RUSYA'NIN KARADEN~Z'DE TICARETE BA~LAMASI
VE
OSMANLI IMPARATORLU~U (1700-1787)
~DRIS BOSTAN"Ta~ihen sâbittir ki, Bo~azlar~~ kontrol alt~nda tutan her devlet, sonunda Karadeniz üzerinde hakimiyet kurmaya çal~~m~~ur. Gerçekten de Bo~azlar~n iki taraf~ndaki ana topraklara hükmeden devletler, Bizans ve Osmanl~~ devlet-leri örnekdevlet-lerinde oldu~u gibi bunu ba~arm~~t~ r" diyen H. ~nalc~ k, Karadeniz'i hakimiyet alt~na almak için Bo~azlar~n ne derece önemli oldu-~una i~aret etmektedir.
Fâtih'in Istanbul'u fethiyle (1453) Bo~azlar~~ ve II. Bayezid devrinde Kili ve Akkirman'~n al~nmas~yla (1484) bütün Karadeniz k~plann~~ kontrolü al-t~na alan Osmanl~~ Devleti, çok geçmeden bu denize geçi~i yabanc~lar için imkans~z hale getirdi. Böylece XVI. asr~n sonlar~nda d~~~ ticarete tamamen kapanan Karadeniz, siyasi, idari ve ticari bak~mdan bir iç deniz haline geldi2 ve bu durumunu XVII. yüzy~l boyunca devam ettirdi.
XVIII. yüzy~l~n ba~lar~nda, Osmanl~lar~n ticari maksatla bile olsa yabanc~~ bir devletin Karadeniz'e girmesi konusundaki dü~ünceleri tavizsiz idi ve hiç-bir yabanc~~ devleti bu denize yakla~urma niyetinde de~ildi. Nitekim II. Mustafa ad~na kaleme al~nan ve ayn~~ muhteva ile III. Ahmed taraf~ndan Rus çanna gönderilen mektupta "Karadeniz bi'l-külliye kabza-i tasarruf-~~ husre-vânemizde olup kimesnenin alakas~~ olmamakla ahidnâme-i humayunum muktezis~nca ahardan bir kay~~~n Karadeniz'e ç~kmas~na mesa~~ olmayup"
1 Halil ~nalc~k, "The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans", Arkheinon Pontou, Athens 1979, s. 74.
2 Karadeniz' in yabanc~~ ticarete hangi tarihten itibaren kapanm~~~ olabilece~i konusundaki
baz~~ farkl~~ mütalaalar için bk. Mübahat Kütüko~lu, "XIX. Yüzy~lda Trabzon Ticareti", Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun 1988, s. 97-98, dipnot 2.
3 Ba~bakanhk Osmanl~~ Ar~ivi (BOA), Nâme-i Hümâyûn Deftederi, nr. 6, s. 37. II. Mustafa
taraf~ndan ilki Evâil-i Safer 1115/16-25 Haziran 1703 (ayn~~ defter, s. 8-11) ve ikincisi 13 Safer 1115/28 Haziran 1703 (ayn~~ defter, s. 11-14)tarihli "Moskov Çar~'na mektup" hitab~yla yaz~lan bu nâmenin ard~ndan Evâh~r-~~ Cemâziyelevvel 1115/2-11 Ekim 1703 tarihli III. Ahmed'in Belleten C. LIX, 23
354 IDRIS BOSTAN
denilmek suretiyle bu denizin statüsü aç~klanmak istenmi~tir. Rusya'n~n Karadeniz'de kendi gemileriyle ticaret yapmay~~ gerçekle~tirebilmek için ba~-latt~~~~ bu mücadeleler ve arkas~ndan di~er devletlerin ticaret hakk~~ elde edebilmeleri için geçen süre bir asra yak~n sürdü4.
XVM. Yüzy~lda imzalanan Osmanl~-Rus Andasmalar~nda Karadeniz Ticareti
Osmanl~~ ordulanmn 1683'de ikinci defa Viyana önlerinden geri dön-mesiyle ba~layan ve müttefik Avrupa devletleriyle 16 y~l süren uzun ve a~~r sava~lar, Osmanl~~ devletini daha önce kar~~la~mad~~~~ bir sonuca götürdü. Bu s~rada Rusya büyük bir kara devleti olarak yeni iddialarla ortaya ç~kt~. Sava~ta Avrupa devletleri yan~nda yerini alarak Osmanl~~ topraldanndan kendisi için pay almaya çal~~t~. ~lk olarak Azak (1696) kalesini zaptederek Karadeniz'e aç~lmak için ilk firsat~~ elde etti ve Azak denizinde donanma kurmak amac~yla Venedikli uzmanlar~n da yard~m~n~~ alarak önemli say~da gemi in~a ettirdi. 1699 Karlofça bar~~~~ Avusturya ve Venedik ile anla~may~~ sa~lad~~~~ halde Rusya ile sadece bir ate~kes düzeyinde gerçekle~ti ve as~l anda~man~n daha sonra imzalanmas~~ kararla~t~n16. Rusya'n~n Osmanl~~ Devleti ile yaln~z olarak antla~ma imzalamak istemesinin alt~nda Karadeniz ile ilgili emelleri yatmak-tayd~s. Nitekim ~stanbul'da ba~layan müzakerelerde Rusya'n~n öne sürdü~ü teklifler aras~nda Azak'dan ~stanbul'a kadar Rus gemilerinin Karadeniz'de serbestçe dola~mas~na izin verilmesi yer al~yordu. Halbuki Osmanl~~ Devleti sava~ta Rusya'n~n eline geçen Azak'~n geri verilmesinde ~srar ediyordu. 3 Temmuz 1700'de ~stanbul'da iki heyet aras~nda maddeleri tesbit edilen ant-la~ma ile Azak Rusya'ya terkedildi ise de buna kar~~l~k Rusya'n~n Karadeniz'e
cf~lus~mu haber veren ve Azak'da gemi in~a edilmesinin sebeplerini soran benzer yeni bir mektup gönderildi (ayn~~ defter, s. 36-39). T~~kin, II. Mustafa'mn mektubunun gönderilmemi~~ olabilece~ini ileri sürmektedir (Cemal Tukin, Osmanl~~ imparatorlu~u Devrinde Bo~azlar Meselesi, Istanbul 1947, s. 34).
4 Rusya, Fransa ve Ingiltere d~~~ndaki di~er küçük Avrupa Devletlerinin Karadeniz'de
ticarete ba~lamalar~~ ile ilgili bk. Kemal Beydilli, "Karadeniz'in Kapal~h~~~ Kar~~s~nda Avrupa Küçük Devletleri ve Miri Ticiret Te~ebbüsü", 214, l3elleten, s. 687-755.
RUSYA'NIN KARADEN~Z'DE TICARETE BA~LAMASI 355 ç~kabilme iste~i reddedildi6. Hatta bu antla~man~n ondördüncü maddesine göre Rusya, elçisini ~stanbul'a kara yoluyla göndermeyi kabul etmek zorunda ~stanbul antla~mas~nda yer alan ticaretle ilgili onuncu maddede "Ticaret
ahvâli semere-i sulhtar~~ olup memleketlerin refah-~~ hâline sebep olur, lâkin Çar-~~ mü~ârunileyh taraf~ndan i~bu muayyen orta elçileri bu husüsa külliyet ile mezün ve murahhas olmamakla ticaret ahvâlinin söyle~ilmesi ve bir sûrete ifrâ~~ olunmas~~ te'Idd ve te~yid-i sulh u salâh içün mu`tâd-~~ kadim üzere
mü-~ârt~nileyh Moskov Çar~~ tarafindan der-i devlet- medâr~ma ta'yin ve irsâl
ol~~-nacak büyük elçisine ahkonula" denilerek ticaretle ilgili meselelerin daha
sonra ve büyük elçi seviyesinde görü~ülmesi kabul edilmi~tirs.
Bu antla~ma metninin uygulanabilmesi için önce Rus çar~~ taraf~ndan imzalanmas~~ ve sonra ~stanbul'a gönderilerek Osmanl~~ padi~ah~~ taraf~ndan tasdiki gerekiyordu. Çünkü antla~man~n ondördüncü maddesine göre Rus heyetinin ~stanbul'dan ayr~l~~~ndan itibaren alt~~ ay içinde bir Rusya büyük elçisinin imzalanm~~~ metinle ~stanbul'a dönmesi ~art ko~ulmu~tu. Bunun için Rus heyeti antla~man~n imzalan~p ~stanbul'a geri getirilmesi amac~yla Rusya'ya hareket etti ve 11 Aral~k 1700'de Moskova'ya vard~. Antla~man~n Moskova'da imzalanmas~ndan sonra Çar Petro büyük elçi Dimitri Mihailoviç Golitzine'i 30 ve 31 Aral~k tarihli mektup ve tekitnamesini Istanbul'a götür-mekle görevlendirdi. Rus büyükelçisi Dimitri, ~stanbul'a geldikden sonra ti-caret meselelerini ortaya att~. Karadeniz'de Rus titi-caret gemilerinin serbestçe dola~abilmesi için ~art olarak ileri sürülecek her türlü tedbiri kabul edecek-lerini aç~klad~. Hatta korsanlardan korunmas~~ ~art~yla gemilerdeki top ve cephanelerin ç~karnImas~na raz~~ olan Ruslar, gemilerinin Kers bo~az~ nda kontrol edilmesini ve her gemide Türk görevlilerle gemicilerin bulunmas~n~~
6 Tuldn. Bo~azlar Meselesi, s. 24-25. Moskof Çar~'ndan gelen bir mektupta da bu antla~man~n 3 Temmuz 1700'de imzaland~~~~ ifade edilmektedir (Nâme-i Hiimayün, nr. 6, s. 173). Antla~man~n imza tarihi konusunda baz~~ farkl~~ bilgilerin bulunmas~~ muhtemelen antla~man~n ~stanbul, Moskova ve Edirne'de in~zalan~p teki edilmesi s~ras~ nda geçen sürenin dikkate al~nmamas~ ndan olmal~d~ r. Antla~man~ n son tasdik tarihi 1 Rebi`iilevvel 1113 (6 A~ustos 1701)'dür (Name-i Hümâyün, nr. 1, s. 6-9).
7 BOA, Düvel-i Ecnebive Defterl eri, nr. 83, s. 8-9.
356 ~DR~S BOSTAN
da teklif ettiler. Buna ra~men Osmanl~~ Devlet adamlar~n~~ Karadeniz'in Rus ticaretine aç~lmas~na ikna edemedilerg.
Böylece 1 Rebrülevvel 1113 (6 A~ustos 1701)'de Edirne'de tasdik edilen antla~ma ile Rusya, Karadeniz'in bir Osmanl~~ iç denizi oldu~unu kabul et-mek zorunda kald~~ ve büyükelçisi ülkesine dönet-mek üzere Istanbul'dan ay-r~ld~. Ancak elçinin dönerken kara yoluyla de~il, deniz yoluyla Rusya'ya döndü~ü Evâs~ t-~~ Rebrülâhir 1113 (15-24 Eylül 1701) tarihli bir hükümden anla~~lmaktad~r. Karadeniz sahillerindeki kad~lara ve di~er görevlilere hita-ben yaz~lan bu hükümde, Moskov çar~n~n büyük elçisinin Azak liman~na va-r~ncaya kadar kendisi ve yan~ndakiler için Tirebolu ve di~er yerlerden ~arap sat~n almas~na izin verilmesi isteniyordul°.
~stanbul'da imzalanan Osmanl~-Rus antla~mas~ nda her ne kadar Rusya'n~n Karadeniz'deki ticaretinden bahsedilmemi~~ ise de Rus tüccar~n~n Osmanl~~ ticaret gemileriyle mallar~n~~ ta~~malarma s~n~rl~~ da olsa izin verildi~i anla~~lmaktad~ r". Osmanl~~ Devletinin bu uygulamay~~ antla~ma maddesi ha-linde tesbit etmeye yana~mamas~~ muhtemelen istedikleri zaman tek tarafl~~ müdahale etme hakk~n~~ ellerinde tutmay~~ dü~ünmelerinden kaynaklanm~~~ olmal~d~r. Rus tüccarm~n Osmanl~~ ticaret gemisiyle Azak'tan ~stanbul'a mal getirip sonra ~stanbul'dan al~~-veri~~ yap~p Azak'a götürdü~üne ilk defa Evis~ t-~~ Safer 1114 (7-16 Temmuz 1702) tarihli seyahat izni demek olan yol hükmü kayd~ndan ö~renmekteyiz".
~stanbul antla~mas~~ iki ülke aras~ nda otuz y~ l süre ile imzaland~~~~ halde on y~l sonra ortaya ç~kan anla~mazl~klar~ n sava~la sonuçlanmas~~ üzerine ye-niden bozuldu. Baltac~~ Mehmed Pa~a'n~n Prut sava~~nda Rus ordusunu bü-yük bir ma~lubiyete u~rat~nas~~ üzerine imzalanan Prut mütârekesiyle (1711) Rusya, Azak bölgesinden ve denizinden de vazgeçmek zorunda kald~. Ayr~ca
9 Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 25-29. 10 Düvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 11/9.
Tukin, Rus niccarlann, Osmanl~~ ticaret gemileriyle Karadeniz'de ticarete ba~lamas~ n~n ilk defa 1739 Belgrad antla~mas~yla gerçekle~ti~ini iddia ediyorsa da bu dogru de~ildir. Bu konuda farkl~~ görü~ler ve Tukin'in kanaati için bk. ayn~~ eser, s. 28-31.
12 Düvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 11/10. Bu dönemde ba~layan Rus ticareti hakk~nda daha
fazla bilgi bu makalenin "Küçük Kaynarca Antla~mas~~ öncesinde Rusya'n~n Karadeniz ticareti" bahsinde yer almaktad~r.
RUSYANIN KARADEN~~ Z'DE TICARETE BA~LAMASI 357 kara yoluyla gelip gidecek tüccar~n haricinde Istanbul'da elçi bulundurma hakk~n~~ da kaybetti".
Bundan on y~l sonra imzalanan bir yenileme antla~mas~n~n (15 Muharrem 1133/12 Kas~m 1720)14 onbirinci maddesinde ise Osmanl~~ tüc-carlar~n~n Moskov ülkesinde ticaret yapabildi~i gibi, Rus tüctüc-carlar~n~n da Osmanl~~ ülkesinde ticaret yapabilece~i ifade ediliyordu; fakat denizlerden bahis yoktu".
Osmanl~~ Devleti ile Rusya aras~nda Karadeniz'deki Rus tüccarlar~n sta-tüsüne temas eden ilk antla~ma 1739 Belgrad antla~mas~d~r'6. Antla~man~n dokuzuncu maddesinde Osmanl~~ ve Rus tüccarlar~n~n kar~~l~kl~~ olarak ülke-lerinde serbest ticaret yapabilmeleri kabul ediliyor ve "Karadeniz'de vaki'
uruslarm ticâreti Devlet-i Aliyyemin reâyâsma müteallik olan sefineler ile olmak câiz ola" hükmü getiriliyordu'''. Nitekim Rus tüccarlar~n~n bu mad-deden yararlanarak Karadeniz'deki ticaretlerini geli~tirdikleri anla~~lmakta-d~r. Ancak bu antla~ma ile Rusya'n~n Azak'ta harp ve ticaret gemisi bulun-durmayaca~~~ te'kid edildi~inden Karadeniz'in tamamen Osmanl~~ hük-münde oldu~u Rusya taraf~ndan da kabul edilmi~~ oldu.
XVIII. yüzy~lda imzalanan Osmanl~-Rus anda~malar~~ içinde Karadeniz'i bir Türk gölü olmaktan ç~karan ve Bo~azlar~~ milletleraras~~ tart~~ma konusu haline getiren Temmuz 1774 tarihli Küçük Kaynarca Antla~mas~d~r". 1768
13 Bu antla~mamn uygulanabilmesi için yap~lan müzakereler Rusya'mn Azak konusundaki menfi tavr~~ sebebiyle gecikmi~, fakat Osmanl~~ Devletinin harp tehdidi üzerine 1713'de Edirne'de kabul edilmi~ti (Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 38-40). Rusya, Istanbul'da elçi bulundurma hakk~m yeniden 1717 y~l~nda elde etti. (Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 42).
14 Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 43.
15 Bu antla~mamn yürürlü~e girmesi Evâs~t-~~ Zilhicce 1133/3-12-Ekim 1729 tarihinde gerçekle~ti (Dilvel-i Ecnebiye, nr. 83. s. 64; INUtne-i Hümâytin, nr. 1, s. 12).
16 8 Eylül 1739'da Belgrad'da imzalanan antla~manm, 16 Ekim 1739'de Petersburg'da imza edildi~i (Düvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 89), Evâs~t-~~ Ramazan 1152 (12-21 Aral~k 1739)'da Istanbul'da tasdik edildi~i (ayn~~ defter, s. 85) görülmektedir. Antla~man~n bir di~er süreti
Na me-i Hümâyün, nr. 1, s. 17-19'da bulunmaktad~r.
17 Nâme-i Hürnâyün, nr. 1, s. 18; Düvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 85.
18 Antla~man~n Istanbul'daki tasdik tarihi Evâs~t-~~ Ramazan 1188/15-24 Kas~m 1774'dür. Antla~ma metni için bk. Düvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 139-149; B.O.A., Bâb-~~ Asafi, Divân-~~ Hümâyun Düvel-i Ecnebiye (A. DVN.DVE), dosya 9. nr. 42, 44. Antla~man~n imza tarihi konusunda farkl~~ günler kaydedild~i 12 Temmuz (Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 50), 17 Temmuz
358 ~DRIS BOSTAN
y~l~nda ba~layan Osmanl~~ Devleti ile Rusya aras~ndaki sava~~ Osmanl~~ Devletinin ma~lubiyeti ile son bulmu~~ ve oldukça güç ~artlarda antla~ma im-zalamak zorunda kalm~~t~r. Bu antla~ma siyasi sonuçlar~~ yan~nda Karadeniz'in tarihinde oynad~~~~ rol bak~m~ndan da çok önemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir. Antla~man~n onbirinci maddesiyle, Rusya'n~n Karadeniz ve Akdeniz'de kendi ticaret gemileriyle serbest ticaret yapabil-mesi, yine Rus tüccar~na, Fransa ve ~ngiltere gibi dost devletlerin tüccanmn tabi oldu~u ~artlar~n esas al~nmas~~ imtiyaz~~ verildi. Buna göre Rus tüccar' Frans~z ve ~ngiliz tüccarlar~n ödedi~i gümrük resminden ba~ka vergi ödeme-yecekti. Ayr~ca Rusya'da denizlerde kazaya u~rayan gemilere yard~m edile-cekti. Bu anla~ma ile Rusya yakla~~k bir as~r süren uzun bir mücadeleden sonra Karadeniz'de ilk defa kendi gemileri ile ticaret yapabilme hakk~n~~ elde etmi~~ oldu.
Küçük Kaynarca Antla~mas~~ ile Rus ticaret gemileri Karadeniz ve Akdeniz'de ticaret yapmaya ba~lad~lar. Yine bu antla~ma ile Rusya yüzy~llar içinde Fransa ve ~ngiltere'nin çe~itli güçlüklerle elde ettikleri ticari imtiyaz-lan bir anda elde etmi~~ oldu. Bundan sonra Rus tüccan kar~~la~t~klar~~ her problemde Frans~z ve ~ngiliz tüccarlan örnek göstererek çözüm bulunmas~n~~ istedi. Bununla beraber Küçük Kaynarca Antla~masm~n asl~nda sadece bir ate~kesden ibaret oldu~u çok geçmeden anla~~ld~. Özellikle Karadeniz ile Akdeniz aras~ndaki deniz ticaretini ihtiva eden maddenin de tadile muhtaç oldu~u görüldü. Bunun üzerine 21 Mart 1779 (3 Rebi'ülevvel 1193) tari-hinde imzalanan Aynal~kavak Tenkihnâmesinin alt~nc~~ maddesiyle Rus tüc-canna Karadeniz ve Akdeniz'de ticaret izni verildi~i halde gemilerinin bü-yüklü~üne bir k~s~tlama getirildi. Buna göre en büyük gemi 16.000 kile (= 26.400 pota), en küçü~ü 1000 kile (= 1650 pota) a~~rl~~~nda yük ta~~yabile-cek büyüklükte olacakt~. Bu konuda Frans~z ve ~ngiliz ticaret gemilerinin bü-yüklü~ü esas al~nm~~t~. Ayr~ca Rus ticaret gemilerinde ihtiyaç olsa bile, Osmanl~~ Devleti'nin izni olmadan Osmanl~~ reâyâs~n~n gemici olarak kulla-n~lmas~~ yasaklanch19. Bu antla~ma ile Rusya'n~n denizlerdeki ticareti k~smen
(Uzunçar~~h, Osmanl~~ Tarihi, IV/I, 422) ve 21 Temmuz (Dani~mend, Kronoloji, IV, 57; Nihat Erim, Devletleraras~~ Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, 1, 121) görülmektedir.
19 Düvel-i Ecnebiye, t~r. 83. s. 155; A. DVN. DVE, dosya nr. 15, vesika 18. Yakla~~k bir hesapla en büyük geminin tonaj~~ 450, en kilçü~ilnün 28 ton olacakt~r.
RUSYA'NIN KARADEN~ Z'DE T~CARETE BASLAMASI 359 ~artlara ba~land~~ ve uygulamada biraz k~s~ tlay~ c~~ oldu. Çünkü yeterli gemi ve gemici donan~m~~ bulunmayan Rusya özellikle yararlanmaya çal~~t~~~~ Osmanl~~ reâyâs~ndan mahrum edildiN.
Osmanl~~ Devleti antla~ma maddelerinde Karadeniz ve Akdeniz'de kendi gemileriyle ticaret yapabilme hakk~n~~ Rusya'ya tan~d~~~~ halde uygulamada çe~itli zorluklar ç~kartarak bunu engellemeye çal~~~yordu21. Gerek Karlofça ve gerek Aynal~ kavak antla~malannda Rusya'ya, Fransa ve ~ngiltere'ye tan~-nan ~artlarda ticaret izni verilmi~~ olmas~na ra~men o zamana kadar Karadeniz'de di~er devletlerin gemilerine ticaret için müsaade edilmemi~ti. Bu sebeple Rusya'n~n Karadeniz'den getirip Akdeniz'e geçirmek istedi~i gemileriyle ticaret yapabilmesi kolay olmad~. Sonunda 1780 y~l~~ ba~~ nda ka-bul edilen bir uygulamayla, Rus gemilerine sadece kendi ülkelerinin mahsil-lünü getirmeleri ve bu mallara ~stanbul'da ihtiyaç olmamas~~ halinde ba~ka ülkelere götürebilmeleri izni verildi22. Rusya'n~n 1781'de Avusturya ile bir ittifak yaparak siyasi gücünü artt~rmas~ndan sonra Bâblâli'ye bir nota ver-mesi iki devlet aras~nda ticari meselelerin yeniden görü~ülver-mesi için bir ze-min haz~rlad~. Rusya'n~n bir taraftan K~nm'~~ istilâ etmesi ve âdetâ sava~~ için vesile aramas~~ kar~~s~nda Osmanl~~ Devleti, Rusya ile Haziran 1783 Ticaret antla~mas~n~~ imzalamak zorunda kald~". Seksenbir maddeden olu~an ve Osmanl~-Rus tarihinde önemli bir yeri olan bu ticaret antla~mas~n~n madde-leri aras~nda, Rusya'n~n Osmanl~~ topraklar~nda serbestçe ticaret yapabile-ce~i, ellerinde "mürür tezkiresi" denilen geçi~~ belgesi olanlar~ n istedikleri yere gidebilece~i, denizlerde kazaya u~rayan Rus gemilerine Osmanl~~ gemi-lerinin yard~m etmesi, Fransa ve ~ngiltere tüccar~na tan~nan haklar~n Rus tüccara da tan~narak % 3 gümrük resmini ödedikten sonra serbestçe hareket edebilmeleri, Osmanl~~ reâyâs~n~n Rusya'ya gitmemesi için ilgililerden haber-
20 Daha 1768 harbi s~ras~nda Do~u Altdeniz'deki adalar reâyâs~n~~ çe~itli vesilelerle kendi hizmetine alan Rusya'n~ n önemli insan gücü kayna~~~ engellenmi~~ oldu (Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 52, not 2).
21 Aynal~ kavak Tenkihnâmesi'nin imzalanmas~ ndan hemen sonra Karadeniz'e geçmek isteyen zahire ve ihrac~~ yasak e~ya ta~~yan bir Rus gemisine geçi~~ izni verilmesine ç~kart~lan zorluklar konusunda bk. Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 52-54.
22 Rusya tüccar~n~ n mal~ n~~ ~stanbulda ucuz fiatla satmas~~ için zorlanmamas~~ da ~artlar aras~nda idi (Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 54).
360 ~DRIS BOSTAN
siz Rusya elçisi taraf~ndan pasaport verilmemesi, Rus gemilerinin Osmanl~~ limanlar~nda tamir edilebilmesi, bo~azlardan geçi~te sadece 300 akçe seli-miyye (selâmet) akçesi al~nmas~, Osmanl~~ tüccar~na Rusya'n~n Karadeniz k~-y~lar~ndan zahire nakl edilmesine ve ihrac~~ yasak baz~~ maddelerin de Rusya'ya götürülmesine izin verilmesi yer almaktayd~".
Böylece Rusya, Osmanl~~ Devletine ait denizlerde kendi gemileriyle en geni~~ haklarla ticaret yapmaya ba~lad~. 1802'de Fransa, arkas~ndan ~ngiltere ve daha sonra di~er devletler Rusya'n~n açt~~~~ bu yoldan giderek Karadeniz'de ticaret yapmaya ba~lad~lar25.
Küçük Kaynarca Andasmas~~ öncesinde Rusya'n~n Karadeniz Ticareti
Her ne kadar Rusya'n~n Karadeniz'de ticaret yapmas~na ilk defa 1739 Belgrad antla~mas~yla izin verilmi~se de uygulamada daha XVIII. yüzy~l~n ilk y~llar~ndan itibaren Ruslar~n Osmanl~~ ticaret gemileriyle k~s~tl~~ da olsa ticaret yapt~klar~~ görülmektedir. Tesbit edebildi~imiz kadar~yla Karadeniz'de ticaret yapan Rus tüccar~n~n say~s~~ 1702'de bir, 1704'de iki ve 1714'de iki olmak üzere toplam be~~ idi26. Öyle anla~~lyor ki Rusya, antla~ma maddelerinde kabul ettiremedi~i denizlerde ticaret yapabilme hakk~n~~ baz~~ istisnai izinler alarak uygulamada gerçekle~tirmeye çal~~maktayd~. Nitekim sözü edilen be~~ tüccardan üçü Rusya'n~n Istanbul'daki elçi ve murahhaslar~~ idi.
Karadeniz'e ç~kmak üzere 1702'de ilk izni alan iki Rus tâciri Kefe'ye gi-den bir Osmanl~~ gemisine 25 f~ç~~ zeytinya~~~ ve birkaç gi-denk pamuk yükleye-
24 Ticaret Antla~mas~mn tam metni: Ecnebiye, nr. 83, s. 175-190; Cevdet Pa~a, Tarih, II, 369-391.
25 ~dris Bostan, "~zn-i Sefine Defterleri ve Karadeniz'de Rusya ile Ticaret Yapan Dev let-i
Aliyye Tüccarlar~~ 1780-1846", 6, Tiirkliik Ara~t~rmalar~~ Dergisi, ~stanbul 1991, s. 23. Osmanl~~ Devletinin Rusya'ya verdi~i ticari imtiyazlarla ilgili kronolojik özet bir de~erlendirme için bk. Halil ~nalc~k, "~mtiyâz'at", E/2, III, 1186. ~spanya, Sicilyateyn, Hollanda, Prusya, Sardunya ve Danimarka gibi Avrupa Devletlerinin Karadeniz ticareti için bk. Kemal Beydilli, ayn~~ makale, s. 704-746. Avusturya'n~n ticarete ba~lamas~~ ile ilgili olarak da bk. Ahmed Vüs~ f Efendi, Mehâsinii '1-a'sa'r ve hakâikul-ahbâr, n~r. Mücteba ~lgiirel, ~stanbul 1978, s. 36-37.
RUSYKNIN KARADEN~Z'DE TICARETE BA~LAMASI 361 rek Azak'a götürmek istemi~ler ve Ker~~ bo~-az~ndan geçi~te kendilerine mani olunmamas~~ için bir yol hükmü alm~~lard~".
~stanbul Antla~mas~ 'n~ n imzalanmas~ndan sonra ~stanbul' a gelen Rusya'n~n orta elçisi Petro Andriyeviç Tolstoy kendi siyasi nüfuzunu kullana-rak deniz ticaretinin ba~lamas~n~~ istemi~~ olmal~d~r. Rus elçisi 1 704'de bir mikdar a~aç fidan~, kuru yemi~, sirke, hamr, çad~r, at, pamuk ve pamuk ip-li~i ile Diyarbekir bezini Moskova'ya ula~urmak üzere bir gemiyle Azak'ta bulunan karde~ine yollamak istemi~~ ve Ker~~ bo~az~ndan geçi~te görevlilerin güçlük ç~karmamas~~ için bir yol hükmü almay~~ ba~arm~~t~r".
Rusya deniz ticaretinin pek yayg~nl~k kazanmad~~~, bu tarihten ancak on y~l sonra yeni bir ticaret izni istemesinden anla~~lmaktad~r. Bu arada Osmanl~~ Devleti ile Rusya aras~nda vuku bulan 1711 Prut sava~~yla ili~kiler bozulmu~, Rus ordular~~ yok olmak tehlikesiyle kar~~~ kar~~ya gelmi~ti. Azak'~~ geri vermek de dahil her ~art~~ kabul etmek zorunda kalan Rusya'n~n art~k yeni iddia ve haklar talebiyle Osmanl~~ Devleti'ne müracaau imkans~z hale gelmi~ti. Bu sebeple 1713 Edirne anla~mas~nda ticaretten bahsedilmedi. Ancak antla~mada belirlenen Azak'~n geri verilmesi ve s~n~r tesbiti çal~~ma-lar~~ 1715 senesine kadar devam etti~inden bu arada eski uygulamalar~n Ruslar taraf~ndan sürdürülmek istendi~i görülmektedir. Nitekim 1 714 y~-l~nda Rusya'n~n ~stanbul elçisi ve murahhaslar~~ karadan ta~~nmas~~ zor olan in~aat malzemeleri ile di~er baz~~ e~yalar~~ deniz yoluyla Azak'a götürülmesi amac~yla izin ald~lar". Azak'~n yeniden Osmanl~~ topraklar~na kat~lmas~~ ile 27 Evas~t-~~ Safer 1114/7-16 Temmuz 1702 tarihli Asitâne Kaimmakam~, Kefe Pa~as~, Ker~~ ve Taman kale dizdarlanna hitaben yaz~lan hüküm: Ecnebiye, nr. 83, s. 11/10.
28 Evah~r-~~ Zilhicce 1115/26 Nisan-5 May~s 1704 tarihli Kapudan-~~ Derya Osman Pa~a'ya ve Ker~~ ile Taman kaleleri dizdarlanna gönderilen hilkümde dönü~te baz~~ e~ya ve zahire getirilece~inden mani olunmamas~~ emrediliyordu Ecnebiye, nr. 83, s. 16/25). Bundan üç ay sonra Evah~r-i Rebi'ülevvel 1116/24 Temmuz- 2 A~ustos 1704'de ayn~~ meâlde bir yol emri (ayn~~ defter, s. 16/29) daha alan elçinin bunu birincisini tekid için mi yoksa yeni bir ticaret gerçekle~tirmek maksad~yla m~~ ald~~~n~~ tesbit etmek mümkün olmamaktad~r.
28 19 ~aban 1126/30 A~ustos 1714 tarihli Istanbul'dan Azak'a kadar yol boyunca deniz kenar~nda bulunan kazalar~n kad~lanna, ~stanbul Gümrük Emini Ahmed'e, Ker~~ ve Taman kalelerindeki dizdarlara hitaben yaz~lan hükümde "Memnii'atdan olmayan e~yalar~n~n miirüruna milmana'at olunmayup ve gümrük talebiyle müdahale ve rencide olunmamak" emredilmi~tir Ecnebiye, nr. 83, s. 38/110).
362 ~DRIS BOSTAN
Rusya'n~n Karadeniz'de k~y~s~~ kalmad~~ ve içerilere çekildi. Böylece Kara-deniz, 1739 Belgrad Antla~mas~na kadar Rusya için ticarete kapal~~ kald~.
1739 Belgrad Antla~mas~~ sayesinde Karadeniz'de Osmanl~~ gemileriyle ticaret yapma hakk~n~~ elde eden Rus tüccarlar~n~n ilk y~llarda baz~~ güçlükleri oldu~u tüccar say~s~n~n azl~~~ndan anla~~lmaktad~r. 1768 Osmanl~~ Rus har-bine kadar yakla~~k 30 sene süren sulh döneminde Rus tüccarlar~~ Osmanl~~ gemileriyle Karadeniz'de ticarete kat~ld~lar. 1702'den 1714'e kadar Rus tüc-carlan için sadece 5 gemi Karadeniz'e ç~km~~, 1714-1743 aras~nda yakla~~k otuz sene bu ~artlarda bir ticaret yap~lmam~~~ ve Belgrad antla~masmdan bir-kaç sene sonra yeniden ba~lam~~t~r. Buna göre 1743-1768 y~llar~~ aras~nda 25 y~l içinde 380 Osmanl~~ ticaret gemisi Rus tüccarlar~n~n mallar~n~~ Karadeniz'e ta~~m~~lard~r".
XVIII. Yüzy~lda Istanbul'dan veya Akdeniz'deki adalardan mal yükleyen Rus tücar~,Rusya'ya götürece~i mallar~~ Karadeniz'de iki bölgeye sevkedi-yordu. Biri Azak bölgesi ki burada Taygan (Taganrog) liman~na, di~eri Özi Bölgesi ki burada K~lburun ve Çarkaski'ye gidiyorlar31 ve e~yay~~ oradan kara yoluyla Rusya içerlerine ta~~yorlard~.
XVIII. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren Rus tüccann~n Osmanl~~ ülkesinden kendi ülkesine Osmanl~~ gemileriyle götürdü~ü mallar aras~nda kuru yemi~, sirke, ~arap, kahve, pamuk ve pamuk ipli~i, bez, a~aç fidan~~ ve ihrac~~ yasak olmayan e~ya bulunuyordu". Rus tüccarm~n Osmanl~~ imparatorlu~una ihrac etti~i mallar aras~nda ise havyar, et, bu~day, arpa, bal~k, tütün yapra~~, balmumu, demir, çini, halat ve kürk yer al~yordu.
Rus tüccan, bu mallar~~ ülkesine götürebilmek için onlar~~ sat~n ald~~~~ Osmanl~~ limanlannda di~er müste'min tüccarlar gibi % 3 gümrük resmini
3° Bu bilgiler Ecnebiye, nr. 83, s. 11/10; 16/25, 29; 38/109-110 ile Dtivel-i Ecnebiye, nr. 84'deki yol hlikfunlerinden derlenmi~tir.
31 A.DVN. DVE, Dosya nr. 8, vesika 20. Ayr~ca Rusya tliccanmn yol ahkâm~na ait Düvel-i Ecnebiye, nr. 84'deki defterde yer alan hlikümler bu konularla ilgili bilgiler ihtiva etmektedir.
32 Hemen her yol hilkmünde ihrac~~ yasak olmayan mallar~n ta~~nmas~na mani
RUSYA'NIN KARADEN~Z'DE T~CARETE BA~LAMASI 363 ödüyor ve gerekti~inde gümrük görevlilerine göstermek üzere eda tezkiresi denilen bir yaz~~ al~yordu".
Karadeniz'deki Rus ticaretini kontrol eden Osmanl~~ görevlileri ise yol hükümlerinin kendilerine hitaben yaz~ld~~~~ kimse~erdi. ~stanbul'dan Yenikale, Azak ve Özi bölgeleriyle, oralardan Moskov hududuna var~ncaya kadar yol üzerinde görevli olan kad~, naib, kethuda yeri, yeniçeri serdan, is-kele emini, geçit zabiti ve gümrükçülerin hepsi ticaret husûsunun en iyi ~e-kilde uygulanmas~~ ile sorumluydum.
Karadeniz'de Osmanl~~ gemileriyle ticaret yapma hakk~n~~ kullanmak is-teyen Rus tüccarlar~~ çe~itli güçlüklerle kar~~la~m~~lard~r. Tüccarlar~n ~ikayet-leri daha çok Osmanl~~ gümrük görevli~ikayet-leri ve mahalli yöneticiler ile ilgiliydi. Bu görevliler zaman zaman antla~malara uymayan uygulamalarda bulunarak tüccar~~ ma~dur etmekteydiler. Bunlara bir kaç misal verecek olursak ~ubat 1743 tarihli bir ferman Rus tüccarlar~n~n nelerden ~ikayetçi oldu~u konu-sunu daha iyi ayd~nlatmaktad~r. Ferman, Yeni Kale muhaf~z~~ olal~~ Kefe bey-lerbeyi vezir Ebubekir Pa~a'ya ve Kefe Gümrük Emini'ne gönderilmi~tir. Fermandan anla~~ld~~~na göre Kas~m 1742'de ~stanbul'dan Yenikale'ye gi-den Rus tüccarlar~ndan birkaç defa gümrük vergisi istenmi~~ ve ta~~d~klar~~ e~ya, kar~~l~~~nda para ödenmeksizin zorla al~nm~~t~r. Bu durumu Don böl-gesindeki bir Rus zâbiti ~stanburclaki Kap~~ Kethudas~na bildirmi~~ ve o da za-rann tazminini istemek üzere Sadaret'e ba~vurmu~tur". Benzer birkaç olay daha yine Yenikale yak~nlar~nda ve Kefe'de meydana gelmi~~ ve bunlarla ilgili fermanlarda gereken tedbirlerin al~nmas~~ görevlilere bildirilmi~tir.
33 Bu husus Belgrad Antla~mas~ncla yer alan 9. maddeye göre düzenlenmi~ti ve Rus tüccar~~~~~~~ ödeyecegi gümrük. Osmanl~~ ülkesinde ticaret yapan müsternin tüccarlar~n üdedigi miktar ile ayn~~ idi (Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 26/95, 35/138, 38/151 v.s.).
34 Ticaret için izin manas~ na gelen yol emirlerinin hemen hepsinde bu görevliler zikredilmektedir (Düvel-i Ecnebiye, nr. 84 çe~itli yerler). ~ayet Rusya tüccar~, Ege denizindeki adalardan ~arap alm~~~ ve Rusya'ya götürürüyorsa bunlar~~ Istanbul'da karaya ç~karmamak ~art~yla Karadeniz'e geçebilirdi. Bu durumda Hassa Bostanc~ba~~~ ile Kavak ustas~~ bunlar~~ kontrol ediyordu (Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 44/166, 52/197, 55/206, 56/212, 63/248 v.s.).
35 Evâil-i Muharrem 1156/25 ~ubat-6 Mart 1743 tarihli fermanda antla~ma maddelerine riayet etmeleri ve haks~z gümrük almamalar~~ görevlilere emredilmi~tir (Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 32-33/126).
364 ~DRIS BOSTAN
Nitekim, A~ustos 1743'te ~stanbul'a gelmek için yola ç~kan Rus tüccar-lar~~ Yenikale'de durdurulmu~, kendilerinden iki kat gümrük istendi~i gibi yanlar~ndaki havyar ve paralar~~ da al~nm~~t~r36. Ayr~ca Ekim 1744'de Çarkaski'den ~stanbul'a gelecek olan iki Rus tüccar~~ Yenikale'ye geldikle-rinde kendilegeldikle-rinden % 4 gümrük al~nm~~t~r". Bir di~egeldikle-rinde ise Or kap~s~nda emtias~n~n gümrü~ünü ödeyen tüccarlar Kefe'ye u~rad~~~nda yeniden gümrük istenmi~", yan~nda paras~~ olmayanlardan daha sonra ödetmek için borç temessükü al~nm~~" veya hapsedilerek istenilen paray~~ ödemedikçe serbest b~rak~lma~n~~ur40.
Bütün bu örnekler göstermektedir ki, Belgrad antla~masm~n imzalan-mas~ndan y~llar sonra bile antla~ma maddelerine ve pekçok fermana ra~men gümrük resmi konusunda yeterince sa~l~kl~~ bir uygulama gerçekle~memi~tir. Galiba Osmanl~~ görevlileri çe~itli güçlükler ç~kartarak Karadeniz'deki tica-reti engellemeye çal~~~yorlar&
Rusya tüccarlar~n~n bir ba~ka ~ikayet konusu da ta~~d~klar~~ mallar~~ kendi ülkelerine salimen ula~tirmakla ilgili idi. Çünkü Rus tüccar~~ ithal etti~i mal~~ ya Don (Ten) nehri taraf~na veya Özi taraf~na götürüyordu. Don nehri tara-fina gidenler Taygan liman~na kadar, Özi taraf~na gidenler ise Zaporova ka-
36
Yenikale muhaf~z~~ olan Kefe beylerbeyinin Rus tüccarlardan 160 guru~, gümrük emini 150 guru~~ ve yeniçeri zabiti 65 guru~~ ald~~~~ Evâil-i ~aban 1156/20-29 Eylül 1743 tarihli hükümlerden anla~~lmaktad~r (Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 36-37/142-144).
37 Tüccarlardan Gümrük Emini, gümrük vergisi ad~~ alt~nda 530 guru~, Kale-i Cedid a~as~~ ve mütesellimi 450 guru~~ alm~~lard~r. Kale-i Cedid Muhaf~z~~ vezir Mehmed Pa~a'ya ve Kale-i Cedid kad~s~ na gönderilen Evâh~r-~~ Cemaziyelevvel 1158/21-30 Haziran 1745 tarihli hüküm:
Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 42/162.
38 EN'âS1 t-1 Receb 1161/7-16 Temmuz 1748 tarihli Kefe Beylerbeyisine ve Kad~sma hitaben
yaz~lan hükümde Kefe Gilmrükçüsü Ali'nin tüccarlardan zorla 81 guru~~ ald~~~ ndan bahsedilmektedir (Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, 46-47/176).
39 ~ ki Rus tüccar~~ gümrük resimlerini ödedikleri halde Yenikale Gümrük Emini ahidnameye ayk~r~~ olarak zorla 135 guru~~ almak istemi~~ ve yanlar~nda paralar~~ olmad~~~~ için borç temessükü alm~~t~r. Bu hususun ~ikayet edilmesi üzerine Kefe Beylerbeyisine ve Yenikale Kad~sma gönderilen Evâil-i Ceinâziyelâh~r 1161/29 May~s-7 Haziran 1748 tarihli ferman: Düvel-i
Ecnebiye, nr. 84 s. 46/175.
40 Kefe Gün~rük E~nini'nin haks~z gümrük talepleri yan~nda Rus tüccarlardan her araba yükden zorla bir kürk ald~klar~~ da anla~~lmaktad~r. Kefe Beylerbeyisine ve Kad~s~na gönderilen
EVâSlt-1 Rebrülâh~r 1162/31 Mart-9 Nisan 1749 tarihli ferman: Düvel-i Ecnebiye, nr. 84 s.
47-48/180. Kefe ve Yenikale gümrüklerinde vuku bulan haks~z uygulamalardan dolay~~ yap~lan benzer ~ikayetler Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 55/207 ve s. 68/291'de de yer almaktad~r.
RUSYA'NIN KARADENIZ'DE TICARETE BA~LAMASI 365 zaklar~n~n bulundu~u bölgeye kadar e~yalar~n' Osmanl~~ ticaret gemileriyle ta~~yorlard~. Daha yukanlara ise nehir yoluyla devam edeceklerinden bazen yüklerini azaltmalar~~ gerekiyordu. Nitekim Rusya'n~n Istanbul'daki Kap~~ Kethudasm~n 23 Safer 1178 (22 A~ustos 1764) tarihli takririnden anla~~ld~-~ma göre Özi'ye kadar Osmanl~~ ticaret gemileriyle gelen Rusya tüccar' neh-rin sular~~ azalm~~sa geminin yükünü azaltmak maksad~yla e~y-an~n bir k~sm~n~~ Özi kalesinde ya~ayan halk~n tonbaz gemilerine aktarmak suretiyle yollar~na devam ediyorlard~. Ancak, K~r~m Han~~ iki senedir gemilerin yüklü olarak nehirden geçmesine izin vermemekte ve tüccarlar~n karadan gitmelerini is-temekteydi. Bu ise Rusya tüccar~~ için hem zor hem de çok masrafl~~ idi. Ayr~ca Han, tüccarlann dönü~te Rusya mal~~ götürmelerini de yasaklamakta ve onlar~~ bo~~ olarak dönmeye zorlamaktayd141.
Rusya tüccar~n~~ ma~dur eden bir di~er husus da Karadeniz'in ~iddetli f~ runalar~na tutulan gemilerin batmas~~ veya karaya oturmas~~ s~ras~nda u~ra-d~klar~~ zarar idi. Umumiyetle k~y~ya yak~n meydana gelen bu olaylarda sahil bölgelerindeki halk~n gemilerdeki mallara el koymalar~~ veya ya~malamalar~~ halinde rus tüccarlan zararlar~n~n tazmin edilmesi için Bab~ali'ye ba~vuru-yorlard~. Rusya'ya ait izn-i sefine defterlerinde bunlarla ilgili örneklere rast-lamak mümkündür. Mesela, 1760'da Varna yalunlanndaki Tuzla köyü taraf-lar~nda Rus tüccarm~ n e~yas~n~~ ta~~yan bir geminin batmas~~ üzerine emtia ile dolu variller karaya vurmu~, köy zabiti önce e~yay~~ köye ta~~tm~~~ ve korun-mas~~ için dokuz bekçi görevlendirmi~~ ise de bekçiler ahali ile anla~arak e~-yan~n ço~unu çalm~~lar ve tüccar' ma~dur etmi~lerdir42. Yine 1761'de Misiwi yak~nlar~nda f~rtmaya yakaland~~~~ için k~y~ya yana~an gemideki e~yalar da halk taraf~ndan ya~ma edilmi~fir43. Kefe liman~nda f~runaya yakalanan demir 41 Rusya'n~n Istanbul'daki Kap~~ Kethudâmn~n takririnde sözü edilen üç Rus tüccar' ikisi Santorin, biri Kasota adas~na mensup üç reaya reisin gemisiyle C~zi'ye gelmi~~ ve bu engellerle kar~~la~m~~lard~r. Kapu Kethudas~~ ahidnâme gere~i durumun d~keltilmesini istemi~tir. Bunun üzerine ilgili ahidnâme maddesi yani 1739 Belgrad Antla~mas~n~n 9. maddesi 'der-kenara ç~kart~lnu~ur. Ancak bu maddede do~rudan konuyla ilgili bir ifade bulunmad~~~ndan herhangi bir çözüm belirtilmemi~tir (A. DVN. DVE. Dosya nr. 8, vesika 20).
42 Evâh~r-~~ Muharrem 1174/2-11 Eylül 1760 (Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 90-91/465) ve Evânt-~~ Rebi'ülâh~r 1174/20-29 Kas~m 1760 (ayn~~ defter, hüküm 475) tarihli hilkümlerde niccann zarann~n tazmin edilmesi isteniyordu.
43 Evâil-i ~a'ban 1174/8-17 Mart 1761 tarihinde (izi valisine ve MiS~\T~~ kad~sma gönderilen hüküm: Diivel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 93/482.
366 lDRiS BOSTAN
yüklü bir gemi de yükünü hafifletmek için 200 Itamar demiri suya b~rakmak zorunda kalm~~~ ve daha sonra dalg~çlann bu demirleri denizden ç~karmas~~ ile yoluna devam etmi~tir".
1768 Osmanl~-Rus harbine kadar Osmanl~~ gemileriyle Karadeniz'de ti-caret yapmaya çal~~an Rus tüccanmn gerçekle~tirdi~i titi-caret hacmi pek bü-yük olmamalda beraber, sava~~ sonras~nda kendi gemileriyle ba~latt~~~~ ticaret için bir haz~rl~k ve tecrübe olmu~tur.
Küçük Kaynarca Andasmasindan Sonra Rusya'mn Karadeniz Ticareti 1768-1774 y~llar~~ aras~nda devam eden Osmanl~-Rus harbi sebebiyle Rusya tüccanmn Karadeniz'deki ticareti akamete u~rad~~ ve hiçbir tüccar Osmanl~~ gemileriyle dahi olsa bu denize ç~kma hakk~n~~ kullanamad~. Sava~~n bitmesi ve 1774'de Küçük Kaynarca anda~man~n imzalanmas~yla ticaretin eskisinden daha hareketli bir ~ekilde yeniden ba~lad~~~~ görüldü. Çünkü antla~maya göre art~k Rus tüccan hem Osmanl~, hem de kendi gemileriyle ticaret yapabilecekti. Bu husus Karadeniz luplar~ndaki kazalar~n kad~lanna birer fermanla ilan edilerek anda~ma maddelerine riayet etmeleri istendi°.
Karadeniz'e ç~kacak Rus tüccarlar~n~n ve ticaret gemilerinin geçi~~ izni ile ilgili formaliteleri Rusya'n~n Istanbul'daki maslahatgüzân yürüfflyordu.
Bu dönemde Rusya'n~n Karadeniz'deki ticaretini iki ana ba~l~k alt~nda incelemek gerekmektedir. Biri Rusya mahsulü ta~~yan Rus tüccar~n~n Istanbul'a veya di~er Osmanl~~ diyarlanna yahut yabanc~~ ülkelere mal ta~~-mas~, di~eri ise yabanc~~ ülkelerden veya ekseriya Osmanl~~ limanlarmdan al-d~~~~ mal~~ Rusya'ya götürmesi idi.
Küçük Kaynarca anda~mas~n~n imzalanmas~ndan k~sa süre sonra Rusya'ya ait ticaret gemilerinin Karadeniz'e ç~kmak istedi~i görülmektedir. Bu gemiler ~stanbul Bo~az~ndan geçerken Rumeli Hisan'nda gümrük görev-
" Evâs~t-~~ Muharrem 1178/11-20 Temmuz 1764 tarihli Kefe Kad~s~na, Mütesellimine, Gümrük Eminine ve Zabitine gönderilen hüküm: Düvel-i Ecnebiye, nr. 84 s. 102/578.
45 15 Cemâziyelâh~r 1189/13 A~ustos 1775 tarihli Bendere~li ve 5 Receb 1189/1 Eylül 1775 tarihli Sinop kad~lar~n~n i'lâmlar~nda ahidnâme gere~ince Rus tüccar~na nas~l davramlaca~ma dair fermamn mahkeme huzurunda okunup tescil edildi~i bildiriliyordu (BOA. Cevdet-Hariciye, nr. 187).
RUSYA'NIN KARADEN~Z'DE TICARETE BA~LAMASI 367 lileri taraf~ndan içinde ihrac~~ yasak mallardan bir~ey olup olmad~~~~ in-celenerek geçi~ine izin veriliyordu. Bu tüccarlar götürecelderi mal ile ilgili gümrük resmini mal~~ ald~klar~~ yerde ödüyorlar ve edâ tezkiresi alarak yola ç~k~yorlard~47.
Küçük Kaynarca antla~mas~nda yer alan ticarete ait konular~n çok geç-meden yeniden ele al~nmas~~ gerekti~i anla~~ld~. Çünkü Rusya her türlü ge-minin Karadeniz'e ç~kmas~na izin verilmesini istiyordu. Hatta daha önce Akdeniz'de sava~~ gemisi olarak kulland~~~~ be~~ büyük gemisini silahlardan ar~nd~r~lm~~~ ~ekilde tüccarlara devrederek Karadeniz'e geçirmek istemesi de bunun sonucu idi. Bu hususta defalarca müracaatda bulunan Rus elçisi müspet bir cevap alamad~~~~ gibi Osmanl~~ devlet adamlar~n~n verdi~i bir ör-nelde de i~in imkans~zl~~~m kabullenmek zorunda kald~. "Faraza, Devlet-i
Aliyye Tersânesinden birkaç kalyonun toplar~~ kald~r~lup e~ya tahmili ile bir atlar devlet liman~na göndersek derânunda olan tüccar emtias~~ mümâna'at olunmama~a vesile olur mu ve ahidnameye muvâfik idi deyü iddia mümkin midir'48 ~eklindeki Osmanl~~ cevab~~ bu iste~in yerine getirilemiyece~ini aç~klamaktayd~.
Küçük Kaynarca öncesinde Rus tüccarlar~n~n Karadeniz'de kendi gemi-leriyle ticaretlerine izin verilmedi~ine göre gemi ve gemici ihtiyaçlar~n~~ nas~l kar~~lad~klar~~ meselesi ortaya ç~kmaktad~r. Daha 1768-1774 harpleri s~ras~nda Rusya, Do~u Akdeniz'deki adalar reayas~m imtiyazlar vadederek K~r~m'a göçettirmeye çal~~m~~~ ve sava~tan sonra da bu faaliyetlerine devam ederek bunlardan denizcilik konusunda yararlanmaya u~ra~m~~t~. Bu sayede de donanmas~n~n gemici ihtiyac~n~~ adal~~ rumlardan sa~lamay~~ k~smen ba-~arm~~t~49. Ayr~ca Rusya, ya gemi sat~n alarak veya kiralay~ p band~ra de~i~ti-rerek yabanc~~ devlet gemilerine sahip olmak suretiyle ticaret filosundaki gemi ihtiyac~n~~ kar~~lamaya u~ra~maktayd~. Mesela, 1778 (1192) 'de aslen
46 Evâh~r-~~ Ramazan 1188/25 Kas~m - 4 Aral~k 1774 tarihli ~stanbul Gümrük Eminine gönderilen hüküm: Düvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 118/702. Benzer di~er hilkümler: vel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 120/712, s. 130/742, s. 134/761 v.s.
47 Bu husus antla~ma maddesiyle tespit edilmi~tir.
48 Sadrâzam~n konuyla ilglü telhisi üzerinde I. Abdülhamid'in "Benim vezirim telhisin mücebince nizam veresiz"~eklindelü hatt-~~ hümâyönu bulunmaktad~r (A. DVN. DVE. dosya nr.
9, vesika 24).
368 ~DRIS BOSTAN
~ngliiz olup Rusya tebeas~na geçen, "~ngiltere devletinden udül ve Rusyalu
bandwasi tahtma duhûreden James adl~~ tüccar geç denilen küçük bir tica-ret gemisini bir ~ngilizden sat~n alm~~~ ve onunla Karadeniz'e geçmek is-temi~tir. Ancak Karadeniz'e ç~karken Bo~azdaki gümrük görevlileri taraf~n-dan durdurulmu~~ ve bunun ~ngiliz gemisi oldu~u iddia edilerek geçi~ine izin verilmemi~tir. Daha sonra mesele anla~~lm~~~ ve gemideki gemicilerin de rus oldu~unun tesbit edilmesi üzerine geçi~~ izni verilmi~tir50.
Küçük Kaynarca'da biraz aceleye gelen ticarete dair konular 1779'da Aynal~kavak Tenkihnâmesi ile daha etrafi~~ bir ~ekilde maddelere ba~land~~ ve Rusya diccar~mn hangi ~artlarda ticaret yapabilece~i konusu aç~kl~k kazand~. Fakat denizlerde ticaret yapma hususunun giderek önem kazanmas~yla da 1783'te yeni bir ticaret anda~mas~~ imzaland~. Bu ticaret anda~malann~n Rusya'ya sa~lad~~~~ en önemli avantaj daha önce çe~itli vesilelerle Osmanl~~ Devleti'nden imtiyazlar alan ve Akdeniz'de bunlar~~ uygulayan Fransa ve
~ngiltere ile ayn~~ haklara sahip olmas~yd~". Rusya kendisi ile ilgili
uygula-malardald aksald~klan her zaman bu devletleri örnek göstererek çözmeye ça-l~~~yordu.
Rusya'ya ait izn-i sefine defterlerinde kay~tl~~ Rus ticaret gemileri ile ilgili al~kkndan ö~renildi~ine göre 1775-1787 y~llar~~ aras~nda Rusya iskelelerine gitmek üzere Karadeniz'e geçi~~ yapan Rus ticaret gemilerinin ve Osmanl~~ rey a gemileriyle ticaret yapan Rus tüccann~n say~lan ~öyledir52:
5° Evkil-i Rebi'ülkh~r 1192 (29 Nisan - 8 May~s 1778) tarihli Rumeli Hisan'nda görevli gümrük =diline hitaben yaz~lan ferman: D~hel.i Ecneteiye, nr. 85. s. 12/108. Bu uygulaman~n, Karadeniz'e kendi gemileriyle geçi~~ yapmak isteyen Ingiliz tüccarlar~n~n buldu~u bir usf~l oldu~unu dü~ünmek de mümkündür.
51 Osmanh Devletinin Fransa ve ~ngiltere tf~ccar~na verdi~i imtiyazlarla ilgili özet bilgi için bk. inalak, lmdyIz s. 1183-1185.
52 Bu bilgiler Df~vel-i Ecnebiye Tasnifindeki Rusya ile ilgili 84436 numaral~~ defterlerden derlenmi~tir. Bu listenin aylara göre haz~rlanm~~~ ayr~nt~l~~ ~ekli için bk. Ek 1.
RUSYA'NIN KARADEN~ Z'DE TICARETE BASLAMASI 369 17744787 y~llar~~ aras~nda Karadeniz'e geçi~~ yapan Rus tüccan ve Rusya
ticaret gemileri
Sene
Rus
Band~ras~~ Band~ras~~ Osmanl~~ Sene Bdr~d~ras~~ Rus Band~ras~~ Osmanl~~
1774 1 1 1781 23 3 1775 22 9 1782 35 - 1776 19 - 1783 40 - 1777 22 4 1784 56 - 1778 2 3 1785 68 - 1779 5 14 1786 76 - 1780 16 4 1787 60 - Toplam: 445 38
Buna göre, 17744787 y~llar~~ aras~ndaki on üç y~l içinde Karadeniz'e ç~-kan Rus ticaret gemilerinin say~s~~ 445'dir. Bu rakamlar Rus ticaret gemileri-nin gerçek say~s~n~~ vermemekle beraber", Küçük Kaynarca Anda~mas~n~n imzalanmas~ndan hemen sonra süratle artm~~~ oldu~unu göstermektedir. Özellikle Aynal~kavak Tenkihnâmesinden sonra Osmanl~-Rus harbinin yeni-den ba~lad~~~~ 1787 senesine kadar devaml~~ bir art~~~ olmu~tur. Rus tüccarlar~~ Küçük Kaynarca'dan sonra bir müddet daha Osmanl~~ reâya gemileriyle tica-ret yapmay~~ sürdürmü~ler ve 1781 senesinden sonra da tamamen terketmi~-lerdir. Bu süre zarf~nda Osmanl~~ ticaret gemileriyle mal naldeden Rus tücca-r~n~n say~s~~ 38'dir. 1778 ve 1779 senelerinde Karadeniz'e ç~ k~~~ yapan Rus ti-caret gemilerinin say~s~nda görülen dü~ü~ün sebebi ise Osmanl~~ Devletinin Küçük Kaynarca'da imzalad~~~~ anda~madan pek memnun kalmay~p Rus ge-milerine baz~~ güçlükler ç~kartarak geçi~i zorla~t~rmas~~ ve durumun yeniden gözden geçirilmesini istemesi idi. Osmanl~~ Devleti, Rus ticaret gemilerinin tonaj~ n~~ ve ta~~d~~~~ mallar~n cinsini s~ n~rlamak istiyordu. Aksi takdirde Rusya'n~n, ele geçirdi~i K~r~m bölgesi yan~nda ileride bütün Karadeniz mah-süllerini kendisine maletmesi söz konusu olabilirdi. Böylece Osmanl~~ 53 Bu rakamlar, Karadeniz'e geçi~~ yapan gemilerle ilgili izn-i sefine hükümlerinden ç~kart~ld~~~~ için sadece ~stanbul bo~az~ndan geçen gemi say~s~n~~ göstermektedir. Bu sebeple bu say~~ içinde bir geminin Karadeniz'den dönü~~ yapt~ktan sonra yeniden Rusya'ya gitmek içi~~~ kaç defa daha geçi~~ yapt~~~n~~ tesbit etmek gerekmektedir.
370 ~DR~S BOSTAN
imparatorlu~u için önemi büyük olan zahirenin Rus gemileriyle ba~ka diyar-lara gitmesi ve Karadeniz ticaretinin Ruslar~n eline geçmesi meselesi ortaya ç~kabilirdim. Aynal~kavak Tenkihnâmesiyle (1779) Rus ticaret gemilerinin tonaj~n~n belirlenmesi sonucunda Karadeniz'de ticaret yeniden ba~lad~. Bu kriz döneminde (1778-1779) Rus tüccann~n Osmanl~~ gemilerini kullanmay~~ tercih ett~i ve ticareti engelleme faaliyetlerine bu ~ekilde çözüm bulmay~~ dü-~ündü~ü görülmektedir.
Rusya ticaret gemileri 1774'den itibaren Karadeniz'e ç~kmaya ba~lama-lanna ra~men yakla~~k sekiz y~l için ta~~d~klar~~ yükün neler oldu~u ile ilgili etrafl~~ bilgiler bulunmamaktad~r. ~lk defa Eylül 1782 (~evval 1196) 'de Fransa'n~n Marsilya liman~ndan ald~~~~ yüküyle Karadeniz'e geçmek isteyen iki rus ticaret gemisinin manifestosu hakk~nda bilgilerimiz bulunmaktad~ r.
Bu gemilerin ta~~d~klar~~ yiyecek maddeleri aras~nda badem, ~eker ve ~e-kerleme, ham sirke, zeytin, bal~k, erik, portakal ve kabu~u, anason ve hamr, e~ya çe~itleri aras~nda ise çivid, ipek kuma~, kirpas, at tak~m~, oda tak~m~, boya, maz~, demir tarak, ka~~t ve çini evani bulunuyordu". 1783 Osmanl~-Rus ticaret antla~mas~n~n imzalanmas~ndan sonra ise Karadeniz'e geçen gemilerin ne ta~~d~klar~~ mutlaka kaydedilmi~tir.
Rus tüccarlar~~ 1783-1787 aras~ndaki dört y~l zarf~nda kendi ülkelerine götürdükleri emtia ve e~yay~~ ekseriyetle Akdeniz'deki Osmanl~~ limanlann-dar~, ~stanbul'dan ve bazan da Fransa, ~ngiltere, Venedik, Malta ve di~er yer-lerden sat~n al~yorlard~.
Rus tüccarlar~n Do~u Akdeniz'deki adalar ile ~zmir ve civar~ndan sat~n ald~~~~ yiyecek maddeleri ve e~ya çe~itleri çok fazla idi. Yiyecek maddeleri ara-s~nda zeytin, zeytin ya~~, sirke, ham sirke, limon, limon suyu, portakal ve ka-bu~u, hamr, arak, incir, üzüm, kuru yemi~, hurma, harnup, pirinç, bal~k yumurtas~, çe~itli meyveler, badem, ~ekerleme, çam f~st~k, tuz, Frenk ve Yemen kahvesi, Frenk ve Felemenk peyniri bulunuyordu. E~ya çe~itleri ise akgünlük, boya, bo~as~, sabun, sünger, pamuk ve pamuk ipli~i, ipekli giye-
54 Düvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 166-168. Bu vesikalardaki bilgilerin de~erlendirilmesi
konusunda daha geni~~ bilgi için bk. Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 50-52.
55 Düvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 56/526-527. Daha sonraki senelerde Rus tüccarlar~ n
Fransa'dan getirdikleri mallar hemen ayn~~ idi. (Düvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 75/699, 100/916, 102/928, 111/1017, 145/1269, 159/1402; Düvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. 11/83, 29/258-259, 44/380).
RUSYA'NIN KARADEN~Z'DE TICARETE BA~LAMASI 371 cekler, çuka, k~na, Venedik aynas~, mermer, abanoz, selvi a~ac~~ ve mu-kattarât idi56 .
1783-1787 Y~llar~~ Aras~nda Rusya'ya Ta~~nan Baz~~ Osmanl~~ Mal~s~llât~" Tas~nan Emtian~n Cinsi
Sene Akgünlük kantar Hamr vuluyye Harnup kantar incir kantar Limon suyu vuluyye Üzüm kantar Ham.sirke vuluyye 1783 484 52300 822 5194 23000 9209 336410 1784 39.5 1160447 1712 2741 24260 2255 82200 1785 425 2212796 890 2196.5 72900 2763 107000 (2900) 1786 662 1137089 4081 2823.5 2550 2849 828864 1787 268.5 350 ~i~e 3618 1079 71346 2981 2052863
~stanbuldan sat~ n al~ nanlar da yine benzer e~ya ve yiyecek maddeleri idi58. Rusya'n~n yabanc~~ devletlerden yapt~~~~ ithalatta ise ilk s~ray~~ 16 gemi ile Fransa al~yordu". Rus tüccarlar~~ ~ngiltere'den", Akdeniz'deki Venedik adalar~ndan61, Malta'dan" ve di~er devletlerden" sat~n ald~klar~~ mallar~~
56 Rusya'ya nakledilen yiyecek ve e~ya maddelerinin ço~unun adalar ve civarlanndan temin edilmi~~ olmas~~ sebebiyle bunlarla ilgili kaynaklar~~ tek tek saymak yerine sadece defter numaralar~n~~ vermekle yetiniyorum Ecnebiye, nr. 85 ve 86).
57 Bu liste Düvel-i Ecnebiye, 85 ve 86 numaral~~ defterlerde kay~tl~~ izn-i sefine ahkâm~ndan derlenmi~tir. Daha ayr~nt~l~~ bir liste için bk. Ek 3.
58 Rus kapudanlann Istanbul'dan yapt~klar~~ al~~veri~~ say~s~~ dü~üktü ve 1783-1787 aras~ nda 16 gemi olarak tespit edilmi~tir (Düvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 73/666, 94/867, 873, 96/880, 104/960, 106/966, 119/1078, 121/1108, 1110, 125/1134, 1135, 144/1250; Düvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. 17/131, 35/279, 283. Istanbul'dan Rusya'ya götürülen e~yalar aras~nda bir sand~k Frenkçe kitap bulunmas~~ da oldukça manidard~r (Düvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 89/829).
Ecnebiye, nr. 85, s. 56/526-527, 60/592, 75/699, 100/916, 102/928, 111/1017,
145/1269, 159/1402; Düvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. 11/83, 29/257-259, 35/287-288, 44/380. Fransa'n~n XVIII. yüzy~ldaki Karadeniz Politikas~~ ve Karadeniz'deld ticareti ile ilgili olarak bk. Faruk Bilici, La Politique Française en Mer Noire 1747-1789, Istanbul 1992.
60 Ingiltere'den ald~klar~~ rom ve arpa suyu idi (Düvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. 11/82). 61 Bu adalar~n hangileri oldu~u belli de~ildir ve alman mal ekseriya ham sirke idi (Düvel-i
Ecnebiye, nr. 85, s. 129/1170-1171).
62 Malta'dan malta ta~~~ al~ nn~aktay~d~. (Düvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. 35/294, 38/300, 41/341).
63 Di~er devletlerin hangisi oldu~u konusunda bilgi bulunmamaktad~r (Düvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 91/847-848, 119/1083, 121/1117, 127/1152-1153, 139/1227, 162/1410-1412; Düvel-i
372 ~DRIS BOSTAN
Rusya'ya ta~~yordu. Bu dönemde Rus ticaret gemilerinin Rusya için mal gö-türdükleri ba~l~ca iskeleler Kalas, Potekali, Özi, Kerson, K~lburun, Azak ve Taygan idi.
Karadeniz'e ç~ karak Rusya'ya mal götüren ticaret gemilerinin dönü~te ne ta~~d~~~~ konusunda 1780 y~l~na kadar kesin bilgilerimiz bulunmamakta-d~r. Hatta Aynal~ kavak Tenkihnâmesi bile Rusya'dan ta~macak mallar konu-sundaki problemi Çözmemi~~ve antla~man~n imzalanmas~ndan hemen sonra zahire dolu bir Rus ticaret gemisinin Akdeniz'e geçi~ine izin verilmemesi üzerine ba~layan müzakerelerde bu konu yeniden ele al~nm~~t~ r. Rus elçisi-nin Küçük Kaynarca antla~mas~ n~~ ileri sürerek bask~~ yapmas~~ üzerine bu geminin geçi~ine izin verilmi~se de çok geçmeden zahire ve ihrac~~ yasak e~ya yüklü iki geminin daha gelmesi ile meselenin ciddi olarak tart~~~lmas~~ ge-rekmi~tir. Osmanl~~ devlet adamlar~~ ~stanbul'un ihtiyac~~ olan zahirenin ba~ka diyarlara gitmesi için izin verilmesine taraftar de~illerdi. Nitekim yeni Reisülküttap olan Halil Hamid Efendi bu hususun halk aras~nda dedikoduya sebebiyet verdi~ini ileri sürerek meselenin bir karara ba~lanmas~~ için gayret gösterdi. Al~nan karara göre Karadeniz'den gelecek Rus gemileri sadece kendi ülkelerinin mallar~n~~ ta~~yabilecekti. ~stanbul'daki Rus elçisi gemide bulunan mallar~n bir listesini Bab~ali'ye sunacak ve gemide ~stanbul için lü-zumlu mallar varsa bunlar de~eriyle tüccardan sat~n al~nacak ve kalan malla-r~n ba~ka ülkelere götürülmesine izin verilecekti. Ancak, ~stanbul'da fiyatla-r~n çok dü~ük olmas~~ halinde tüccarm ma~dur olmamas~~ için mal~n~~ satma-dan bo~azlarsatma-dan geçmesine müsaade edilecekti".
Karadeniz'deki Rus limanlar~ndan gelen ve Rusya mal~~ ta~~yan Rus tica-ret gemilerinin 1780-1787 y~llar~~ aras~nda tesbit edilebilen say~s~~ ~öyledir.
1780-1787 y~llar~~ aras~nda Karadeniz'den gelen Rus ticaret Gemileri6'
Sene 1780 1781 1782 1783 1784 .— 1785 1786 1787 Toplam
Gemi 3 117 22 30 59 76 90 17 314
Ecnebive, nr. 86, s. 2/11, 6/55, 12/88, 13/99, 101-102, 111; 22/184-185, 35/290, 293, 40/323, 41/342) .
64
Reisülküttap ve Rus elçisi aras~ndaki kar~~l~kl~~ yaz~~malar, Frans~z elçisi~~i~~~ arabuluculugu ile gerçekle~mi~~ ve Rus elçisi 6 Ocak 1780 tarihli takririyle Osmanl~~ isteklerini kabul etmi~tir (13C~vel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 163-168; Tukin, Bo~azlar Meselesi, s. 52-54).
65 Bu bilgiler Dilvel-i Ecnebiye Tasnif~ndeki 85-86 numaral~~ defterlerde bulunan Rusya
tüccar~na ait izn-i sefine hökilmlerinden derlenmi~tir. Bu listenin aylara göre haz~rlanm~~~ ayr~nt~l~~ ~ekli için bk. Ek 2.
RUSYA'NIN KARADENIZDE TICARETE BA~LAMASI 373 Buna göre Rus ticaret gemilerinin ~stanbul veya Akdeniz'e Rusya mal~~ ta~~maya ba~lamas~~ oldukça daha sonraki bir tarihte gerçekle~mi~tir. Bu ge-milerin say~s~n~~ ayn~~ seneler için Karadeniz'e ç~kan rus ticaret gemileri ile kar~~la~urd~~~m~zda toplam itibariyle Karadeniz'den dönü~~ yapanlar~n biraz daha az oldu~u görülmektedir. 1780-1787 y~llar~~ aras~nda toplam 374 gemi Karadeniz'e ç~ kt~~~~ halde, 314 gemi dönü~~ yapm~~t~r. Küçük Kaynarca Anda~mas~ndan itibaren Karadeniz'e ç~kan rus gemilerinin dönü~te ne ta~~-d~~~~ konusunda fazla bilgimiz bulunmamaktad~r. Ancak 1780'den itibaren ise ta~~d~klar~~ mallar konusunda düzenli bilgiler mevcuttur.
Rusya'dan getirilen yiyecek maddeleri içinde havyar, peynir, tu~lu et, kuru bal~k, çay ve hububat, e~ya ve malzeme olarak da demir, halat, kirpas, çuka, kürk, balmumu ve yelken bezi bulunuyordu.
1780-1 787 y~llar~~ aras~nda Rusya'dan getirilen Baz~~ Rus Mahsülleri"
Ta~~nan Mal~n Cinsi
Sene Demir Kantar Halat Kantar Havyar Kantar H~nta Kile Revg. sade Kantar 1780 11319 543 353 - - 1781 19099 3666 840 - - 1782 15927 5543 1377 4 13 1783 18479 1264 1860.5 58515 2870 1784 28651 808 2373 162230 1293 1785 9331.5 884 2720.5 324337 3290.5 1786 2611 988.5 1925 333188 2684.5 1787 847.5 46 257.5 70465 700.5
XVIII. yüzy~l~ n son çeyre~inde Rus demirinin Osmanl~~ piyasas~nda önemli ölçüde kullan~lmaya ba~lad~~~~ görülmektedir. Bu dönem zarf~nda bütün emtiada giderek bir azalma gözlenirken 1783'den itibaren Osmanl~~ pazar~na giren bu~day~n süratle artt~~~~ tesbit edilmektedir.
Karadeniz'den gelen Rus ticaret gemilerinin mal yükledi~i iskeleler ise daha çok Potekali, Kerson, Taygan ve Karadeniz'e k~y~s~~ olan di~er rus iske-leleri idi.
66 Bu liste Dürel-i Ecnebiye Tasnifi'ndeld 85 ve 86 numaral~~ defterierde kay~tl~~ izn-i sefine ahLirrundan ç~karulm~sur. Daha ayr~nt~l~~ bir liste için bk. Ek 4.
374 ~DR~S BOSTAN
Karadeniz Ticareti'nde görülen Alcsalthldar
Gerek Küçük Kaynarca67 ve gerek 1783 Ticaret Antla~mas~68 imzalan-d~~~nda bu antla~malarda yer alan hususlara riayet edilmesi için ilgililere fermanlar gönderiliyordu. Ancak ahidnamelerde yer alan hususlara her za-man riayet edilmedi~i vuku bulan geli~melerden anla~~lmaktad~r.
Küçük Kaynarca antla~masm~n imzalanmas~yla Rusya tüccar~n~n Osmanl~~ ülkesinde ticaretine izin verildi~i halde ilk zamanlarda görevlilerin müsamahas~z davrand~~~~ ve halk~n da Ruslarla ticaret yapmak istemedikleri görüldü. Nitekim 1775 senesinde Sinop'a gelerek odun sat~n almak isteyen bir Rus ticaret gemisi iskeleden uzakla~unlm~~~ ve al~~veri~ine izin verilme-mi~tir69.
Rusya tüccann~n Karadeniz'de kar~~la~t~~~~ problemler esas itibariyle gümrük vergilerinin uygulanmas~ndaki anla~mazl~klar ve f~rt~na sebebiyle gemilerin u~rad~~~~ zararlar idi.
Küçük Kaynarca, Aynahkavak ve 1783 Ticaret antla~malanyle Rus tücca-r~mn tabi oldu~u statilnün Fransa ve ~ngiltere ile ayn~~ oldu~u kabul edilmi~-tir. Buna göre Rus tilccann~n ödeyece~i gümrük resmi mal~n~~ sat~n ald~~~~ veya Osmanl~~ ülkesinde satt~~~~ yerde % 3 idi ve buna ilave olarak
bo-~azlardan geçi~te 300 akçe selamet akçesi vermesi gerekiyordu. Halbuki
za-man zaza-man bu kurallara uyulmad~~~~ ve bir maldan iki defa gümrük resmi al~nd~~~~ görülmektedir. Mesela, Temmuz 1776'da üç Rus tüccan kendi ülke-lerinden ald~klar~~ mallar~~ ~stanbul'a getirmek için yola ç~kt~klar~nda Özi
67 Evâs~t-~~ Rebi'illâh~r 1189 (11-20 Haziran 1775) tarihli Selânik Mollas~na ve gümrük Eminine, ~zmir Kad~s~na ve Gümrük Eminine gönderilen h~lkümler: Ecnebiye, nr. 84, s. 136/783-784.
69 Evâs~t-~~ Ce~nâz' iyelâlur 1197/14-23 May~s 1783'de Kapudan-~~ Deryâ Gazi Hasan Pa~a'ya,
~izi valisine, Bahr-i Siyah ve Tuna sahilindeki kaza ve iskelerin kad~ , nâib, zâbit ve iskele eminlerine, Bo~azhisan nâib, dizdar ve gümrill~çillerine ve Istanbul Gümrük Eminine gönderilen hf~kiinderde her görevlinin ilgi sahas~na giren konulara temas edilmi~tir (D~kel-i
Ecnebiye, nr. 85, s. 70/632-633, 71/634, 181/1446).
69 Bu husus Rusya'n~n Istanbul'daki maslahatgüzar~~ olan Petreson taraf~ndan ~ikayet konusu olmu~~ ve bunun üzerine Evâh~r-~~ Cemâziyelâh~r 1189 (19-28 A~ustos 1775)'da Bahr-i Siyah'daki bütün iskele ve limanlann bulundu~u yerlerin kad~, nâib, kethudâ yeri, iskele emini, a'yân ve zâbiderine hitâben ahidnâme ~ardanna riâyeti emreden bir hüküm gönderilmi~tir
RUSYA'NIN KARADEN~Z'DE T~CARETE BA~LAMASI 375 Gümrük Na= haks~z olarak 27 guru~~ gümrük resmi alarak edâ tezkiresi ye-rine mühürlü birkaç ka~~t vermi~~ ve tüccarlar ~stanbul'a geldi~inde ise bu defa ~stanbul Gümrük Emini yeniden gümrük talep etmi~~ ve tüccarlar ma~-dur olmu~tur".
Gümrük resmi ile ilgili bir di~er ihtilaf konusu masdariyye resmidir71. Frans~z tüccanndan masdariyye resmi al~nmamas~na kar~~l~k Rus tüccann~n masdariyye vergisi ödemesi Rus elçisi taraf~ndan ~ikayet konusu olmu~tur. Çünkü Osmanl~~ Devleti, Rusya tüccar~mn Fransa ve ~ngiltere tüccar' ile ayn~~ haklara sahip oldu~unu anda~malarla kabul etmi~ti. Rusya elçisinin Fransa'r örnek göstererek kendi tüccarlar~n~n da masdariyye resminden muaf olma-lar~n~~ istemesi Osmanl~~ Devleti taraf~ndan kabul edilmi~~ ve 5 Rebi'ülevvel 1193 (23 Mart 1779) tarihli bir fermanla durum ~stanbul Gümrük Emini'ne bildirilmi~ tir". Fakat bu defa Galata Voyvodal~~~ 'na tabi ~stanbul Masdariyyesi Mukataas~n~n malikane mutasarnfi, gelirlerinde azalma oldu-~unu söyleyerek bu verginin hiç olmazsa mü~terilerden al~nmas~ n~~ istemi~~ ve Rebi`ülah~r (Nisan) ay~nda bu do~rultuda yeni bir emir ç~kart~lm~~t~r". Rusya tüccarm~n bu uygulamadan pek memnun kalmad~~~~ bir süre sonra vuku bulan ~ikayederinden anla~~lmaktad~r. Çünkü Rus tüccar~n~n mal~~ sa-taca~~~ kimse masdariyye vergisini kendisinin ödemesi halinde fiat dü~ürmeyi teklif etmekte, aksi takdirde kendisine pahal~ya mal oldu~unu ileri sürerek sat~n almaya yana~mamakta idi. Bunun üzerine konu yeniden ara~t~nlarak 70 Özi kad~s~na ve Özi Gümrük Nâz~n'na gönderilen hf~kümde al~nan paran~ n geri ödenmesi emredildi (A. DVN. DVE, Dosya, 13, nr. 16). Liman Nânn, Kavak Ustas~~ ve Hisar Gümrük Eminine gönderilen Evâil-i Receb 1197/2-12 Haziran 1783 (Diivel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 73/659) ve Evânt-~~ ~a>ban 1200/9-18 Haziran 1786 (13(ivel-i Ecnebiye, nr. 86, s. 5/38) tarihli hükümler de gümrük resmi ile ilgilidir.
71 Masdariyye yabanc~~ bir memleketten Osmanh topraklan dahilindeki herhangi bir ~ehir veya iskeleye getirilip orada sat~lan maldan al~nan resimdir (M. Kütüko~lu, Osmanl~~ ~ngiliz
iktisadi Münasebetleri I (1580-1838), Ankara 1974, s. 62). Bu gümrük resmi 11 Safer 1172 (14
Ekim 1758) tarihinde Galata Voyvodal~~~na ba~lanm~~t~r (A.DVN.DVE, dosya nr. 17, vesika 1). 72 Rusya elçisinin bu husustaki müracaau üzerine durumun anla~~lmas~~ için Rusya ile olan antla~maya bak~lm~~~ ve bu konuda do~rudan bir madde olmad~~~~ ve ili~kilerin düzenlenmesi hususunda Fransa ve ~ngiltere'nin örnek al~nmas~~ konusunun yer ald~~~~ tesbit edilmi~tir. Bunun üzerine Fransa ve Ingiltere'ye olan uygulaman~ n ne oldu~u ahidnâmelerde ara~unlm~~, Fransa tüccanndan masdariyye resminin kald~r~ld~~~, ancak ~ngiltere diccanndan al~nmaya devam edildi~i anla~~lm~~~ ve Fransa'ya k~yasla Rusya tiiccar~ ndan da al~ nmamas~~ kararla~ur~lm~~t~r (A.DVN.DVE, dosya, nr. 15, vesika 6).
376 IDRIS BOSTAN
Fransa tüccar~na böyle bir uygulama yap~lmad~~~~ anla~~lm~~~ ve Rusya tücca-r~n~n ve mü~terisinin masdariyye resmi ödememesi Safer 1195 (~ubat 1781)'de kesin olarak emredilmi~tir". Bu karar sadece Rus ticaret gemile-riyle ticaret yapan tüccar için geçerli idi. Osmanl~~ rey a gemilegemile-riyle veya ya-banc~~ devlet band~ras~yla Akdeniz'de ticaret yapacak olanlar~n da ayn~~ hak-tan yararlanmas~~ ise Mart 1787'de kabul edildi".
Bir di~er husus ise Rus tüccar~n~n getirdi~i havyar, tuzlu bal~k, peynir gibi yiyecek maddelerinden Galata Masda~iyyesi görevlilerinin resm-i ihtisab ad~yla her vukwyesinden ald~~~~ yar~m akçe gümrük resmi idi. ~stanbul Tuz Emini de gön ba~~na bir akçe gümrük ödenmesini istiyordu76. Bu hususta da Fransa ve ~ngiltere'nin örnek al~nd~~~~ anla~~lmaktad~r.
Rusya tüccar~n~n Karadeniz'de kar~~la~t~~~~ di~er önemli bir problem f~r-t~na sebebiyle gemilerinin batmas~~ veya k~y~ya vurmas~~ halinde u~rad~klar~~ zarar idi. Rusya tüccar~n~n Osmanl~~ ticaret gemileriyle ticaret yapt~~~~ dö-nemde maruz kald~~~~ bu olaylar, kendi gemileriyle ticaret yapt~~~~ dödö-nemde de görüldü. Rus kaptanlar~~ ilk zamanlarda Karadeniz'i iyi tan~mad~klar~~ için pekçok firunaya yakalanarak gemileri karaya vuruyor ve zaman zaman sahil-deki görevliler veya halk mallar~n~n bir k~sm~na el koyuyordu. Bu sebeple Tuna bo~az~na, ~ile yak~nlar~nda A~va'ya, Sinop'a kazazede olarak dü~en bu gemilerin durumlar~~ ile ilgili Rusya ~zn-i Sefine hükümlerinde pek çok bilgi bulunmaktad~r. Nitekim, Kas~m 1782'de ~stanbul'dan Kerson'a gitmek üzere Karadeniz'e ç~kan bir Rus ticaret gemisi ~iddetli f~rt~na yüzünden Tuna bo~az~~ yak~nlar~nda karaya dü~mü~~ ve bütün yükünü k~y~ya ç~karmak
74 Ayn~~ yer, Evâs~t-~~ Zilka'de 1193 (20-29 Kas~m 1779) tarihli hilkfunde ise Ba~defterdânn i'lânu üzerine, ri~te-i penbe mukâtaas~nda tatbik edildi~i gibi, gümrük resminin mukataac~lann ma~dur olmamas~~ için, mü~teriden al~nmas~~ isteniyordu (Cevdet-Hariciye. nr. 1388).
75 Rusya elçisi, bu ~artlarda Evâh~r-~~ Ce~nâziyelâh~r 1198 (12-21 May~s 1784)'de ~ngiltere tüccanna verilen muafiyet hakk~n~n kendi tüccarlar~na da tan~nmas~n~~ istemi~~ ve bunun üzerine Evâs~t-~~ Cemiziyelevvel 1201 (1-10 Mart 1787)'de ~stanbul ve Galata kad~lanna ve ~stanbul Gümrü~ü Eminine gönderilen hilkiimde masdariyye resminden muaf olduklar~~ kabul edilmi~tir Ecnebiye, nr. 83, s. 33-34/273). ~ngiltere tüccanndan masdariyye resminin kald~r~lmas~~ ile ilgili olarak ayr~ca bk. Vâs~f, s. 161; Cevdet, Tarih, III, 62; Ali ~hsan Ba~~~, "Ruslar~n Karadeniz'de Yay~lmas~~ Kar~~s~nda ~ngiltere'nin Ticari Endi~eleri", Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), ed. O. Okyar-H. Inalak, Ankara 1980, s. 214, not 3.
76 9 Ramazan 1193 (20 Eylül 1779) tarihli buyruldu ile meselenin ara~t~ r~ lmas~~ Ba~defterdâr'dan isten~ni~ti (Cevdet-Hariciye, nr. 3103).
RUSYA'NIN KARADEN~Z.DE T~CARETE BA~LAMASI 377 zorunda kalm~~, bölgedeki kazaklar da bunlan gasp etmi~lerdir. 46.970 gu-ru~~ tutar~ ndaki bu mallar~n iadesi için yap~lan bütün te~ebbüsler sonuçsuz kalm~~~ ve çözümü 1787 senesi ba~lar~na kadar sürmü~tür". Bir di~er gemi de Ocak 1781'de Kerson'dan gelirken Kand~ra aç~klar~nda firunaya yakalanm~~~ ve Sile yak~nlar~nda A~va'da karaya dü~mü~~ ve ahalinin gemideki mal~~ gasp etmesi üzerine de geri al~nmas~~ uzun zaman alm~~t~r". 1785'de Taygan'dan gelirken Sinop'a kazazede olarak dü~en ve su ald~~~~ için kalafat edilmesi gereken Rus ticaret gemisi de e~yas~ n~~ karaya ç~karmak zorunda kalm~~t~ r. Ancak Sinop'taki Rus konsolosu, kendisini istemeyen halk~n onu kaleye kapatmas~ndan korktu~u için gizlice gemiye binmi~~ ve yükü almadan Sinop'tan ayr~lm~~ur. Bu defa da gemi hava muhalefeti sebebiyle K~ nm'a dü~mü~~ ve konsolos kara yoluyla ~stanbul'a gelerek kendisinin ve gemideki mal sahiplerinin Sinop'ta kalan e~yalar~n~n iade edilmesini istemi~tir'".
Bu misaller Karadeniz'de ticarete kat~lan Rus ticaret gemilerinin ve tüc-carlar~n kar~~la~t~~~~ zorluklar~~ gösterecek mahiyettedir. Bu problemlerden ayr~~ olarak Rus gemi kaptanlar~ ndan baz~lar~n~n Karadeniz'i seyr ü sefer ba-k~ m~ ndan yeterince tan~ mamalar~~ ba-k~lavuz olarak Osmanl~~ reâyas~~ olan bir kaptan~~ gemilerine almaya mecbur b~rakt~".
77 Kazaklann el koydu~u bu mallar~n onlardan geri al~nmas~~ için EXâS1 t-1 Safer 1197 (16-25 Ocak 1783) tarihinden itibaren pekçok defa Özi valisine, Tolcu Kad~sma ve Voyvodasma, ~smail Geçidi Seraskeri'ne çe~itli hükümler gönderilmi~~ ve nihayet Evah~r-~~ Rebi`ülalur 1201 (10-18 ~ubat 1787) tarihli hükümden anla~~ld~~~~ kadar~yla kalan paran~ n da tahsil edilmesiyle mesele kapanm~~t~ r (Düvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 62/566, 85/763, 97/892, 124/1127-28, 130/1174, 156/1377, 158/1391, 159/1395; Düvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. 10/65, 14/121, 19/149; 29/253; Cevdet-Hariciye, nr. 3966).
78 Evas~ t-~~ Muharrem 1195 (7-16 Ocak 1781) tarihinden Evâil-i Ramazan 1196 (10-20 A~ustos 1782) tarihine kadar Kocaeli Sancakbeyine, Kand~ra ve ~ile naiblerine gönderilen hükümlerde Rus tüccar~~~~~~~ malm~n derhal iade ettirilmesi emrediliyordu (Düvel-i Ecnebiye, 85, s. 26/283, 289, 34/367, 35/372, 42/436, 39/393, 44/440-441, 45/445, 51/486).
79 Evah~r-~~ Rebi`ülevvel 1199 (1-10 ~ubat 1785) tarihinde Kapudan-~~ derya Gazi Hasan Pa~a'ya, Sinop Mütesellimine, Kad~sma ve Yeniçeri Zabitine gönderilen hüküm: Düvel-i
Ecnebiye, nr. 85, s. 117-18/1064. Geminin navl-~~ sefinesi 4105 guru~~ idi ve içinde 1440 kantar
demir, 1445 key' h~nta ve 1813 vuk~yye havyar bulunuyordu (ayn~~ yer).
Genellikle rum kaptanlardan olan bu k~lavl~zlar~ n geri döneceklerine dair kefil bulunmas~~ gerekiyordu. 13 Rebi‘ülah~ r 1198 (7 Mart 1784) tarihinde Liman Naz~n'~la gönderilen hüküm: Düvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 181/1449.
378 IDRIS BOSTAN
Rus tilccarm~~ ilgilendiren önemli konulardan biri de gemilerin büyük-liilderi ile ilgili idi. Aynalikavak Tenkihnâmesiyle (1779) tonaj~~ tahdid edilen Rus ticaret gemilerinin zaman zaman bunlara uymad~~~~ ve anla~mazl~klar ç~kt~~~~ görülmektedir. Istanbul'daki Rus elçisi Aleksand~r ~stakiyer in Ocak 1780 tarihli taahhild senedinde Osmanl~~ Devleti'nin paketbot denilen Rusya menzil gemilerinin bo~azdan geçmesine müsâadesi olmad~~~~ için geri gön-derilmesi kabul ediliyordu". Çünkü al~nan karara göre Karadeniz'den ge-lecek Rus ticaret gemilerinin kontrolsüz içeri girmeye te~ebbüs etmesi ha-linde Kavak hisarlarmdan topa tutularak bat~nlmas~~ söz konusu idi82.
Rusya tüccar~mn zaman zaman Frans~z gemilerine Rus band~ras~~ çeke-rek Karadeniz'e ç~kmas~, bu gemilerin büyük olmas~~ sebebiyle de ihtilâfa se-bebiyet veriyordu. Mart 1785'de ~zmir'den kendir ve tuz yükü ile Istanbul'a gelen bir Frans~z gemisindeki kendir Tersane'ye, tuz Un kapan~na b~rak~l-d~ktan sonra gemiye Rus band~ras~~ çekilmi~, bunun üzerine gemi incelen-mi~, 20 top lonbar~~ bulundu~u ve 17-18 bin kile h~nta kapasitesi oldu~u tes-bit edilmi~se de muhtemelen bir problem ç~kmamas~~ için yeniden Reisler Kethf~das~~ ve Kaptan tiiccarm~n kontrol etmesi üzerine 16 bin kileden fa~-laya tahammülü olmad~~~~ kabul edilmi~ti". Bir di~eri ise Rus band~ras~~ ile Fransa'dan bo~~ olarak Istanbul'a gelip sütun ve seren almak için Kerson'a gidip dönmek isteyen bir kalyon konusunda ortaya ç~kt~. Bu geminin de her iki taraf~nda 12'~er topu oldu~u ve tonaj~mn büyük oldu~u tesbit edildi~i halde geçi~ine izin verildi".
Karadeniz'de 1774'ten itibaren devam eden Rusya'n~n deniz ticareti iki devlet aras~nda yeni bir sava~~n ortaya ç~kmas~yla sona erdi. Rusya'n~n Istanbul'daki elçisinin Yedikule zindan~na kapat~lmas~~ ile ba~layan sava~~ hali uygulamas~na göre Rusya tüccarm~n alt~~ ay içinde mallar~n~~ serbestçe sat~p 81 A. DVN. DVE. dosya 16, vesika 56; Düvel-i Ecnebiye nr. 85, s. 180/1444 Bunun gere~i olarak Yenikale ve Kerson'dan yola ç~karak Istanbul'a gelmekte olan paketbot gemilerinin kaptanlarma haber göndererek Bo~az giri~inde beklemelerini istemi~tir (Diivel-~~ Ecnebiye, nr. 85, s. 180/1443).
" A. DVN. DVE, dosya 17, vesika 99.
"DüveI4 Ecnebiye, nr. 85, s. 186/1452.
" 29 ~evval 1199 (4 Eylül 1785) tarihinde kalyonun geçi~ine ruhsat verildi~ine dair kay~d:
RUSYA'NIN KARADEN~ Z'DE TICARETE BA~LAMASI 379 ülkelerine dönmelerine izin verilmi~, ticaret gemilerinin ise dümenleri al~-narak el konmu~~ ve mallann hesab~~ tutularak tüccar ve reâyân~n ülkelerine iadeleri sa~lanm~~ur85. Bu sava~~ sebebiyle Osmanl~~ sulannda el konan 25 Rus ticaret gemisinin içindeki ticari e~yalar~~ ve gemi malzemeleri s6 ile Rusya'n~n el koydu~u Osmanl~~ ticaret gemilerine87 ait kay~tlar iki ülke aras~ndaki ticaret hacminin bir kesiti konusunda oldukça tafsilatl~~ bilgi ihtiva etmektedir.
85 29 Safer 1202 (10 Aral~k 1787)'de gelen Trapoliçe kad~sm~n Cevdet-Hariciye, ur. 192.
88 A.DVN. DVE. ur. 912 (defter).
87 BOA, Han-~~ Elüm'ayun, ur. 14927. Bu belge ile ilgili bir nesir için bk. Faruk Bilici, "Navigation et Commerce en Mer Noire Pendant La Guerre Ottomano-Russe de 1787-1792: Les Navires Ottomans saisis par les Russes", Anatolia Moderna, Il!, 261-277.
BELGELER
Belgrad Antla~masn~a göre Karadeniz 'de ticaret yapan Rusya
tüccarm-dan haks~z gümrük resmi ahnd~~~na dâir
Kefe Eyaletine mutasarr~f olup Kale-i Cedid Muhaf~z! Vezir'e ve Yeni Kale Kad~s~na hüküm ki,
Bundan akdem Devlet-i Aliyyemle Rusya Devleti beyninde mün'akid olan musalaha-i müebbede ~urütunun dokuzuncu maddesinde ticaret hu-sûsu sulh u salah~n semeresi olup düvel ve re`aya. vu bel-aya= izdiyaci-~~ me-naffine ba`is oldu~undan Devlet-i Aliyyem'in tüccar]. Moskov Devletinde sair düvelin tüccânna mü~ahede olundu~u üzere ve ol mikdâr vergü ile retlerini serbestiyet üzere icra edeler. Ve Karadeniz'de vaki' uruslar~n ticâ-red Devlet-i Aliyyem'in recayas~na müte`allik olan sefineler ile olmak caiz ola deyü musarrah ve mezkür olma~la ~urût-~~ mezküre taraf-~~ Devlet-i Aliyyem'den ri`ayet ve mikdar-~~ zerre h~lâfina ruhsat ve cevâzdan gayetü'l-gaye mübâ`adet olunmak matlûb-~~ ~ahanem iken geçen senede Rusya tücca-r~ ndan baz~lanna mugayir-i ahidnâme-i hürnayün mükerrer gümrük mutâ-lebesiyle rencide ve cebren e~yalar~~ dahi ahz ve cevr u eziyyet oldu~u ihbâr olundukda fi-ma-ba`d gümrük maddesine dâir ahidnâme-i hümâyûnumda zikr ve tahsis olundu~u ~art-~~ merküma ri`ayet ve mugayir-i ~art-~~ mezkür zi-yâde ve mükerrer gümrük mutâlebesiyle bu makfile cevr u tecaddiyata cesa-ret edenleri gere~i gibi tehdid u tahfif ile men' u zecr ve eger mugayir-i ahidnâme-i hürnayün ziyade gümrük ve cebren e~yalar~~ al~nm~~~ ise icab edenlerden alt~~ eyyi hal elbette bi't-tamam redd u tahsil olunmak içün mu-kaddemâ sen ki vezir-i mü~arunileyhsin sana ve Kefe'de gümrük eminine hi-tâben müekked ve mü~eyyed emr-i ~erifim sad~r olmu~~ iken bu defa dahi i~bu senede mah-~~ A~ustos'un evah~ r~nda Rusya tüccar~ndan ~stepan ve Timo nâm iki nefer müste'min tâcirler Mihalaki nâm zimmi reisin sefinesiyle Asitâne-i Sa'adetime gelürler iken Yeni Kale kurbunda al~konulup e~ya-lanndan cebren iki kat gümrük ald~ke~ya-lanndan ma`cla derün-~~ sefinede mev-cûd olan malümül-mikdar havyarlanyla yüz elli guru~~ an nakd akçeleri al~nd~kdan sonra sen ki vezir-i mü~ârunileyhsin bir defa senin taraf~ndan dahi yüzaltm~~~ guru~~ cebren mesfûrlardan tahsil olundu~undan müddet-i vaf~re al~ konulup mesfûrlara nice güne zarar u ziyan ve cevr u eziyyet olun-
