s. 10-14; KILIÇOĞLU, Ahmet M.:
Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 19. Baskı, Ankara 2015, s. 79-84;
NOMER, Halûk N.: Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 14. Baskı,
İs-tanbul 2015, s. 69; REİSOĞLU: s. 133 vd.; KOCAYUSUFPAŞAOĞLU:
s. 501 vd.; YILDIRIM: s. 6; Eren: Borçlar, s. 313 vd.; ANTALYA: s.
73-75.
72 Emredici hükümlere aykırılık, uygulanmaları zorunlu olan, başka bir ifadeyle, tarafların kendi iradeleri ile aksini kararlaştırama-yacakları hukuk kurallarına aykırılığı ifade eder. Bu kurallar kamu düzeni, genel ahlâk ve adap, zayıfların korunması gibi düşüncelerin etkisiyle öngörülmüştür. Bkz. OĞUZMAN / ÖZ: I, s. 82-83; EREN:
Borçlar, s. 334; AYAN: Borçlar, s. 187; REİSOĞLU: s. 134; ANTAL-YA: s. 379-381; KOCAYUSUFPAŞAOĞLU: s. 534-536; NOMER: s. 77; YILDIRIM: s. 102-103; KILIÇOĞLU: s. 99.
73 Bir sözleşme yapılırken bu sözleşmenin konusunun ve amacının be-lirli toplumda ve bebe-lirli bir zamanda yer bulmuş ahlâkî kurallara aykırı olmaması gerekir. Bu ahlâka aykırılık, sözleşmenin ahlâka aykırı bir sonuca yönelmesi veya sözleşmeyle güdülen amacın ahlâ-ka aykırı olması şeklinde ahlâ-karşımıza çıahlâ-kabilir. Bkz. OĞUZMAN / ÖZ:
I, s. 85-86; KOCAYUSUFPAŞAOĞLU: s. 550 vd.; EREN: Borçlar, s.
340-342; ANTALYA: s. 382-384; NOMER: s. 77-78; YILDIRIM: s. 107; AYAN: Borçlar, s. 187-188; REİSOĞLU: s. 138; KILIÇOĞLU: s.
103-104.
74 Çabri’ye göre, piramit satış sisteminin yasaklanmasının sebebi ola-rak, hem zayıf olan tüketicilerin hem kamu düzeninin korunması gösterilebilir. Zira çok sayıda kimsenin piramit satış sistemi uyarın-ca mağdur olması, kamu düzenini bozan bir durumdur (bkz. age, s. 1083).
