TÜRK TA R ~~ H KURUMU
BELLET EN
Cilt: LXVII
Aral~k 2003
Say~: 250
ERKEN S~NOP 'YERLE~MELER'
ÖZDEMIR KOÇAK*Sinop, Karadeniz Bölgesi'nin önemli liman kentlerinden birisidir. Bu-ras~~ Kuzey Anadolu Da~lar~~ taraf~ndan ikiye bölünen ve farkl~~ co~rafi özellik-ler gösteren bir bölgedir (Harita 1). Bu çal~~mam~zda, Sinop'un en eski dö-nemlerinden ba~layarak Roma egemenli~i sonuna kadar olan yerle~melerini ele almaktay~z.
Burada, Sinop'da yap~ lan birkaç bilimsel ara~t~rma ve kaz~n~n yan~s~ra bölgede sürdürdü~ümüz ara~t~ rmalar ve müze çal~smalar~~ s~ras~nda edindi-~imiz bilgiler de de~erlendirmelerimizde önemli bir katk~~ sa~lad~ '. Bu böl-gede yap~lan çal~~malar~n ba~hcalar~: Ch. Burney2, M. A. I~~n' ve ~. Dönmez' gibi ara~t~rmac~lar~n bilimsel nitelikli yüzey ara~t~rmalar~~ ve buradaki malze-melerle ilgili de~erlendirmeleri ile, E. Akurgal'~ n Sinop'da yapt~~~~ kaz~lar-d~r5. Bunun yan~nda Karadeniz Ticari Projesi çerçevesinde bölgede çal~~an bir ekibin de~erlendirmeleri de gözönüne al~nm~~t~r.
S. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi, Eskiça~~ Tarihi Anabilim Dal~, Ara~t~rma Görevlisi Dr. Prof. Dr. M. Özsait ba~kanl~~~ nda 1990 y~l~ ndan bu yana sürdürdü~ümüz "Orta Karadeniz Bölgesi Yüzey Ara~t~ rmalar~: Amasya, Tokat, Samsun ve Ordu illerinde" isimli çal~~malar~ m~z, bölgenin yerle~im özelliklerinin yan~s~ra, co~rafi ve ekonomik yap~~ özelliklerini de anlamam~z bak~m~ndan oldukça yararl~~ olmu~tur. Sinop da, genel özellikleri bak~m~ndan Orta Karadeniz ve Bat~~ Karadeniz Bölgeleri aras~nda bir geçi~~ bölgesi görünümündedir.
2 Burney 1956, 179 vdd. 3 I~~n 1998, 95 vdd. "I Dönmez 2000, 229 vdd.
5 Akurgal 1956, 47 vdd.; Akurgal-Budde 1956, 4 vdd. Ayr~ca bkz. Erzen 1956, 3 vdd. Doonan vd. 1998, 367; Doonan vd. 1999, 364 vdd.; Hiebert 1997, 377.
Sinop yerle~melerini iki k~s~mda inceledik. ~lk önce, genel yerle~im özel-likleri ve bunun çerçevesinde Sinop yerle~meleri üzerinde durduk. Daha sonra, Sinop 'da ara~t~r~lm~~~ yerle~melerden yararlanarak yerle~melerdeki kültürler, bu kültürler aras~ndaki ili~ki ve süreklili~i ortaya koymaya çal~~t~k.
1. Yerle~im özellilderi
Önceleri Karadeniz k~plar~ndaki yerle~im ~ekilleri ile ilgili farkl~~ dü~ün-celer vard~. Bu dü~ündü~ün-celer de, genel olarak bölgedeki ara~t~rmalar~n yetersiz-li~inden kaynaklanmaktayd~. Nitekim, 1940'11 y~llarda E. Forrer, Karadeniz k~y~ lar~ nda höyük tipi yerle~melerin çok s~ k bulunamayaca~~~ dü~üncesin-deydi. Ona göre, bu bölgede daha çok ormanl~k bölgeye uygun, birbirinden uzak mesafelerde, yamaçlar üzerine kurulmu~~ yerle~meler bulunmal~d~r. Ara~t~rmac~ya göre bölgede ah~ap malzemenin bol kullan~ld~~~~ küçük köy tipi yerle~melerin yo~un olmas~~ gerekmektedir 7. Ayn~~ ~ekilde, K. Bittel da, bu bölgedeki höyüklerin kuzey s~n~r~ n~, Amasya ve Çorum'dan daha yukar~ya ç~karmamaktayd~~ 8. Ancak, yap~lan ara~t~rmalarla bunun do~ru olmad~~~n~, biraz a~a~~da da de~inilece~i gibi, özellikle bölgedeki derin nehir vadile-rinde ve sahildeki geni~~ ovalarda yo~un bir höyük yerle~iminin oldu~u anla-~~lacakt~ r".
7 Forrer 1927, 27 vdd
K. Bittel, Praehistorische Forschung in Kkinasien, ~stanbul, 1934, 120 vdd. 1926'larda H. von der Osten'~n yapt~~~~ ara~t~rmalarda, bölgede az da olsa erken dönemleri veren yerle~meler bilinmekteydi. Ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. H. H. von der Osten, Explorations in Central Anatolia.
Season of 1926, Chicago, 1929; Th. Macridy, "Une Citadelle Archaique du Pont", Mitteilungen der Vorderasiatischen Gesellschaft, 4 (1907), 167-175, fig. 1-26, 169 vdd. R. Naumann da,
höyüklerin say~lar~ n~ n ~ç Anadolu'dan k~y~lara do~ru giderek azald~~~n~~ öne sürer. BItz. R. Naumann, Eski Anadolu Mimarli~t, çev. B. Madra, Ankara, 1985, 214.
9 K. Kökten- T. Özgüç, "Samsun'da Prehistorik Ara~t~rmalar (1)", Ülkü, Halkevleri ve
Halkodalan Dergisi, XV/89 (1940), 413-419, 414 vd. T.Özgüç, Samsun, Çar~amba, Safra ve
Sinop'ta yerle~meye uygun k~y~~ ovalar~~ ve küçük nehir deltalar~~ bulundu~unu belirterek; bu görü~ün, bütün Karadeniz k~y~lar~~ için geçerli olamayaca~~n~~ bildirmektedir. Bu konuda bkz. Özgüç 1948, 394 vd. Ayr~ca bkz. Kökten vd. 1945, 364, 396 vd.; ~. K. Kökten, Anadolu'da Prehistorik Yerle~me Yerlerinin Da~~l~~~~ Üzerine Bir Ara~t~rma", DTCFD, X/3-4 (1952), 167-207, hrt.1-4, 192. Nitekim, E. Y. Bostanc~, Prehistorik yerle~melerle ilgili de~erlendirmeler yaparken, bu nehir vadilerinin, ayn~~ zamanda do~al prehistorik yollar oldu~unu belirtmektedir. Ona göre, Gök~rmak kültürlerinin, Orta ve Güney Anadolu'da da mevcut olmas~~ dolay~s~yla, K~z~l~rmak ve Ye~il~rma~~n kuzeyi güneye birle~tiren, do~al iki prehistorik yol oldu~u neticesi ç~kmaktad~r. Bunun sonucu olarak da, Gök~rmak Vadisindeki Paleolitik ve Bak~rça~~ (IT II) kültürlerinin, K~z~l~rmak ve Gök~rmak yoluyla bu vadiye geldi~ini dü~ünmektedir. E. Bostanc~, "Gök~rmak Vadisi'nde Prehistuvar Ara~t~rmalar~~ ve Yeni Paleolitik Buluntular", DTCFD, X/1 (1952), 137-143, 140, 142.
ERKEN SINOP YERLE~MELER~~ 699
K. Kökten, sahil boyu ara~t~rmalar~~ s~ras~nda, Samsun'dan itibaren Çar-~amba Deltas~~ do~-usuna kadar olan alan~ n, verimli; delta do~usundan Ordu çevresine kadar ~üpheli ve Ordu do~usundan Rize'ye kadar bo~~ bir netice vermesi ve K~z~l~ rmak deltas~ndan bat~ya, yani Sinop dolay~na silik bir s~çray~~~ göstermesinin, Samsun'un arkeolojik yönden önemini artt~ rmas~na kan~ t olarak göstermektedir".
Karadeniz Bölgesi'nin kuzey kesimlerindeki yerle~im yerlerini, güney-den kuzeye do~ru uzanan nehirlerin açt~~~~ derin vadilerde, K. Kökten'in de söyledi~i gibi, Kuzey Anadolu s~rada~lar~n~n aras~ndan uzanan tarihi do~al yol güzergah~nda aramak gerekmektedir. Son y~llarda yap~lan ara~t~rmalar, bölgenin en erken dönemlerden itibaren ve yayg~ n olarak yerle~ime sahne oldu~unu göstermektedir". Özellikle, ormanl~k kesimlerde yerle~im yo~un-lu~unun azalmas~~ muhtemelen sosyokültürel yap~yla ilgili olmal~d~r". K~y~~ kesiminde, yüksek sahadaki yeni yerle~melerinin ço~unlu~u, vadi yamaç ve içlerinde kaynaklara yak~n yerlerde toplanm~~lard~r 13.
Co~rafi konum ve özellikler bak~m~ndan Sinop'la yak~n olan Kastamonu da, yerle~im özellikleri bak~m~ ndan önemli bir yerdir. Burada da, bölgenin 101 K. Kökten, DTCFD, 111/5 (1945), 479. Yine buna ba~l~~ olarak, K. Kökten, Y~ld~zeli ve Artova çevresinin Balurça~~(~T II-III), Hitit ve Phryg dönemlerinde Yukar~~ K~z~l~rmak boyu ile, k~smen Kangal çevresinden ziyade, Samsun çevresi ve onun güney ve bat~~ hinterland~~ yönüne bir ba~lant~~ gösterdi~ini öne sürmektedir. Bkz. ~ . K. Kökten, "1947 Y~l~~ Tarihöncesi Ara~t~rmalar~", Belleten, XII/45 (1948), 223-226, 223. Bu iddialar~ n, 1940-501i y~llarda bölgede yap~lan ara~t~rmalar~ n yetersizli~inden dolay~~ gündeme geldi~i gözönünde bulundurulmal~d~r. Ayn~~ ~ekilde, 1946'11 y~llarda T.Özgüç de, bölgenin orta kesimlerinde höyüklerin olmay~~~m eski dönemlerde buralar~ n batakl~ k olmas~yla aç~ klamaktad~r. Bkz. T. Özgüç, "Anadolu"da Arkeoloji Ara~t~rmalar~~ I", Belirten, X/40 (1946), 557-597, 596.
Özellikle, Sinop'da Erfelek, Ordu'da Melet Vadisi ve Kastamonu'da Gölurmak, Daday, Araç/Ilgaz vadileri çevresinde yap~ lan ara~t~rmalar, bölgenin yerle~im co~rafyas~n~~ vermesi aç~s~ ndan çok önemlidir. Bu konuda ayr~ nt~l~~ bilgi için bkz. M. Özsait, "1990 Y~l~ nda Ordu-Mesudiye Çevresinde Yap~lan Yüzey Ara~t~rmalar~", AST, IX (1992), 357-376, 357 vdd.; M. Özsait, "1991Y~l~~ Ordu-Mesudiye Yüzey Ara~t~rmalar~", AST, X (1993), 311-330, 311 vdd.; M. Özsait, "1992 Y~ l~~ Ordu-Mesudiye Yüzey Ara~t~rmalar~", AST, XI (1994), 285-300, 285 vdd.; I~~ n 1990, 241 vdd.; I~~ n 1991, 177 vdd.; I~~ n vd. 1992; Özdo~an vd. 2000, 41 vdd. Kavak-Kaledoru~u'nun içinde bulundu~u ova da bu duruma güzel bir örnektir. Bu ovan~n etraf~, büyük da~larla kapl~, suyu bol ve yerle~meye elveri~lidir. Bkz. Özgüç 1948, 412; Kökten vd. 1945, 390.
12 Örne~in; Samsun- Bafra aras~ndaki alan ormanl~kt~r. Bu yüzden, bu kesimde höyüklerin say~s~~ oldukça azd~r. Özgüç 1948, 418.
13 A. Özça~lar, "Çar~amba Ovas~~ ve Yak~ n Çevresinde Araziden Faydalanma", Ankara
Üniversitesi Türkiye Cografyas~~ Ara~t~rma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 3, 1994 (1995), 93-128,
önemli nehirleri olan Gök~rmak, Daday, Araç/Ilgaz vadilerindeki yerle~im yo~unlu~u aç~k bir ~ekilde gözlenmektedir".
Yerle~im yerlerinin seçiminde belirleyici unsurlar~n gözard~~ edilmedi~i bir gerçektir. Bir ba~ka deyi~le, insanlar yerle~melerini olu~tururken rastlan-ularla de~ilde baz~~ belirleyici unsurlarla hareket etmektedirler. Bu unsurla-r~n en ba~l~calar~: su, toprak, co~rafi konum, tarihi do~al yollar, maden ya-taklar~~ vb.'dir15. Nitekim, bu kesimde yer alan Samsun-~kiztepe 16 ve Kasta-monu K~n~k yerle~meleri17 bu özelliklerin hemen bütününü bünyelerinde toplamaktad~r.
Dura~an'~n güneydo~usunda yer alan Uluköy-Çay yerle~mesi de bu yer-le~im seçimi ile ilgili güzel bir örnektir (Harita 2; no: 46). Burada Kalkolitik ve ~TÇ dönemlerinde yerle~ilmi~tir '8. Dura~an'~n 7 km. do~usunda ise Du-ra~an-Alaçam karayolu üzerinde arsenik cevherle~mesine rastlanmaktad~r 19.
Bu yerle~me ayn~~ zamanda K~z~l~rmak yak~nlar~nda ve K~z~l~rmak Vadisi'ne oldu~u gibi Dura~an-Alaçam yoluna da yak~n bir konumdad~r (Harita 2; no: 46) 2°.
Özellikle su, toplumsal ya~am~n en önemli parçalar~ ndan birisidir. Bu yüzden yerle~melerin kurulmas~nda su kaynaklar~~ ya da verimli nehir vadileri öncelikli tercih sebeplerinden birisi olmu~tur. Nitekim Sinop yerle~meleri-nin de Sar~msak, Erfelek, Kabala ve Karasu gibi ba~l~ca ~rmak vadilerinde ya da su kaynaklar~n~n yak~nlar~nda kuruldu~u görülmektedir. Bu durum, özel-likle Kalkolitik ve ~TÇ yerle~melerinde daha belirgin olarak gözlenebilmek-tedir (Harita 2) 21.
Özdo~an vd. 2000, 41 vdd., harita 1.
15 Sinop'da Dura~an kesimi de maden rezervleri bak~m~ndan önemli bir yere sahiptir. Bkz. Özbal vd. 2000, 48 vd.
16 Alk~m vd. 1988, 5 vd.; Bilgi 1990, 2; Bilgi 1994, 253 vdd.; Bilgi 1999 a, 43 vd.; Bilgi 1999 c, 63 vdd.
17 Çmaro~lu 1991, 55 vdd.; Emre-Ç~ naro~lu 1993, 675; Bilgen 1999, 269 vdd. 18 Burney 1956, 181.
16 Özbal vd. 2000, 48 vd.
20 Orta— Karadeniz kesiminde, yerle~imlerle ilgili bu tercihleri yans~ tan en önemli merkez ~ l~iztepe'dir. Bk.z. Allum vd. 1988, 1 vdd.
21 Bu durum için Samsun-~ltiztepe yerle~mesinin konumu örnek olabilir. Bu yerle~me, önceleri hem Karadeniz'in ve hem de K~z~l~rma~~n k~y~s~nda yer almaktayd~. Bl~z. Allum vd. 1988, XXV, 5 vd.
ERKEN SINOP YERLE~MELER~~ 701
Bu kesimde yer alan önemli yerle~melerden Kocagöz Höyük, yerle~im özellikleri bak~m~ndan önemli bir örnektir. Bu höyük, iki taraf~ndan vadi-lerle çevrilmi~~ hâkim bir tepe üzerindedir ve do~usunda verimli Ta~manl~~ Ovas~~ uzanmaktad~r (Harita 2) 22.
Erken Kalkolitik döneme tarihlenen Kabal~~ ve K~ ran Höyükleri de Ka-bala Çay~~ Vadisi'nde yer almaktad~rlar. Ayn~~ ~ekilde, Sinop 'daki ba~l~ca yer-le~melerden Habuha~~ Tepe, Kahkül Tepe, Üvez Tepe, Gavur Tepe Erfelek Çay~~ kenar~nda olan yerle~melerdir. Çimbektepe de Kabal~~ Çay~~ Vadisi'ne hâkim bir yamaçtad~r (Harita 2; Levha I: 1)".
~TÇ'~ n sonlar~ nda ba~ layan siyasal ve ekonomik de~i~ imler, OTÇ/STÇ'da en üstdüzeye ula~m~~t~r. Sonuçta, insanlar~n birarada ya~ama ihtiyaçlar~n~n daha da artmas~, o dönemin küçük kentlerinin ortaya ç~kma-s~na neden olmu~tur. Bu dönemde, özellikle, suyu artan nüfusa yetebilecek daha verimli bölgeler, arazinin artan nüfusa yetecek nitelik ve geni~likte ol-mas~, di~er yerle~melerle ba~lantm~n rahat sa~lanmas~~ ve askeri-stratejik ba-k~mdan korunakl~~ noktalar~n tercih sebebi oldu~u görülmektedir". Bu yüz-den, OTÇ/STÇ yerle~melerinin debisi çok yüksek su kaynaklar~, verimli ta- r~m arazileri ve korunakl~~ tepecikler ya da tepeler üzerinde kuruldu~u göz-lenir .
22 Koçak 1993, 19; I~~n vd. 1992, 4, harita; Burney 1956, 184. Kocagöz Höyü~ü'nün Troia 1-Il ve Yortan kültürleriyle (~T.I) paralel oldu~u görülür. Bunun yan~nda, kendine has baz~~ kültürel özelliklerinin olmas~~ Orta ve Bat~~ Anadolu'ya kar~~~ oldukça kapal~~ bir bölgede bulunmas~ndan dolay~d~r. Bkz. I~~n 1991, 177; French 1988, 10; Erzen 1956, 6.
23 Erzen 1956, 5 vdd.; I~~ n vd. 1992, 4, harita.; I~~n 1998, 249 vdd.; I~~n 1991, 177; Orthmann 1963, 49, 52, Tafel 96, 98-2; Koçak 1993, 17 vdd.
24 Samsun-Bafra kesiminde yer alan ~kiztepe'nin ~TÇ ve OTÇ'daki yerle~im durumu, bunun aç~k bir kan~ud~r. Bkz. Bilgi 1999 a, 41 vdd.; Bilgi 1998, 63 vdd.
25 Nitekim, Anadolu'daki önemli OTÇ/STÇ yerle~melerinin kayal~ k alanlar üzerine kuruldu~u görülmektedir. Orta Karadeniz Bölgesi'nde bu dönemi veren en önemli yerle~melerden Ma~at Höyü~ün, kalker bloklar üzerine oturdu~u görülür. Bu tür yerle~melerin kuruldu~u kayal~k alanlar, etraftaki araziden yüksek oldu~undan tahkimaun yan~~ s~ra, engebeli do~a da savunmada yard~ mc~d~r. Bu durum, Orta Anadolu'daki önemli yerle~melerden Bo~azköy'cle de böyledir. Ayr~ca Ma~at Höyük, büyük bir ~ehrin olu~mas~~ için gerekli bütün olanaklara sahiptir. Yap~~ malzemesi için gerekli ta~~ ve a~aç kolayca sa~lanabilmektedir. Bunun yan~nda, bu yerle~me Kuzey-Güney yoluna da hakim bir konumda yer al~r. Bu konularda ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. T. Özgüç, Ma~at Höyük Kaz~lar~~ ve Çevresindeki Ara~t~rmalar, Ankara, 1978, 2; T. Özgüç, Ma~at Höyük II, Bo~azköy'ün Kuzeydo~usunda Bir Hitit Merkezi, Ankara, 1982, 1 vdd.; A. M. Dinçol, “Hititler" Anadolu Uygarhklar~, Görsel Anadolu Tarihi
Ansiklopedisi, I (1982), 18-120, 1, 66 vd.; M. Darga, Hitit Mimarl~~~/ 1. Yap~~ Sanat~, ~stanbul,
1985, 30. Orta Karadeniz Bölgesi'nde bu dönem yerle~meleri ile ilgili olarak bkz. Bilgi 1998, 63 vdd.
Yukar~da, yerle~melerin kurulmas~nda savunman~n önemli bir yer tuttu-~undan sözetmi~tik. Asayi~in bozuk oldu~u ve istila tehlikesinin hüküm sür-dü~ü devirlerde ve yerlerde, özellikle yüksek mevkilerin tercih edildi~i görü-lür. Ancak, bu yüksek mevkiler, ticari bak~mdan elveri~li olmamas~ndan do-lay~, sadece savunma amaçl~~ olarak ve asayi~in bozuk oldu~u dönemlerde önem kazan~r 26.
Orta Karadeniz Bölgesi'ndeki, Phryg ya da Demirça~~~ yerle~melerinin de, yerle~im modellerinin bu yönde de~i~ti~i görülür. Bunlar, özellikle, do-~al bak~ mdan korunakl~, da~l~ k kesimlere do~ru yönelmi~lerdir. Bu durum da, sözü edilen dönemde duyulan savunma ve korunma ihtiyac~yla ilgili ol-mal~d~r".
Demir Ça~~'nda Orta Karadeniz Bölümü'nde yerle~melerin kentle~me özelliklerinin fazla olmad~~~~ anla~~lmaktad~r28. Ancak, bu bölgedeki k~y~~ yer-le~meleri, ekonomik faaliyetlerinden dolay~~ biraz daha iyi durumdad~r.
Y~ne, ba~ta Sinope olmak üzere, bu bölgedeki Grek koloni yerle~meleri-nin, ana kentlerin baz~~ özelliklerini ta~~d~klar~~ görülmektedir. Nitekim, Si-nope bir yar~mada k~stas~nda kurulmas~~ ve çift liman~~ ile bunun kan~ t~d~r (Levha II-III; Plan). Ancak bu yerle~melerin, kaplad~klar~~ alan ve mimari özellikler bak~m~ndan, Bat~~ Anadolu kentlerinden çok geri olduklar~~ görül-mektedir 28.
Bölgedeki k~y~~ yerle~meleri, topo~rafyalar~~ bak~mdan üç grupta ince-lenmektedir. Bunlardan bir grup da: Yar~mada, k~y~ya birle~mi~~ ada, dil ya da burun üzerine kurulmu~~ ~ehirlerdir. Savunmas~~ kolay olan bu, tipik deniza-~~ rdeniza-~~ yerle~melere Sinope güzel bir örnektir (Levha II-III; PLAN). Nitekim, A. Akarca, Sinope kentini burun taraf~~ da~l~k bir yar~madamn boynu üzerine kurulmu~~ yerle~meler aras~nda saymaktad~r30.
28 S. Göney, ~ehir Co~~' -aryasi I, ~stanbul, 19842, 233. 27 Bu yerle~melerle ilgili olarak bkz. Kökten vd. 1945, 396 vd.
28 V.Sevin, "Eski Anadolu Halklar~: Mozayi~e Genel Bir Bak~~", Palmet, II (1998), 21-35, 30 vd.
28 Bölgedeki önemli ana ~ehirlerden birisi olan Miletos için bkz. Wycherley 1986, 16, 56 vdd. Karadeniz k~y~~ yerle~melerinin Yunan kentleri ile benzerli~i, deniza~~r~~ göçlerle ilgilidir. Sinope de, yerle~im özellikleri ve kent plan~~ bak~m~ndan ana ~ehri Miletos'a benzemektedir. Bu konuda bkz. Akarca 1987, 24 vdd., resim 7.
ERKEN S~NOP YERLE~MELER~~ 703
Sinope, Bozburun yar~madas~n~ n boynu üzerine kurulmu~tur. Bu yar~~ - mada, çepeçevre dik k~y~larla çevrilidir3'. Buras~, bölgedeki en önemli liman kentlerindendir. Burada, iki liman bulunmaktad~r. Bu limanlardan, bat~da yer alan~, kuzeybaudan esen sert rüzgarlara aç~k oldu~undan daha az kulla-n~~l~d~r. Do~u liman~~ ise, k~~~ f~rt~nalar~nda bile gemilere güvenli bir ko-runma imkan~~ sa~lamaktayd~~ (Levha II-III; Plan: 2-3) 32.
Buradaki, Hamsilos (Hamsaros) Burnu, kuzeydo~u yönüne do~ru, Ak-liman'~n kuzey taraf~na yak~n sahilden, k~sa bir ç~k~nt~~ te~kil eder ve kayal~k k~y~dan yanm mil uza~a kadar uzan~r. Biraz ileride, tepe ve kayal~klar~n ke-nar~nda bulunan alçak kumsal~n kuzeybat~~ s~n~r~nda ise Akliman (Harmene: Aldiman) yeral~r. Bu liman, Sar~ada ve Karaada isimli iki ada tarafindan ko-runmaktad~r. Bunlardan, Karaada kuzey ba~lang~ç noktas~na, Sar~ada ise gü-ney ba~lang~ç noktas~na yak~nd~r. Bat~da yer alan ~nceburun Yar~madas~, Ak-liman kesimine do~ru, kuzey rüzgarlar~n~n neden oldu~u etkili dalgalar~~ ön-lemektedir33.
Sinope, Yunan kolonizasyonu s~ras~nda önemli bir rol oynam~~t~r. Ken-tin en önemli özellikleri: liman olarak konumu, Kuzey Anadolu'nun en uç noktas~nda bulunmas~~ ve Orta Anadolu'yla olan ba~lanus~d~r. Ancak, Sinope gücünü, kara ba~lant~lar~ndan daha çok denize borçludur. Ayr~ca, bu kent, aç~k havalarda K~r~m ile yap~lan deniz seferlerinden dolay~, uzun zaman önemini korumu~tur. Kent, konumundan dolay~~ Akdeniz ficaretinde önemli bir yer kazanm~~ur34.
Sinope'nin bir di~er önemli özelli~i, çok iyi bir ~ekilde tahkim edilmi~~ olmas~d~r. Kentin, Pontos Kral~~ II. Mithradates'in yapt~~~~ (M. Ö. 220) sald~ -r~ya ve Roma ku~atmasma kar~~~ direnmesi bu tahkimatl~~ yap~yla ili~kilidir. Sinope'yi, ana karaya ba~layan dar bo~az, büyük duvarlar taraf~ndan korun-maktayd~. Denizden yap~lacak sald~r~lar da, yar~maday~~ çevreleyen dik kaya-lardan dolay~~ imkans~zd~35.
31 Sinop'da mezarl~kta ve yar~mada boynu üzerinde yap~lan kaz~~ çal~~malar~nda M. Ö. 7. yüzy~l sonlar~na kadar giden buluntular ele geçmi~tir. Bkz. Akurgal 1956, 47 vdd.; Akurgal-Budde 1956, 4 vdd.; Boysal 1958, 23 vdd.
32 Polybios, Historiai, IV.56; Strabon, Geographika, XII.3.11. Ayr~ca bkz. Akarca 1987, 26, 36 vd., resim 7; Stoop 1978, 118 vdd.
33 Strabon, Geographika, XII.3.10-11; Ksenophon, Ana basis, VI.1.15-17; Ksenophon,
Hellenika, VI. 1.11-17; Plinius, Naturalis Historia , VI.2. Ayr~ca bkz. Sinop 1978, 118 vdd.
Leaf 1916, 3. Ayr~ca bkz. Boysal 1958, 27.
35 Polybios, Historiai, IV.56; Strabon, Geographika, XII.3.11; Plinius, Natu~-alis Historia , VI.2, 6-7.
Yerle~imle ilgili bir di~er belirleyicinin, tarihi do~al yollar oldu~u bilin-mektedir. Sinop da, önemli tarihi do~al yollar üzerinde yer almaktad~ r. Si-nop'un ba~lang~ç noktas~~ oldu~u önemli tarihi do~al yol güzergah~, buradan Akdeniz k~y~lar~na kadar uzanan Kuzey-Güney Yolu'dur36.
Yukar~da bu yol ba~lant~ lar~ n~ n, yerle~me yerlerinin seçiminde de önemli rol oynad~~~ndan sözetmi~tik. Nitekim, Sinop'daki baz~~ yerle~melerin bat~da Ayanc~ k, do~uda Gerze ile ba~lantm~n sa~land~~~~ yollar üzerinde ku-ruldu~u görülür. Sinop-Gerze aras~ndaki ba~lant~, buradan Samsun'a uza-nan tarihi do~al yolun bir k~sm~n~~ te~kil etmektedir (Harita
Sinop'un hinterlandla ili~kisini sa~layan en önemli ba~lant~lar~ndan bi-risi Boyabat'a kadar uzanan yoldur38. Buras~, muhtemelen Sinop'u güneye do~ru inen bir yol ile Amnias (Gök~rmak) Ovas~'ndan Do~u-bat~~ yoluna ba~-layan tarihi yoldur". ~nceledi~imiz yerle~meler içerisinde de Sinop-Boyabat
38 W. M. Ramsay, "Some Phrygian Monuments", JHS, Il! (1882), 256-263, 260; J. A. R. Munro, "Roads in Pontus, Royal and Roman", JHS, XXI (1901), 52-66., 52 vdd.; Leaf 1916, 3; Burney 1956, 179 vd.; W. M. Calder- G. E. Bean, A Classical Map of Asia Minor, London, 1958, harita; W. M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi Co~rafyasi, Çev. M. Pekta~, ~stanbul, 1960, 27 vd.
37 Leaf 1916, 3 vd.; Burney 1956, 182; B. Darkot, "Sinop", ~slam Ansiklopedisi, X (1988), 683-689, 684. Kastamonu-Ta~köprü-Sinop üzerinden, Samsun'a uzanan bir yolun varl~~~~ bilinmektedir. Bu yolun, Sinop'dan Samsun'a uzanan belli bir kesimi belirlenmi~tir. Yol, Sinop'dan sonra Gerze'ye (Karousa), oradan da Samsun s~ n~r~nda bulunan Çaya~z~ 'na ula~maktad~r. Bkz. D. H. French, "Roma Yollar~~ ve Milta~lar~: 1984", AST, Il! (1986), 143-154, 145; D. H. French, "Roman Roads and Milestones of Asia Minor 1989", AS, The Years Work, XL (1990), 9-11, 9; D. H. French, "1989 Roma Yollar~~ Milta~lar~~ ve Yaz~tlar~~ Ara~t~rmas~", AST, VIII (1991), 229-240, 229.
38 D. R. Wilson, The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontus in the
Greek and Roman Periods, a New Survey with Particular Reference to Surface Remains Stili Visible (Yay~ nlanmam~~~ Doktora Tezi) , Oxford, 1960, 180. Sinop'dan ba~layarak, güneyde
Boyabat, oradan da ~skilip'in alt~nda K~z~l~rma~a ve nehri geçtikten sonra Alaca Ovas~, Sorgun ve Sar~kaya'ya do~ru devam eden ve "Ceneviz Yolu" olarak isimlendirilen bir yol vard~r. Bkz. D. H. French, "Sinop: the So-Called Ceneviz Yolu", Tahsin Özgüç'e Arma~an/ Studies in Honor of
Tahsin Özgüç, Anatolia and the Ancient Near East, ed. K. Emre-B. Hrouda- M. Mellink- T.
Özgüç, Ankara, 1989, 143-147, P1.35-36, 143.
39 H. Weimert, Wirtschaft Als Landschaftsgebundenes Phünomen. Die Antike Landschaft
Pontos. Eine Fallstudie, (Doktora Tezi) Stuttgart, 1983, 184 vd. Bu yol güzergah~, güneydeki
do~u-bat~~ yollar~ ndan birisiyle ba~lan~r. Bu do~u-bat~~ yolu Daday'~ n do~usundan Ta~köprü'ye (Pompeiopolis: Z~mb~ll~~ Tepe), buradan da Gölurmak Vadisi boyunca devam ederek Boyabat'a ula~~r. Gölurma~~n K~z~l~rmak ile birle~ti~i yerden Vezirköprü'ye (Neoklaudiopolis) inen yol, buradan Niksar'a kadar gider. Bkz. Burney 1956, 181 vd.; D. H. French, "CIL XVII Fasc. 5. Roman Roads and Milestones of Asia Minor; Recam: Sinop", AS, The Year's Work, XXXIII (1983), 9-10, 10; D. H. French, "Roman Roads and Milestones in Anatolia 1982", AST, I (1984), 87-88, 88; D. H. French, "Roads and Milestones 1984", AS, The Year's Work, XXXV (1985), 8-
ERKEN S~NOP YERLE~MELER~~ 705
aras~ndaki yol ba~lant~s~~ belli kesimlerde aç~k bir ~ekilde gözlenebilmektedir (Harita 2).
Yukar~da da sözetti~imiz gibi, co~rafi yap~~ özelliklerinden dolay~~ Sinop' un yol ba~lant~lar~n~n çok güçlü olmad~~~~ görülmektedir. Bu yüzden, Sinop' un d~~~ dünyayla deniz yolu ile olan ba~lant~s~~ da gözard~~ edilmemelidir"). Nitekim, Güney Karadeniz k~y~lar~ndaki en önemli liman~ n bu kesimde bulundu~u görülmektedir. Burada, iki liman bulunmaktad~r. Bunlardan, bat~ daki, kuzeybat~dan esen sert rüzgarlara aç~k oldu~undan daha az kullan~~l~ -d~r. Ancak, do~u liman~~ k~~~ f~ rtmalar~nda bile gemilere güvenli bir korunma imkân~~ sa~lamaktayd~. Sinope, çift limamyla, Hellen dünyas~nda görülen kentleri and~rmaktad~r u.
2. Yerle~melerdeki Kültürler`
Sinop'daki yerle~im durumuyla ilgili olarak toplam 53 yerle~meyi esas ald~k. Bunlar aras~ ndan da Kalkolitik Ça~'dan Hellenistik Dönem'e kadar olan kültürleri içinde bar~nd~ ran 50 yerle~me esas al~ nd~~ (TABLO 1-6; Harita 2: 1-4) 12, Ayr~ca, OTÇ ile STÇ, sözedilen dönemlerdeki siyasal ve sosyal kar~ -
10, 9; D. H. French, AST, III (1986), 145; D. H. French, "Roman Roads and Milestones of Asia Minor", AS, The Years Work, XXXVII (1987), 8-11, 10; French 1988, 9; D. H. French, Roman
Roads and Milestones of Asla Minor 1-2, Ankara, 1988, Map 12; D. H. French, "1987 Y~l~~ Roma
Yollar~~ ve Milta~lar~~ Çal~~mas~", AST, VI (1989), 273-281, 275.
40 D. M. Robinson, "Ancient Sinope", American journal of Philology, XXVII/2 (1905), 125-153, 135 vd.; J. A. R. Munro, JHS, XXI (1901), 53 vdd.; Leaf 1916, 3. Örne~in; gemicilikteki ilerlemeler sonras~, M.Ö. 5. yüzy~l sonu ve M.Ö. 4. yüzy~l ba~lar~nda k~sa bir deniz rotas~~ bulunmu~tur. Bu rota, K~r~ m'daki Kriou Metopon (Sariç Burnu) ve Sinop'un 130 km. kadar bat~s~ndaki Karambis (Kerempe Burnu) aras~ ndaki 140 mil uzunlu~undaki deniz yoludur. Bu rota, deniz ticaretinin geli~mesi aç~s~ndan çok yararl~~ olmu~tur. Bkz. Ps. Skymnos, 593. Ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. S. Atasoy, Amisos, Karadeniz K~y~s~nda Antik Bir Kent, Samsun, 1997, 80, dipnot 69.
41 B. C. Mc Ging, The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator, King of Pontus, Leiden, 1986, 3; E. Olshausen, Einführung in die Historische Geographie der Alten Welt, Darmstadt, 1991, 174.
Burada de~erlendirmelerimiz, Sinop'da yap~lan bilimsel yüzey ara~t~rmalar~~ ve kaz~~ esas al~ narak yap~ lm~~t~r. Bu konuda örnek bir çal~~ma için bkz. T. Ökse, "Yukar~~ K~z~l~rmak Havzas~~ Tunç Ça~lar' ve Demirça~~ Yerle~im Tarihi", Belleten, LXII-234, 1998 (1999), 299-336. Ayr~ca bkz. Koçak 2000, 48 vdd.
42 inceburun'daki Üst Paleolitik (M. Ö. 40000-12000) döneme ait oldu~u iddia edilen (Bkz. I~~ n vd. 1992, 4, harita; I~~ n 1998, pl. 1) bir merkez d~~~nda Sinop kesiminde Kalkolitik Ça~~ öncesini veren buluntulara rastlanmam~~ t~ r. Samsun Bölgesi'ndeki ara~t~rmalar bu bölgenin ilk defa Geç Kalkolitik Ça~ da iskan edilmeye ba~land~~~n~~ gösterir. Bkz. Bilgi 1990, 1.
~~ kl~ klar ve baz~~ problemlerden dolay~~ birlikte ele al~ narak de~erlendirildi. Yine, Hellenistik Dönem ve sonras~~ da yerle~im durumuyla ilgili verilerden dolay~~ harita ve graf~klerde verilmemi~tir.
TABLO 1
Kallcolitik
trç
OTÇ/STÇ DçSINOP 15 47 13 7
% 18,2 57,3 15,8 8,5
Sinop'un bu erken yerle~melerinde en yayg~n kültür ~TÇ'a ait olan~d~ r. Buradaki ~TÇ kültürleri bütün höyükler içinde % 57,3'lük bir oranda (47 tane) yer almaktad~r (Tablo 1, 3-6; Harita: 1-2). Bu, Sinop yerle~melerindeki en yayg~n kültürün ~TÇ'a ait oldu~unu aç~kça göstermektedir. Bunu, % 18,2'lik oranla Kalkolitik (15 adet), % 15,8 ile OTÇ/STÇ (13 adet) ve % 8,5 ile DÇ (7 adet) yerle~meleri takip eder (Tablo 1, 3-6; Harita: 1-2).
Kalkoliük Ça~'dan iTÇ'a geçi~te yerle~melerin say~s~n~n yakla~~k 3 kat artmas~, nüfustaki art~~~~ göstermektedir. Ancak, bu dönem yerle~melerinin genelde küçük ve orta boy höyükler oldu~u da gözard~~ edilmemelidir.
Genel olarak, Anadolu'da oldu~u gibi44 Sinop'da da ~TÇ'dan OTÇ/STÇ'a geçi~te yerle~melerin say~~ olarak azald~~~~ görülmektedir. Sinop-'ta ~TÇ'dan OTÇ/STÇ'a geçi~te, yerle~melerinin say~s~n~n yakla~~k 1/ 4 ora-n~ nda azald~~~~ görülür (Tablo 1, 3-6; Harita 2). Bu durum muhtemelen OTÇ/STÇ içindeki sosyal ve siyasal de~i~im ve geli~melerle ilgili olmal~d~ r. Nitekim, genel olarak ~TÇ sonlar~~ ve OTÇ ba~lar~nda Anadolu'da ba~layan ekonomik ve ticari de~i~im ve geli~im muhtemelen bu yerle~melerde de kendini göstermi~, tarihi do~al yollar üzerindeki yerle~meler daha da önem kazanm~~lard~r. Bunun yan~nda siyasal problemler ve küçük krall~klar~n (ya da kent devletleri) kurulmas~yla ilk siyasal yap~lanmalar da ortaya ç~kmaya ba~lam~~t~r. Bu siyasal ve ticari de~i~im, insanlar~n küçük köyleri terkederek,
43 Ö. Bilgi, ikiztepe ve Dündartepe'nin, Orta Anadolu'daki Acemhöyük ve Konya - Karahöyük gibi M.Ö. 18. yüzy~lda terkedildi~ini bildirerek bu yerle~melerde Eski Hitit ve Hitit Imparatorluk Ça~~~ kültürlerinin bulunmad~~~n~~ ileri sürer. Bu durumu da, Ka~kalar~n bu kesimde egemenlik kurmalanyla ili~kili görür. Bkz. Bilgi 1998, 66.
ERKEN SINOP YERLESMELER~~ 707
sözetti~imiz merkezi-büyük yerle~melere yönelmelerine neden olmu~~ olma-l~d~r 45.
Bölgenin, özellikle kuzey kesimlerindeki M.Ö. II. bin y~ l yerle~melerinin ço~unun, Hitit imparatorluk Ça~~~ kültürlerini vermemesi ise, bölgedeki Ka~ka egemenli~i ve Ka~ka sald~r~lar~~ ile ilgili olmal~d~r (Tablo 3-6) 46.
Sinop kesiminde bilinen DÇ yerle~melerinin de say~~ olarak çok az ol-du~u görülür (Tablo 1, 3-6; Harita: 1-2). Bu durum, Anadolu'da bu dö-nemde görülen kar~~~ kl~ klarla ilgili olmal~d~ r. Muhtemelen DÇ halklar~ , kendilerini bu kar~~~ kl~ktan koruyacak, da~l~k veya daha korunakl~~ bölgelere yönelmi~~ olmal~d~r.
Bölge yerle~meleriyle ilgili olarak de~erlendirme yaparken ele ald~~~ m~z ikinci bir husus ta, kültürlerdeki süreklilik idi.
Sinop'ta ele ald~~~ m~z 53 yerle~me içinde yakla~~k 82 kültürün bulun-du~u görülmektedir (Kalkolitik' ten Hellenistik Dönem ba~~ na kadar)
(TABLO 2, 3-6; Harita: 3-4).
Bunlar aras~ nda, iTÇ kültürleri, bir höyükte tek ba~~ na en yüksek oranda bulunan kültür durumundad~r. Bunun oran~~ % 44'dür (22 adet).
45 Bilgi 1999 a, 44. Kastamonu yerle~melerinde de ~ TÇ III sonlar~ ndan itibaren yerle~melerin kaplad~~~~ alanlar~ n geni~ledi~i hakk~ nda bkz. Özdo~an vd. 2000, 47. Bu yerle~melere örnek olarak ~ kiztepe için bkz. Alk~m vd. 1988, 1 vdd.
46 Ka~kalar'~n ya~am~~~ olduklar~~ yerler, Hitit Devleti'nin kuzeyinde kabaca Sinop ve Ordu aras~ ndaki bölgedir. Ancak. Hitit hâkimiyetinin zay~flad~~~~ dönemlerde bazen Pala-Tum(m)ana gibi çevre bölgelerde de egemenlik kurmu~lard~ r. Di~er bir deyi~le, Ka~kalar Pala, Tum(m)ana ve Azzi-Haya~a ile kom~udurlar. Bkz. A. Ünal, "Orta ve Kuzey Anadolu'nun M.Ö.2. Biny~l iskan Tarihiyle ilgili Sorunlar", Anadolu/ Anatolia, ed. C. Bayburtluo~lu, XXII, 1981/1983 (1989), 17-37, 26; H. Ertem, Hitit Devleti'nin ~ki Eyaleti: Pala-Tum(m)ana, Ankara, 1980, 7 vdd.; J. Garstang- O. R. Gurney, The Geography of the Hittite Empire, London, 1959, harita; E. Von Schuler, Die Ka~kaer, Berlin, 1965, 12 vdd.; T. Bryce, "The Boundaries of Hatti and Hittite Border Policy", Tel-A~iv, 13-14 (1986), 85-102, 85; J. Yakar, "Anatolian Civilization Following the Disintegration of the Hittite Empire: An Archaeological Appraisal", XX-1 (1993), 3-28, 5, fig. 1; G. F. Del Monte-J. Tischler, Repertoire Geographique des Textes Cuneiformes, VI, Die
Orts- und Gewassernamen der Hethitischen Texte Supplement, Wiesbaden, 1978, 190 vdd., 297
vd., 437 vd.; G. F. Del Monte, Repertoire Geographique des Textes Cuneiformes, VI/2, Die
Orta- und Gewassernamen der Hethitischen Texte Supplement, Wiesbaden, 1992, 72 vd., 118,
173. A. Dinçol- J. Yakar da, Ka~ka Ülkesinin, Amasya-Merzifon hatt~n~n kuzeyinde ve Sinop-Ordu aras~ nda yer ald~~~ n~~ dü~ünmektedirler. Bkz. J. Yakar- A. M. Dinçol, "Remarks on the Historical Gegraphy of North-Central Anatolia During the Pre-Hittite Periods", Tel Aviv, I (1974) , 85-99, 86 vdd., 564; Koçak 2000, 57.
Bunun yan~nda, höyülderde Kalkolitik ve ~TÇ yerle~melerinin birarada bulunma oranlar~~ da % 28 idi (14 adet). Buradaki 15 Kalkolitik kültürden 14'ünün üzerinde ~TÇ'~n devam etmesi (% 93,3), Kalkolitik'ten ~TÇ'a geçi~-teki süreklili~i göstermektedir (Tablo 2, 3-6; Harita: 3-4)47.
Ayr~ca de~erlendirmeye ald~~~ m~z yerle~melerden üçü d~~~ndaki di~er bütün merkezlerde ~TÇ kültürlerine rastland~~~~ görülmektedir.
Sinop yerle~melerinde süreklilik gösteren ikinci kültür grubu: ~TÇ ile OTÇ/STÇ kültürleridir. Bunlar da, toplam içinde % 26'l~k bir orana (13 adet) sahiptir (Tablo 2, 3-6; Harita: 3-4).
Bu yerle~meler aras~ ndaki bütün OTÇ/STÇ kültürlerinin, ~TÇ kültürleri üzerinde kuruldu~u görülür (13 adet; Tablo 2, 3-5; Harita: 3-6).
DÇ yerle~melerinin de 3/4'Iük bir oran~~ ~TÇ kültürleriyle birlikte yer almaktad~r (Tablo 2, 3-6; Harita: 3-4).
TABLO 2 Kalkolitik 11Ç DÇ Kalkolitik- trÇ Kalkolitik- ~TÇ- OTÇ/STÇ trç- OTÇ/ STÇ
tit.- DÇ iT~~ OTÇ/ STÇ- DÇ
TOPLAM
SINOP ~~ 22 2 10 4 6 2 3 50
% 2 44 4 20 8 12 4 6 100
Karadeniz Ticari Projesiyle ilgili çal~~malar~~ de~erlendiren Amerikal~~ bir ekip, Sinop ~TÇ yerle~imlerinin yo~unlu~unun daha sonraki dönemlerde azald~~~n~~ bildirir. Hellenistik Dönemde ise, iç kesimlerde az olmakla bera-ber, k~y~~ ~eridindeki yerle~imlerde önemli bir geli~menin varl~~~~ saptanm~~-ur. Roma ve Erken Bizans dönemlerinde o zamana kadar görülmeyen bir ge-li~me gözlenmektedir. Bu dönemlerde, iç kesimlerde de nispi bir gege-li~me olmu~tur. ~ç kesimlerdeki geli~meyi, k~y~daki geli~meyle ilgili görmek gerek-mektedir. Çünkü, iç bölgeler, k~y~daki hammadde ihtiyac~n~~ desteldemekte-
'17 Nitekim, Kastamonu kesimindeki Kalkolitik ve ~TÇ 1-11 yerle~melerinin de genellikle üst üste bulundu~u ve bu yerle~melerin küçük bir alan kaplad~ klar~~ anla~~lnu~ur. Bkz. Özdo~an vd. 2000, 46 vd.
ERKEN SINOP YERLE~MELER~~ 709 dir". Demirci Vadisi ve Sinop çevresi Hellenistik-Roma yerle~melerinin yo-~unlu~u da siyasal, sosyal ve ekonomik de~i~im ve geli~melerle ilgili bir du-rumdur49. Nitekim, Sinop'un bat~s~ndaki Bafra Ovas~ >nda da Hellenistik Dö-nem boyunca yayg~n olarak yerle~ilmi~tirm.
Burada dikkat çekici bir di~er konu da, sayd~~~ m~z kültürlerin bütünü-nün hemen hiçbir yerle~mede bir arada görülmemesi; ya da bu yerle~meler-deki kültürel süreklili~in çok az olmas~d~r (Tablo 2, 3-6).
Bütün bunlardan, yerle~im ~ekillerinin olu~mas~nda insan iradesinin ve co~rafi özelliklerin belirleyicilikleri ortaya ç~ kmakt~r. ~nsanlar, yerle~im yer-lerini seçerken tesadüflerle hareket etmemi~lerdir. Su kaynaklar~, verimli ta-r~ m arazileri, do~al yol güzergahlata-r~, nehir vadileri, maden yataklata-r~~ vb. bu seçimde etkili olmu~tur"'. Siyasal, askeri ve ekonomik yap~~ özellikleri ve de~i-~imler de bu tercihlerde belirleyici olmu~tur. Sinop yerle~melerinde de, söy-ledi~imiz bu tercih sebepleri aranm~~nr. Harita üzerine yapt~~~m~z yerle~tir-mede bütün bu unsurlar~n önemi aç~ k ~ekilde görülmektedir (Harita 2).
48 Doonan vd. 1998, 367; Doonan vd. 1999, 367; ~. Tad~can, "Sinop, Çiftlik Köyü, Mozaik Kurtarma Kaz~s~", Müze Kurtarma Kaz~lar~~ Semineri, VII (1997), 333-356, 341; Hiebert 1997, 377; Koçak 2000, 147 vdd.
48 Doonan vd. 1998, 367; Doonan vd. 1999, 364 vdd.; E. S. G. Robinson, "A Find of Coins of Sinope", Numismatic Chronicle, XX (1920), 1-16, 1 vdd.
5° Bilgi 1999 b, 38.
51 Sinop'un do~usunda Bafra'da yer alan ~ kiztepe, bu bölgede, sözünü etti~imiz yerle~im tercihi ile ilgili güzel bir örnektir. Bk.z. Allum vd. 1988, 5 vdd.; Bilgi 1990, 2; Bilgi 1994, 253 vdd.; Bilgi 1999 a, 43 vd. Ayr~ca, Kastamonu-K~n~ k yerle~mesi ile ilgili olarak bkz. Çmaro~lu 1991, 55 vdd.; Emre-Çmaro~lu 1993, 675; Bilgen 1999, 269 vdd. Dura~an kesimindeki maden kaynaklar~~ hakk~nda bkz. Özbal vd. 2000, 48 vd.
TABLO 3 • NO ~S~M ~L/ ~LÇE KÖY • 1 TuNç çA~I Demir ça~~ arçsrç â -2
') g
GÖNDERME f iç 01 Sinop Sinop-Merkez X X Akurgal 1956, 47 vdd.; Akurgal-Budde 1956, 4 vdd.; Erzen 1956, 3 vdd. 02 K~l~çl~~ Tepe Sinop-MerkezK~l~çl~~ GKÇ X OÇ - I~~n 4; Dönmez 2000, 229; I~~n 1990, 247; I~~n vd. 1992, 1998, 99.
03 Maltepe
(Hac~o~lu) Sinop-Merkez Hac~o~lu GKÇ X I~~n 1990, 248; Burney 1956, 181; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 99; Doonan vd. 2000, 346 vd. 04 Kocagiiz H. Sinop-Merkez Demirci X X I~~n 1990, 248-249; Burney 1956, 181; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 99; Orthmann 1963, 49.
05 Ilab~ll~a.~~ Tepe Sinop-Merkez
Bekta~a~a X I~~n 1990, 249; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 101. 06 Mezarl~k Tepe Sinop-Merkez
Yal~~
x X I~~n 1990, 253; I~~n vd. 1992,
4; I~~n 1998 99. 07 ~lya'n~n Yeri Sinop-Merkez
Lala Alt~no~lu x X I~~ n 1990, 253-254; I~~n vd. 1992 4- I~~n 1998 99 vd. 08 Çimbek Tepe
(LEVI LA I: I) Sinop-Merkez Lala Tavukçu - l~Q~~~
X X I~~n 1990, 254; I~~n vd. 4; I~~n 1998, 100; Doonan 1992, vd. 2000 346.
09 T~ng~ro~l~~~ Sinop-Merkez
T~ng~ro~l~~~ X OTÇ Phryg GDÇ Roma I~~n 1990, 255; I~~n vd. 1992, 4; I~~ n 1998, 103 vd.; Dönmez 2000, 230. 10 Maltepe Sinop -Merkez
Tepealt~~ X I~~n 1990, 255; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 104; Orthmat~n 1963, 52.
11 Kabal~~ Sinop -Merkez
Kabal~~ x I~~n 1998, 103.
12 Yama Tepesi Sinop -Erfelek
Karaca X I~~n 1990, 245-246; I~~n vd. 1992, 4- 151111998, 97. 13 I 'an~lan Tepe Sinop -Erfelek
B~y~kl~~ x X OTÇ ? I~~n 1990, 246; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 97. 14 Çiltepe Sinop -Erfelek
Ba~aran X Roma I~~ n 1990, 246-247; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 97 vdd. 15 Kumtepe Sinop -Erfelek
I lamidiye X I~~n 1990 , 249-250; I~~n vd. 1992, 4; I~~ n 1,-.398, 101. 16 Kahkül Tepe Sinop -Erfelek
Hamidiye X I~~ n 1990, 250; I~~n 1998, 101 vd.
17 Halil Usta Tc. (LEVHA 1: 2) Sinop-Erfelek Hasandere GKÇ X I~~n 1990, 250-251; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 102.
18 Üvez Tepe Sinop-Erfelek Kirel~para mh.
I~~n 1990, 251; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 102.
Burada, kesinli~i anla~~lmayan ve yerle~im yerleri tam olarak bilinmeyen baz~~ merkez - lerle; ayn~~ zamanda yerle~im özellikleri ta~~ mayan, nekropol ve baz~~ kaleler de verilmemi~tir. Bunlar aras~nda, Sinop yak~ nlar~ ndaki Gerze ve Tingiro~lu çevresiyle, bu kesimdeki di~e': birkaç yerle~me say~labilir. Bkz. French 1988, 10. Ayr~ca bkz. Doonan vd. 2000, 347 vd. Ayr~ca, Incebu-run'daki Üst Paleolitik (M. Ö. 40000-12000) bir merkez de burada verilmemektedir. Bkz. I~~n vd. 1992, 4, harita; I~~ n 1998, pl. 1. Yerle~melerle ilgili göndermeler yaparken, bütün ara~t~ rma-lar de~il de, ba~l~ca çal~~marma-lar~ n verilmesiyle yetinilmi~tir.
ERKEN S~NOP YERLE~MELER~~ 711
TABLO 4
NO ISIM
tl ILÇE
KÖY fi .214 TuNç çA~I
Demir
çat • 1
zci
GÖNDERtvIE frç CYPÇ-Sifç
19 Ören Tepe Sinop -Erfelek
Mecitcliizü X
Roma I~~n 1990, 251-252; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 102.
20 Gavur Tepe Sinop -Erfelek
Kazma Sökü X
Phryg
GDÇ Roma I~~n 1990, 252; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 102 vd.; Dönmez 2000. 230. 21 Sar~~ mustafa Te pesi Sinop -Erfelek
Kazma Sökü
GKÇ X I~~n 1990, 253; I~~n vd.
1992. 4; I~~n 1998, 103. 22 Gölalu Tepesi Sinop -Erfelek
Gölalu
Roma Dönmez 2000, 230. 23 Çindilli Tepe Sinop-Erfelek
Dizdaroklu
x X I~~n 1998, 102.
24 Tepecik Üstü Sinop-Erfelek
Sorkun X I~~n 1998, 103.
25 K~ran Tepe Sinop -Erfelek
Ca~nrköy X
I~~n 1998, 103 26 Alma Çukurt~~ Sinop -Gerze
Gözsökü X
Hell-
Roma I~~n 1990, 256; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 104. 27 Yan~k Maltepe Sinop-Gerze
H~~ d~rl~~ X I~~n 1990, 256; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 104. 28 Keçi Türbesi Sinop-Gerze
H~d~rl~~ X X OTÇ bronz ok uçlar~~ Roma- Geç Roma I~~n 1990, 256-257; I~~n vd. 1992, 4; I~~n 1998, 104 vd.; Dönmez 2000. 230. 29 Z,eus Mabedi Sinop -Gerze
Sorgun
Hell. I~~n 1990, 258; I~~ n vd. 1992. 4; I~~n 1998, 109. 30 Kö~k Höyük Sinop -Gerze
X Er Hitit I~~n vd. 1992, 4, 7; I~~n 1998, 100 vd.; Dönmez 2000, 231.
31 'Kad~~ Mezar~~ Sinop-Gerze
~ahino~lu X
OTÇ ? I~~n 1998, 105 vd.
32 Bakacak Tepe Sinop-Gerze X? liell. I~~n 1998, 106.
33 Maltepe Burum-Sinop-Gerze ok Bolah X X I~~n 1998, 106 vd. 34 Aktoprakl~k Sinop-Gerze Bolah X I~~n 1998, 107. 35 Dönbektepe Sinop-Gerze Sanmsakl~~ X I~~n 1998, 107. 36 Cintepe Sinop-Gerze Sarunsakh x X Geç Roma I~~n 1998, 107. 37 Alt~n Ka~~~ Sinop-Gerze
Sanmsakh X I~~ n 1998, 107.
38 Maltepe Sar~msak Sinop-Gerze
Sar~msak X X Roma I~~n 1998, 107 vd.
39 Kargalo Sinop-Gerze
Tilkilik X
OTÇ ? I~~n 1998, 108.
40 Mercimek Tepe Sinop- Gerze
Tilkilik X
TABLO 5 NO ~S~M IL/ Il ÇF KÖY ' 11.INÇ .g o çA~I Demir ça~~ crrçsrç .2 GÖNDERME trç 41 Görn~ncek Sinop- Gene
Sarunsald~~ X
I~~ n 1998, 108. 42 Kara~nkurt~~
Sinop-Yayk~n X
OTÇ ? I~~n 1998, 109.
43 Tepecik Sinop -Ayanc~ k
Tarakç~~ X
Geç Roma
I~~ n 1990, 245; I~~ n vd. 1992, 4; I~~ n 1998, 97.
44 ~stefa~~~ Sillop-Ayanc~ k X I~~ n 1990, 245; I~~ n vd.
1992, 4; I~~ n 1998, 97. 45 Maltepe (Emiryayla) Sillop-Boyal~at Erniryayla-Al- gaYÇa yin X X X
Ro~ na I~~ n 1990, 257-258; I~~ n vd. 1992, 4; I~~ n 1998, 105; Dönmez 2000, 231. 46 Ult~kiiy-Çay Sillop-B<~ yal>a~~ x X Burney 1956, 181.
47 Salar Kalesi Sinop -Boyabat X
flelle- r~ is.-
Roma
R. Leo~ ll~ ard, Papl~la-
gonia, Reisen ~~ nd
Forschl~ngen i~~~~ Nörd-
lichen Klein-Asic~~ ,
Berlin, 1915, 263 vdd.; H.
von Gall, Die
Paphlagoni.s-cl~en Felsgraber. Eine Studie zor Kleinasiatischen Kunst-geschichte, T ü - bingell, 1966, Tafel 3/1-4; 5/1-3; C. Marek„Stadt,
Ara und Territorit~n~~ 1'11
Pontos-Bithynia und
Nord-Calatia, Tübingen, 1993, Tafel 42/2; DO~~~~~ ez 2000, 231 ol. .18 Pazar "Feix%i Sinop -13oyabal
Erkeç X
Dönmez 2000, 232.
.19 Boyal~~ lkiztepe I Sinop-Boyabat
Boyal~~ X
(yrç~~ GDÇ Dönmez 2000, 232. 50 Boyal~~ lkiztepe Il Sinop -Boyal~at
Boyal~~ X
OTÇ GDÇ Dönmez 2000, 232.
51 Ç ukur I ~~ an Kale Sinop -B< ~y-al~at
Çukurl~a~~~ X Helle- nis.- Roma I~~ n 1998, 105. 52 Dodurga Dodurga Sinop -Boy-abat I X X yas.- lelle- Roma I~~ n 1998, 105.
53 Bayram Tepesi Sinop-
Saraydilzii X
B~BL~YOGRAFYA*
AKARCA, A.1987: ~ehir ve Sav~~~~ mas~, Ankara. AKURGAL, E.
1956: "Sinop Kaz~lar~-Die Ausgrabungen von Sinope", TAD, VI-1, 47- 61.
AKURGAL, E.- L.BUDDE
1956: Vorlaulige Bericht Über Die Ausgrabungen in Sinope, Ankara. ALKIM, U.B.-H.ALKIM-Ö.B~LG~~
1988: ~kiztepe I. Birinci ve ~kinci Dönem Kaz~lar~~ The First and Se- cond Seasons' Excavations (1974-1975), Ankara.
BILGEN, A.N.
1999: "Kastamonu-K~n~k Kaz~s~~ 19944995 Metalurjik Buluntular~", An.Ar., XV, 269-293.
BILGI, Ö.
1990: "Bafra-~kiztepe Kaz~lar~ n~n Is~~~nda Samsun Bölgesinin Proto- historyas~ ", Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, II/1, 1988, 1-3.
1994: "Samsun Müzesi Protohistorik Ça~~ Silahlar~~ ve Orta Karadeniz Bölgesi Maden Sanat~~ Hakk~nda Yeni Gözlemler", TTKong., XI, 253-268.
1998: "M.Ö. 2. Biny~lda Orta Karadeniz Bölgesi", IIL Uluslararas~~ Hi- ti toloji Kongresi Bildirileri, Çorum 16-22 Eylül 1996, Ankara, 63-75.
1999 a: "~kiztepe'de Ele Geçen Son Buluntular~~ Is~~~nda Orta Karade- niz Bölgesi Protohistorik Ça~~ Maden Sanat~~ Hakk~ nda Yeni Gözlemler", TTKong., XII/1, 1994, 41-50, Levha 17-28. 1999 b: "~kiztepe in the Late Iron Age", AS, Anatolian Iron Ages, ed. A.
R.J. Matthews, 4, 27-54.
1999 c: "Karadeniz Bölgesi K~y~~ Kesimi ~lk Tunç Ça~~~ Mimarisi", Ça~lar Boyunca Anadolu'da Yerle~im ve Konut Uluslar aras~~ Sempoz-yumu, ~stanbul, 63-74.
BOYSAL,
1958: "Sinop'un En Eski Buluntular~~ ve Kolonizasyonu Hakk~ nda", TAD, VIII-2, 23-29.
BURNEY, C. A.
1956: "Northern Anatolia Before Classical Times", AS, VI, 179-203. ÇINARO~LU, A.
1991: "Kastamonu Kökenli Bir Grup Hitit Gümü~~ Eseri", Müze/Museum, 4 (1990-91), 53-58.
DOONAN, 0.- A. GANTOS- D. SMART- F. HIEBERT
1998: "Survey of Sinop Province, Turkey, 1997", paper delivered at AIA Annual Meeting, Chicago, 12/97. Abstarct forthcoming in AJA, 102, 367.
1999: "Sinop ~li Yo~un Alan Ara~t~rmas~, 1997", AST, XVII-II, 359- 371.
DOONAN, 0.- A. GANTOS- F. HIEBERT- A. YAYCIO~LU- M. BESONEN 2000: "Sinop Bölgesel Arkeoloji Ara~t~ rmas~~ 1998: Karasu Vadi Ara~-
t~rmas~", AST, XVII-2, 345-356. DÖNMEZ, ~.
2000: "Sinop-Samsun-Amasya illeri 1998 Yüzey Ara~t~ rmas~", AST, XVII-2, 229-244.
EMRE, K.- A. ÇINARO~LU
1993: "A Group of Metal Hittite Vessels from K~n~ k- Kastamonu", Nimet Özgüç'e Arma~an, Ankara, 675-713.
ERZEN, A.
1956: "Sinop Kaz~s~~ 1953 Y~ l~~ Çal~~malar~", TAD, VI-1'den ayr~bas~m, 3-6, Levha XXVIII-XXXI.
FORRER, E.
1927: "Ergebnisse Einer Archaologischen Reise in Kleinasien", Mit- teilungen Der Deutschen Orient-Gesellschaft, 65, 27-43.
ERKEN S~NOP YERLE~MELER' 715
FRENCH, D. H.
1988: "Roman Roads and Milestones of Asia Minor 1987", AS, The Years Work, XXXVIII, 8-10.
I~IN, M. A.
1990: "Sinop Bölgesi Yüzey Ara~t~rmas~", Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, II/1, 241-277.
1991: "Kocagöz Höyük'te Bulunan Tek Kulplu Kupalar", TAD, XXIX, 177-191.
1998: "Sinop Region Field Survey", Anatolia Antiqua/Eski Anadolu, VI, 95-139.
I~IN, M. A.- ~. TATLICAN- M. I~IN 1992: Sinop, Ankara. KOÇAK, Ö.
1993: Eskiça~~ Tarihinde Sinope, (Yay~mlanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi), ~stanbul.
2000: M. Ö. IL ve L Bin Y~llarda Orta Karadeniz Bölgesi'nin Jeopoli- dk ve Sosyopolitik Yap~s~, (Yay~nlanmam~~~ Doktora Tezi), ~s-tanbul.
KÖKTEN, K.-N.ÖZGÜÇ-T.ÖZGÜÇ
1945: "1940 ve 1941 Y~l~nda Türk Tarih Kurumu Ad~na Yap~lan Sam- sun Bölgesi Kaz~lar~~ Hakk~nda ~lk K~sa Rapor", Belleten, IX/35, 361-400, Levha LXIII-LXXIV.
LEAF, W.
1916: "The Commerce of Sinope", JHS, XXXVI (1916), 1-15. ORTHMANN, W.
1963: Die Keramik der Frühen Bronzezeit aus Interanatolien, Berlin. ÖZBAL, H.- A. ADRIAENS- B. EARL- B. GEDIK
2000: "Samsun-Amasya-Tokat illeri Yüzey Ara~t~rmalar~", ArkST., XV, 47-54.
ÖZDO~AN, A.- C. MARRO- A. TIBET- C. KUZIJCUO~LU
2000: "Kastamonu Yüzey Ara~t~rmas~~ 1998 Y~l~~ Çal~~malar~ ", AST, XVII-2, 41-56.
ÖZGÜÇ, T.
1948: "Samsun Hafriyat~ n~ n 1941-1942 Y~l~~ Neticeleri", TTKong., 3, 1943, 393-419.
STOOP, M.V.
1978: "Ancient Armene and Its Harbour", Anatolica, VI, 1977-1978, 282-318.
WYCHERLEY, R.E.
1986: Antik Ça~da Ken der Nas~l Kuruldu?, çev. N.Nirven-N.Ba~gelen,
~stanbul.
KISALTMALAR
AJA American journal of Archaeology, Baltimore, 1885 vd.
An.Ar. Anadolu Ara~t~rmalar], ~stanbul, 1955 vd.
AS Anatolian Studies,Journal of the British Instituteof Archeology
at Ankara, London, 1951 vd.
AST T.C. Kültür Bakanl~~~~ An~ tlar ve Müzeler Genel Müdürlü~ü,
Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~, 1983 vdd.
Belleten Türk Tarih Kurumu, Belleten, 1937 vd.
DTCFD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co~rafya Fakültesi Dergisi,
Ankara, 1942 vd.
JHS journal of Hellenic Studies
TAD Türk Arkeoloji Dergisi, Ankara, 1950 vd.
TTKong. Türk Tarih Kongresi Raporlar], Ankara, 1932 vd.
Di~er Kisalunalar:
~TÇ: ~lk Tunç Ça~~
OTÇ: Orta Tunç Ça~~
STÇ: Son Tunç Ça~~
DÇ: Demir Ça~~~
ERKEN S~NOP YERLE~MELER~~ 717
HARITA, LEVHA VE PLANLAR~N L~STES~~
HARITA 1
Orta Karadeniz Bölgesi'nin topografik durumu (S. Gözenç- N. Günal, "Türkiye'nin Co~rafi Bölgelerinde K~ r-~ehir Nüfusu Ayr~ m~~ ile ~ehir Nüfu-sunun 1/ 200.000 Ölçekli Haritada Yükselti Kademelerine Göre Tespiti", ~. Ü. Deniz Bilimleri ve Co~rafya Enstitüsü Bülten, 3/4, 1987 (1988), 27-37,
topo~rafi haritas~). HAR~TA 2
Harita Genel Müdürlü~ü, Zonguldak 1:500.000, 333 C Harita Paftas~, Ankara; Harita Genel Müdürlü~ü, Samsun 1:500.000, 324 D Harita Paftas~, Ankara.
LEVHA I
Sinop- Merkez Lala Tavukçulu~u'nda yer alan Çimbektepe Yerle~mesi (I~~ n vd. 1992, 6).
Sinop- Erfelek Hasandere'de yer alan Halil Usta Tepesi Yerle~mesi (I~~n vd. 1992, 6).
LEVHA 11
1. Sinop'un hemen giri~indeki Pervane Dede Tepesi'nden Sinop'un gü-neyinde yer alan A~a~~~ Liman.
2.Sinop Yar~madas~~ boynunun kuzeyinden Yukar~~ Liman. LEVHA 111
Sinop'un hemen giri~indeki Pervane Dede Tepesi'nden Sinop Yar~ -madas~~ ile Kuzey ve Güney Limanlar~.
Sinop'un hemen giri~indeki Pervane Dede Tepesi'nden modern Sam-sun-Gerze yolu, Akliman ve Hamsalos Burnu.
PLAN
Wycherley 1986, ~ekil 3, Miletos.
Y. Garlan- D. K. Tezgör, "Prospection d'ateliers d'amphores et de Ce-ramiques de Sinope", Anatolia Antiqua- Eski Anadolu, IV (1996), 325-334, Figür 1.
I~~ n vd. 1992, 50. 13. yüzy~ l Selçuklu onar~m~ndan sonra Sinop kale surlar~.
TABLO 1 Kalkolitik ~ TÇ OTÇ/STÇ DÇ S~NOP 15 47 13 7 °A 18,2 57,3 15,8 8,5 70 60 50 40 30 20 10 O
Kalkolitik ITÇ OTÇ/STÇ DÇ
TABLO 2 ....7. = o .. Te ~ TÇ U M Ka lko lit ik- ITÇ Ka lko litik- ~ TÇ-OTÇ /STÇ ~ TÇ- OTÇ /STÇ ~ TÇ- DÇ ~ TÇ- OT( '/S TÇ- DÇ TOPLAM SINOP 1 22 2 10 4 6 2 3 50 % 2 44 4 20 8 12 4 6 100 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 o em c> c> _,., o- o• o• (:). o (.> c'.> co c> .. r..-..• 1-- c> 1-- c> 1— c> C) To To Ta F— 1- 1— sc o 0 0
1. Sinop'un hemen giri~indeki Pervane Dede Tepesi'nden Sinop'un güneyinde yer alan A~a~~~ Liman.
Levha 3 Özdemir Koçak
1. Sinop'un hemen giri~indeki Pervane Dede Tepesi'nden Sinop Yar~madas~~ ile Kuzey ve Güney Limanlar~.
2. Sinop'un hemen giri~indeki Pervane Dede Tepesi'nden modern Sa~~~~sun-Gerze yolu, Alcliman ve Hamsalos Burnu.
~ii~~ ~~ • i :1•••••• ' • ••••• ~~ ~~~ .ea: II s~~ • ' • ••••••••l~~ ~~~ • ~l~.. esaim .~l~p• D ~M ~ll ~~ i~~ *y~, G.In PI M
~~~ • CPU eill ~~~ IMOD D~:ID ~n,~..<9.1•.• w~p o.~~~ • ~~~ 111:~~~ ~~:~i~el •• ••~n re lei~~~ ~'m a'a • w'r • ILO 0 , 0."411:D.«.101 11/. ~".• e~ l~ MID•161 114,•,ffil /D • M,/D IM,M,••• ~~k, _ .."1:•fi filla:~• 11:54_2i sk~~ he •
mem j~lpi t~k' Il•eis •
"g . " • 11 -1», • • •
IND:A • ,q~.a~~ ..
Özdemir Koçak
2. Y. Garlan- D. K. Tezgor, "Prospection d'ateliers d'amphores et de Ce ramiques de Sinope",
D~~~ Liman
~ç Liman ve Tersane Kap~s~~
