İn ci En gi nün*
ON THE SO UR CES OF THE WO MAN ON THE MO ON
ABS TRACT
Ahmet Hamdi Tanpınar’s unfinished novel The Woman on the Moon was com-piled by Güler Güven from the manuscripts he left behind after his death. His recently published diaries In Communion with Tanpınar - His Diaries, the rea-der hints of his using the material collected from his everyday life in his novel. Although the novel is incomplete, the comparison of these two books reveals the writing technique of Tanpınar. The article deals with the emergence of the novel and the aim of Tanpınar as conceived in these two books.
Keywords:Ahmet Hamdi Tanpınar, novel, Güler Güven. ÖZET
Ah met Ham di Tan pı nar’ın bit me miş ro ma nı Ay da ki Ka dın, onun ölü mün den son ra ar dın da bı rak tı ğı müs ved de ler den der len miş tir. Ya kın za man da ba sı lan
Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa, oku yu cu ya onun gün lük ha ya tın dan
al dı ğı mal ze me le ri ro ma nın da na sıl kul lan dı ğı nın ipuç la rı nı ver mek te dir. Ro man ya rım ol sa da, bu iki ki ta bın kar şı laş tı rıl ma sı Tan pı nar’ın yaz ma yön te mi -ni açık la mak ta dır. Ma ka le ro ma nın or ta ya çı kı şı ve Tan pı nar’ın ama cı nı bu iki ki ta ba da ya na rak gös ter me ama cın da dır.
Anahtarkelimeler:Ahmet Hamdi Tanpınar, roman, Güler Güven.
* Prof. Dr., Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Emekli Öğretim Üyesi.
1 Ay şe Nur, “Ah met Ham di Ye ni Ese ri ni An la tı yor,” Ye ni İs tan bul, nu. 1646, 19 Ha zi ran 1959. Ede bi
-yat Üze ri ne Ma ka le ler, hzl. Zey nep Ker man, 1. b. 1969, s. 555.
2 Gü ler Gü ven bu çok güç ça lış ma nın hikâye si ni an lat mış tır: Jo ur nal of Tur kish Stu di es,Türk lük Bil gi
-si Araş tır ma la rı (TU BA), III, 1979, s. 135-195; IV I, 1982, s. 143-249.
3 Bu ko nuş ma Ay da ki Ka dın’ın so nu na doğ ru baş la mış tır. Leylâ Se lim’e ba ka rak sev di ği ada mın o mu
ol du ğu nu, hat ta onun se vip sev me di ği ni dü şü nür ve he sa bı ka pat mak tan söz eder, Ay da ki Ka dın, hzl. Gü ler Gü ven, İs tan bul: Adam, 1987, s. 186 vd; 212 vd.
4 Tan pı nar’ın gün lük le ri ya yın lan mış tır: İn ci En gi nünZey nep Ker man, Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı
nar’la Baş ba şa, İs tan bul: Dergâh, 2007. Alın tı lar bu bas kı dan dır ve say fa la rı me tin için de gös te ril -miş tir.
Ay da ki Ka dın Tan pı nar’ın bi ti re me di ği, Se lim ve Leylâ ad lı iki sev gi li de odak
-la nan in san psi ko lo ji si ve Tür ki ye’nin me se le le ri nin iş len di ği son ro ma nı dır.1Gü ler
Gü ven, sa bır lı ça lış ma sıy la ha zır la dı ğı Ay da ki Ka dın’a2yaz dı ğı ön söz de yap tı ğı zah
-met li ça lış ma yı an la tır ken, ese rin “yak la şık üç te iki si”nin ya zıl mış ol du ğu nu be lir tir ve he nüz ya zıl ma mış bö lü mün plan la rın dan bi ri ni nak le der: “Dör dün cü mo ve ment: Ka yık lar. Meh tap ta ala tur ka mu si ki. Bu ra da her kes ken di so lo su nu söy le ye cek tir. Son ko nuş ma bir bir le ri ne ce vap ve rir gi bi Leylâ ile Se lim’in ko nuş ma la rı ola cak tır.3
Se lim ro ma na dö ne cek tir. Bel ki Ma rie ile ya ta cak tır. De mok rat Par ti mahkûmdur. Ölü ler di ril mez. Bi na ena leyh Leylâ’yı ra hat bı ra ka cak tır. Gün düz’ün akı be ti meç hul -dür. Ad ri en ne in ti har ede cek tir. Leylâ, Nev zat, Şi fa hep si bir bi riy le bir le şi yor. Hat ta Ma rie bi le… Bu ha li ta, bu aca yip ha li ta… Bü tün bu de ğiş me ler… Ve ka rı şık bir ha yal de uyuk la ya cak. (Bu ha ya le ço cuk lu ğu, Ana do lu pey za jı, bü tün ta nı dık la rı gi re -cek. Son ra ya vaş ya vaş hep si nin ye ri ni meh tap lı su, onun çi çek aç mış mey ve da lı man za ra sı, kü çük bir ağaç ala cak tır)”(Ay da ki Ka dın, s. 7-8).
Tan pı nar’ın bu pla nı yaz dı ğı ta rih bel li de ğil. Muh te me len son plan lar dan bi ri -dir ve ki ta bın so nun da ve ri len öze ti ne de uy gun dur. Tan pı nar’ın zih nin de uzun yıl lar ya şa mış olan ro man la il gi li bir çok not, gün lük le rin de bu lun mak ta dır. Bun la ra gö re 1958’de ro man üze rin de ça lış mak ta, pla nıy la oy na mak ta ve üze rin de dü şün mek te dir. An la şıl dı ğı na gö re ilk Av ru pa se ya ha tin den son ra ora da gör dük le ri ni de içi ne alan sa nat, özel lik le re sim sa na tıy la il gi li gö rüş le ri ni tar tı şa bi le ce ği umut suz, eri şil mez aş kı nın acı la rı üze rin den ül ke ve in san lık ko nu la rı nı da di le ge ti re ce ği bir ay dı nın ro -ma nı nı yaz -mak ta sav vu run da dır. Bu ay dın el bet te ken di si nin bir ben ze ri dir.
1 Ara lık 1958’de şöy le ya zar: “Son dört gün için de ro ma nın ba zı boş luk la rı nı ya za bil dim. Fa kat he nüz Se lim ile ken di için den bağ lan ma dı. Leylâ’yı se ven ay rı Se -lim, evin de ay rı Se lim. Bir te red düt. (……) Genç de li kan lı Leylâ’nın ken di veh mi mi ol sun yok sa se ri eux mü? Sa bih Bey ge lip ge çi ci tip ol mak üze re fe na de ğil. Fa kat ro -ma nın ken di si da ha or ta da yok” (s. 128)4
İlk cüm le ye ni baş lan mış bir eser den de ğil, bir hay li iler le miş bir ro man dan söz et ti ği ni dü şün dür mek le bir lik te, kah ra ma nı nın ro man la “ken di için den bağ lan ma”mış ol ma sı ça lış ma nın he nüz ol gun laş ma dı ğı nı gös te rir. Söz ko nu su kı sım bu ro ma nın ikin ci bö lü mü olan “Kar şı Kar şı ya”da dır. “Ley la’yı se ven” ile “evin de”ki bir
bi rin den fark lı iki Se lim ro ma nın iki bö lü mü nü ta yin et ti ği gi bi, ro ma nın bi rin ci bö -lü mü olan “İç İçe”nin de da ha son ra ya zıl ma sı nı ge rek tir miş ol ma lı dır.
Er te si gün, bir gün ön ce ki gü zel man za ra nın ye ri ni al mış olan “se fil, yağ mur lu, kur şun ren gi, kül ren gi bir gök yü zü. Gri bir de niz. Her şey ıs lak ve ölü me mahkûm.” man za ra kar şı sın da Tan pı nar’ın zih nin de, ya pa cak la rı ve ro ma nı var dır. “Ro ma nı dü -şü nü yo rum. Şi ir ler.
Han gi si ni ya za ca ğım? Ar tık ken di mi bir yer de to par la ya mı yo rum. “İflâs” mı? Dış tan bir zen gin li ğe ben ze yen bir iflâs. Vir gi nia Wo olf’un ha tı ra la rı nı oku yo rum. Da ha doğ ru su jur na li ni. Rich mond’da kü suf sey ri ni an la tı yor. Ce mi ye tin te si ri. Bü tün pa saj iki bin beş yüz se ne ay nı va tan da ya şa yan in san la rın dü şün ce si. De vam fik ri.”
Çok da ha es ki yıl lar da oku du ğu Vir gi nia Wo olf’un Tan pı nar’ı et ki le di ği an la şıl mak ta dır. Wo olf’u ye ni oku ma, ona ro ma nı ko nu sun da da da ha ge niş bir gö rüş ver miş, da ha doğ ru su dü şün dü ğü şey le ri ken di sin de “baş ka tarz da ta ze le”miş tir: “Ro ma nım vak tiy le bir bi ri ni se ven iki in sa nın ara sın da ve et ra fın da bü tün Tür ki ye ola -cak tı. Şim di ki Leylâ ve Se lim’i bul dum ve ara la rın da Re fik’le Su at var. Öl müş bir kız kar deş, bir yı ğın ana ba ba ile be ra ber da ha iyi gö rü yo rum. İn gi liz ro ma nı is ter Wo olf, is ter Mor gan bir em ni yet ten ha ya ta ba kı yor lar ve de va mı nı is ti yor lar, de va mı nı gö rü yor lar, ken di le rin de bu lu yor[lar]. On la rın ferdî ha yat la rı için dü şün dük le ri -ni ben Tür ki ye için ya pa bi li rim ve bu da mü him bir şey ola bi lir. Ro ma nım ben de bir ira de me se le si olur. Hu zur’da da bu idi.
Ro ma nın so nu nu Leylâ’ya bı ra ka ca ğım. O kar ma ka rı şık bir ko nuş ma da Re -fik’ten ço cuk yap ma ya ka rar ve re cek. Evet di ye cek, ya lı için ev len dim, Re -fik’ten bir ço cu ğum ola cak, bu ço cuk ta ta nı dı ğım üç de dem, bü yük an ne le rim, hep si ya şa ya cak, o ço cu ğu tıp kı be ni bü yüt tük le ri gi bi bü yü te ce ğim. Pen ce re ye bur nu nu da ya yıp va -pur la rı, san dal la rı sey re de cek. Bo ğaz ba lık la rı nın mev si mi ni ve tür kü le ri öğ re ne cek, bu tür kü ler den sev me yi, iç len me yi öğ re ne cek, bu pen ce re den Ana do lu’ya, ta ri he ba -ka cak. Re fik, Su at da bu na ben zer şey ler dü şü ne cek ler. Se lim de bu nun yok lu ğu nu ken di ese riy le ta mam la ma yı dü şü ne cek.
Fa kat bir güç lük var. Vak tim yok. Gün ler be ni ko va lı yor lar. Hiç bir şey ol maz sa kü çük an gar ya lar. Me selâ al tı se ne dir şu “De niz” şi iri min et ra fın da ken di mi kon san -tre ede me dim git ti. Şi ir di li min ucun da ve bir tür lü gel mi yor.”
Bu ra da ki ta sav vur Gü ler Gü ven’in söz et ti ği pla nı an dır mak ta dır.
14 Ara lık 1958’de “Be nim ro man iler le mi yor. Çok kork tu ğum nok ta lar dan bi ri -si de ka dın yu mu şak lı ğı ol ma sı. İti raf ede yim ki Vir gi nia Wo olf’u bir za man lar çok sev dim ve hiç yaz ma dı ğım ra hat (ya ni ken di min ol du ğum de vir ler de) ya hut da ih ti -ras la sev di ğim de vir ler de oku dum. Ka dı nın bir şey ler bul du ğu mu hak kak. Uly sse ile onun ara sın da gi dip ge len bir ta ra fım var. Onun için bu te sir den kor ku yo rum.
Ro man de ğiş ti. Bu mu hak kak. İn san de ğiş ti. Beş se ne, al tı se ne ça lı şa rak vü cu -da ge len eser yok ar tık. Ben, he le ben o sı kı di sip li ni hiç gös te re me dim. Da ima pa ra
5 Tan pı nar 1940’ta, Kırk la re li’nde top çu teğ me ni ola rak as ker dey ken Ah met Kut si’ye gön der di ği 20
Ağus tos ta rih li mek tu bun da ken di si ni çok ko mik bul du ğu nu yaz mak ta dır (Tan pı nar’ın Mek tup la rı, hzl. Zey nep Ker man, İs tan bul: Dergâh, 2 b. 1999,s. 39-40). 30 Kırk la re li’nde ki iz le nim le ri ni, yıl lar son ra Ay da ki Ka dın ro ma nın da kul la na cak tır (s. 218).
Tan pı nar’ın as ker lik bel ge le ri ni in ce le yen Ah met Te tik, onun ilk de fa 1926’da er ola rak as ker lik yap tı ğı nı, 1928’de al tı ay lık ye dek su bay kur su na ka tıl dı ğı nı, kırk beş gün lük staj eği ti mi ni 1937’de gör dü ğü nü, 1940’ta ki as ker li ği nin se fer ber lik eği ti mi ol du ğu nu tes bit et miş tir. (“A. H. Tan pı nar’ın As -ker li ği ve Mil let ve kil li ği ne Ait Bel ge ler,” Ki tap-lık, 81, Mart 2005, s. 60-65.)
işi be ni ko va la dı ğı için ese ri sa de ce if raz ede rek ve ri yo rum. Bü tün ümi dim bu bir se -ne de.
Ro man da Nu ri üze ri ne Leylâ’yı bi raz tek sif eder sem iyi ola cak. Fa kat Dal ga
lar’a ben ze me si teh li ke si var. Hâlbu ki ben Leylâ’yı an cak bu va sı tay la (bu su ret le de
mek is te dim, bu ben de da ima olu yor) hem de re ali te nin için de, hem de re ali te nin dı -şın da gös te re bi li rim. “Nu ri öl dü... Nu ri öl me me liy di. Nu ri be ni se vi yor du” (s. 140).
“Köp rü’nün önün de li man bü tün bir fe ner ala yı idi. İs tan bul’un gü zel li ği ni an lat -mak imkânsız” di yen Tan pı nar’ın 28 Ara lık 1958’de ro man la il gi li dü şün ce le ri bi raz da ha ge li şir: “Bu ge ce hep ro man la meş gul ol dum. Fa kat hiç de sağ lam de ğil. Hep ara ya rak baş lı yo rum. Bu la mı yo rum, ya hut güç lük le bu lu yo rum ve ça buk tü ke ti yo rum. Ro man için be he ma hal bir vak’a lâzım. (Şim di ye ka dar yal nız alt mış say fa yaz mı şım. Ba zı yer ler de şi şir me). Nu ri, Yu nus mu ola cak fa kat hiç ben ze mi yor.” Bu Tan -pı nar’ın ro ma nı nın kah ra man la rı nı ger çek ha yat tan al dı ğı na da ir ilk açık la ma sı dır.
“Leylâ ile Asım’ın ay rıl ma sı. Asım Le su per be di ye bir tip ya rat tı. Her tür lü ha ca le te de ferdî ha ya tın da ta ham mül eden bir in san. Fa kat ce mi yet için de par lak, da ima çe ki ci. Bo şan ma key fi ye ti şöy le ola cak: Leylâ Kırk la re li’ne Asım’ı gör me ye gi -de cek.5Ora da Şa ban is min de bi ri siy le ko ca sı nın mü na se be ti ni öğ re ne cek ve iğ re ne
-cek. Se lim’in evin de Re fik’le be ra ber ya ta cak. Fa kat Re fik’in ıs ra rı üze ri ne, da ha doğ ru su Se lim’in, Asım’ın va zi ye ti ni dü şü ne rek ba lo için er te si gü nü ne ka la cak.
Ge ce ba lo da bir gün ev vel ki hacîl Asım’dan büs bü tün baş ka bir Asım gö re cek -ler. Par lak, ra hat, et ra fıy la oy na yan ve her ke si ken di ne hay ran eden bir Asım. Ve Leylâ bu Asım kar şı sın da bir den bi re şa şı ra cak. Ko ca sı nın iki ay rı in san ol du ğu nu dü -şü ne cek. Ba lo nun ya rı sın da bir den bi re is te rik bir kah ka hay la gül me ye baş la ya cak. Ko ca sı na hu susî ha ya tı nı gör düm. Hu susî ha ya tı... He nüz bu par ça yı zih nim de ta -mam la ya mı yo rum.”
25 Mart 1958’de bi raz da ha plan ge liş miş tir: “Ro ma nın clou’su ya hut abo utis -se ment nok ta sı 6 Ey lül ola bi lir. Hiç his -set tir me den ik ti sadî sı kın tı ya vaş ya vaş yer alır. Bel ki de bir haf ta ev ve lin den baş la na bi lir. Mü na se bet ler ve mo no log lar la so nun -da Leylâ’nın ge ce sin de İs tan bul bir den bi re ür ker, telâşla nır, dı şar -dan ses ler gel me ye baş lar. Ka la ba lık gö rü nür. Ba lık çı lar kay bo lur or ta dan ve ni ha yet de niz ge zi si ne çı -kan bir kaç ka yık. Her kes ken di ken di siy le ko nu şur.
“Bir ce mi yet için en bü yük felâket bir re ji min ve ya züm re nin ken di ken di si ni za ru ri ve esas ad det me si dir. Kan ser, bü tü nün için de bir is tiklâl ve ya inkâr id di ası dır. Kan ser hu susî po li ti ka dır”.
Ya hut bu na ben zer fa kat bi raz da ha do cu menté bir şey”(s. 157).
1958’den 1962’ye ka dar ge çen gün ler de Tan pı nar ro ma nın pla nın da da sü rek li de ği şik lik ler yap mış ol ma lı. Ro ma nın sa de ce so nu de ğil, ya zıl mış kı sım la rın da ki ki -şi ler de tam iş len me miş tir. Tan pı nar bun la rın hep si ni ki -şi le rin so lo ko nuş ma la rı na mı bı rak mış tı? Tan pı nar yap tı ğı ek le me ve çı kar dı ğı par ça lar la, ken di si ne kar şı uy gu la -dı ğı in saf sız eleş ti ri ler le de ro ma nın bi ti ril me si ni imkânsız laş tır mış ol ma lı.
29 Ma yıs 1961 ta ri hin de ya şı nı ha tır lar, Fe ner yo lu’nda otu ran Sü heylâ Bay rav’a git miş, va pur da ta nı dık la rı na rast la mış, da ha son ra da sev di ği ka dı nı uzun uzun dü -şün müş tür.
“Her şey bit miş. Ha ya tı mın 23 se ne si bir çe şit ve him al tın da boş ye re geç miş. Bu nun şüp he siz on se ne si, son yıl lar dan bah se di yo rum, büs bü tün bey hu de. Çün kü hiç bir bağ lan tı nok ta sı kal ma mış. Bu işi hiç ol maz sa 1952’de bi tir me liy dim. Fa kat pa ra sız lık, ka dın bu lun ma ma sı, ha ya tı mın cir cons tan ce’la rı. Mu hit siz lik. Bu iş te laa -let ta yi ni ka bu le ha zır de ğil dim. Şim di o iç ten müt te fik da hi yok.
Fa kat “Kar şı Kar şı ya”nın za afı bu ra da de ğil. “Kar şı Kar şı ya”nın za afı, ro ma nın ni çin ya zıl dı ğı nın bel li ol ma ma sın da. El de iki yüz say fa var hiç ol maz sa. Bu na rağ -men hâlâ bey hu de ge ve ze lik. Bir kaç bu da la ca por tre ve anek dot. Por tre ler de an cak kı sa ol duk la rı za man do ku nu lup geç tik çe net ka lı yor lar. Son ra hep si bir bi ri ne ben zi -yor; çün kü ko nuş ma lar da da ğı lı yor lar.
a. “Kar şı Kar şı ya” her şey den ev vel bir de niz ro ma nı ol ma lı. Bo ğa zi çi de ni zi, sa de man za ra sıy la de ğil, bel li baş lı kah ra ma nın ka rak te ri de ğil se bi le sen sa ti on’la rı, on la rın bes le di ği imaj la rı –ya hut da ha doğ ru su– mu hay yi le siy le, bü tün mu hay yi le siy le de ni zi ver me li. Kö pük, dal ga, sa kin su, fır tı na, su ser pin ti si, yo sun, ge mi en ka zı, bu la nık lık, dip ta ba ka lar da ki nin dı şa rı fır la ma sı, ka ya, ko vuk, dal ga se si, ko vuk -tan bo şa nan su se si, sis, sa def, in ci, hülâsa de ni zin bü tün imaj la rı bes le me si;6
b. Ro ma nın di ğer şa hıs la rı üze rin de Se lim’in te si ri: Hep de niz ve su te si ri: ka -yı cı lık, ak mak, da ğıl mak. Pa rıl tı şe kil den şek le gir mek gi bi imaj lar la ifa de edi le cek. Mu ka ve met siz fa kat mu sır.
c. Se lim baş ka la rı hak kın da fi kir yü rü tür ken de niz gi bi dü şü ne cek: İçi ne ala cak, de ğiş ti re cek, sal la ya cak, be nim se ye cek, ata cak, ya hut da çar pa cak. Ve bu çar pış ve kı rı lış his se di le cek. Ve ba zen ay nı in san da Leylâ’da me selâ, iki si bir den ola cak. Ve böy le ce Se lim’in ta bi atı: Agis sant, com po sant, s’ex po sant, se révol tant. Pas sif ve
6 Ay da ki Ka dın’da sa de ce sey re di len ve ya üze rin de ka yık la, şar piy le ge zi len de niz yok tur. Bun lar da ki
-şi le ri de rin den et ki le mek le bir lik te, de niz can lan dı rı cı, ür kü tü cü ve yok edi ci gü cüy le, ölüm le ha yat ara sın da ki gi diş ge li şiy le ki şi le rin ka der le ri ni ve ka rak ter le ri ni de ifa de eder. ( J.E.Cir lot, A Dic ti onary of . Symbols, çev. Jack Sa ge, Lon don-Hen ley: Ro ut led ge &Ke gan Pa ul, 1981, s. 281.
7 Bu ko nuş ma Ay da ki Ka dın’ın ilk bö lü mün de Atıf’ın Se lim’e ön ce me bus luk, son ra da se fir lik tek lif
baş ka sens’lar da, an cak baş ka tür lü ak tif. Bir çe şit ka dın lık.
II. Se lim öte ki le ri nin kar şı sın da bu nun ya kın lı ğı nı ve uzak lı ğı nı duy ma lı. Sen -sa ti on’lar ve ben zet me ler. Gö rü nüş ler de niz den. Tah lil ler de. Di ğer un sur lar –hay van cins le ri, ateş, top rak ve ka ya, za man za man ha va.
III. Za man prob le mi üze rin de dü şün mek. Ha tı ra la rı üze rin de dü şün mek. Sen sa -ti on fik ri. Mu ay yen bir ni zam la çı kıl ma sı.
1. Za man biz de yı ğı lır. (Se lim ha tı ra la rıy la ma zi de, hül ya la rıy la is tik bal de ya şa -yan adam dır.)
2. Tek za man yok tur. Durée, cir cons tan ce’la rı nı bu lun ca can la nır.
Se lim’de iki ta raf lı bir za man ça lış ma sı. İs tik bal hül ya sı ve ma zi nin am priz mi. (Se lim her şe yi ken di ha ya tın dan çe kip çı kar ma sı icap et ti ği ni bi li yor du.) Bu cüm le alı na cak.
3. İf las’ın ge niş çe bir tah li li bu za man me se le si ni koy ma ma imkân ve re bi lir. IV. Na uf ra ge ve ada fik ri. Bü yük bir kay nak ve hattâ di rec tri ce idée ola bi lir. V. Leylâ, Re fik, Su at, Se vim, Gün düz ve Na şit Bey –Nu ret tin Bey’in psi ko lo ji -le ri üze rin de ay nı dik kat–
VI. Na şit Bey Ba cı’yı ze hir le miş ola bi lir. Na şit Bey ken di si ne iha net edil di ği ni zan ne den adam dır. Ve iha ne ti af fet mez. Ka rı sı nın ve kı zı nın, oğ lu nun ha yat la rı nı bu ta yin eder.
VII. En sest fik ri ki tap ta iki de fa geç me me li dir.
Leylâ’nın ado les cent psi ko lo ji si ne is ya nı. Ba na her ge le ni, ben den her bir şey bek le ye ni, ba na her gü ve ne ni mut la ka ka bu le mec bur de ği lim.
Ken di ken di mi da ha iyi tah lil et me li yim” (s. 297-298)
Bu sa tır lar, ro man hak kın da hay li açık la yı cı dır. Tan pı nar’ın yaz mak is te di ği ro -ma nın Kar şı Kar şı ya ol du ğu an la şıl -mak ta dır, İf las ise Se lim’in ro -ma nı dır. Tan pı nar, ro man için de bir de Se lim’in ro ma nı nı ya za cak tır. Bu iç içe iki ro man an la mı nı ta şı mak ta dır. Da ha son ra bun dan “İç İçe” baş lı ğı nı ta şı yan ilk bö lü mü, “İf las”ta ki gö rüş le ri kul la na rak yaz dı ğı söy le ne bi lir. Ne den İf las? Hu zur’un yar dı mıy la bu so ru ce vap la na bi lir. Se lim baş ka bir Müm taz’dır (s. 22). Müm taz için söy le nen ve ya zı lan -lar Se lim için de ay nen tek rar la na bi lir.
Ro man da da ha ya pı la cak çok şey ol mak la bir lik te, bir ay ka dar son ra Tan pı nar ro ma nı nı be ğen me ye baş lar. 25 [Ha zi ran]. Pa zar 1961 ta ri hin de düş tü ğü not ta “Ro man bu gün kü şek liy le hiç fe na de ğil. Eğer pa zar lık et mez, pa ra sız lı ğa tes lim ol maz sam ge le cek se ne mü him bir ese rim olur” der. Fa kat bu iyim ser lik uzun sür mez. Tan -pı nar ölü mün den bir ay ka dar ön ce, 19 Ara lık 1961’de şun la rı yaz mış tır:
“Ro man da Atıf ile Se lim’in ko nuş ma sı hiç iyi de ğil.7Fa kat kim bi lir? Atıf’ın
çap kın lı ğı nı bir tür lü ta sav vur ede me dim. Bir in sa nın ha ya tı et ra fı na bu ka dar şey yı -ğı lır mı?
Ma ma fih şöy le ta sav vur edi le bi lir: İki ev li in san: Ka dı na an cak sek sin de ta ham -mül ede bi len bir er kek le tâli’siz bir ka dın bir kaç se ne için bir le şi yor lar. İki si de is ter is te mez ara yı cı olu yor ve me sut ola mı yor lar. 8
Se lim’in ha ya tı: 1910’da do ğu yor. 1928’de li se den me zun olu yor ve ilk ka dın tec rü be si ni ge çi ri yor. Ay nı an da çok gü zel bir ka dın ta nı yor. Ar ka da şı nın ka rı sı ol ma -sı na rağ men se vi yor. Ka dın ona tat lı ço cuk mu ame le si ya pı yor. 1931’de: Pa ris, 1935’de dö nü yor.
Fa şizm ve Na zi dal ga sı. Ata türk çü lük. Bar di’yi se vi yor. Ken di si ni ede bi ya ta ve -ri yor.
1942’de Leylâ’yı ta nı yor. 1948 Av ru pa’ya gi di yor ve ay rı lı yor lar. 1949 Dö nü -yor. 1950-1955 Bu has ret le ya şı -yor. 1956 Her şey bi ti yor ve bir ro ma na ça lı şı -yor. Flo ran sa, Pa ris, Ve ne dik, Vi ya na.
Kıb rıs me se le si. Kıb rıs işi için Yu nan lı lar la bir ma sa ya otur du ğu muz gün, bu me se le bit miş tir.
Bu nu ro man da söy le ye bi lir mi yim? Di ye bi lir mi yim ben, bu Kıb rıs me se le siy le ye ni bir Gi rit aç tık ba şı mı za.
O hâlde ni çin 1956? İn ti hap la ra bir se ne var. Ve ben kok tey lin Bo ğaz’da ol ma sı nı is ti yo rum. “Leylâ: Ben ço cuk lu ğum la ev len dim. Bu ev de doğ muş tum. Ora da öl -mek için ev len dim.” Bir şey ifa de eder mi?”
Bu uzun ca par ça Ay da ki Ka dın ro ma nı nın ya zı la ma mış par ça la rı nı da gös te ri -yor. Bun la rın ço ğu bi rin ci bö lü me ait tir. Özel lik le Se lim’in çev re sin de ki in san la rın tas vir le rin de ta mam lan ma yı bek le yen kı sım lar çok tur.
27 Ma yıs 1960’tan son ra Tan pı nar’ın, ro ma nın da İkin ci Dün ya Sa va şı gün le ri ni de ğil, Tür ki ye’de ki ilk de mok ra si tec rü be le ri nin ba şa rı sız lı ğı nı iş le me ğe yö nel di ği tah min edi le bi lir. Her ne ka dar baş lan gıç ta o iki ki şi nin aşk la rı et ra fın da Tür ki ye’nin ro -ma nı nı yaz -ma yı ha yal et miş se de, za -man la bu nu Tür ki ye’de ki si yasî ha ya tı eleş tir mek ve De mok rat Par ti’yi mahkûm et mek ama cı na çe vir miş tir. Tan pı nar’ın si yasî bir ro man yaz mak ama cı göz önün de tu tul du ğun da Ay da ki Ka dın, Sa at le ri Ayar la ma Ens ti tü sü’ne de bağ la na bi lir. Ay da ki Ka dın’da se çim le re iki yıl ka la, Se lim’e me bus luk tek li fi do la -yı sıy la Leylâ’nın da ve tin de ko nuş tu ğu Hay ri Du ra –vak tiy le mec lis ten ar ka da şı dır–, Hü sa met tin Bey, Meh met Nar lı –De mok rat Par ti me bu su bir ka sa ba avu ka tı dır–, Nu ret tin Bey –hiç ten baş la ya rak zen gin olan ve bu ara da si yasî nü fuz da ka za nan iş ada mı dır–, Gün düz, Se vim ara sın da ki ko nuş ma lar, Tan pı nar’ın bu ro man da tar tış mak is te -dik le rin den dir. Se lim vak tiy le mec lis te ta nı dı ğı Ad nan Men de res’i hiç sev me di ği ni, et ti ği ve Se lim’in iki si ni de red det ti ği ko nuş ma ol ma lı ki, Tan pı nar’ın Se lim va sı ta sıy la tat mak is te dik le ri ni de if şa eder (s. 9299). Bu ko nuş ma 6 Ey lül gü nü geç miş tir. Ko nuş ma dan son ra Be yoğ -lu’ndan kı sa ca söz eden Se lim, san ki o gün ola cak la rı his set miş gi bi fe na lık ge çi rir.
9 Bu ke li me yi hem ro ma nın da hem de gün lük le rin de kul la nır. “En bed baht dev ri miz de bi ze bir se vi ye
ge ti ren, ta lih le pa zar lık ka bul et me yen ada mı” (Ay da ki Ka dın, s. 173). “İs met Pa şa bir se vi ye dir” (Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa, s. 186.)
10 Gün lük le rin den Tan pı nar’ın 27 Ma yıs’tan son ra ye ni den me bus ol mak is te di ği, bu nun ger çek leş me
-me si üze ri ne si ya se ti ken di si için ka pa dı ğı iz le ni mi uyan mak ta dır. Bir kıs mı ce na ze ler de de ol sa es ki si ya set ar ka daş la rıy la hay li sık gö rüş tü ğü, İs met İnö nü’yü zi ya ret et ti ği say fa lar bu lun mak ta dır. hat ta on dan tik sin di ği ni be lir tir. (s. 170-177), İs met Pa şa ise “se vi ye”dir.9 De mok rat
Par ti, Ad nan Men de res, İs tan bul’un ima rı nın ge li şi gü zel ya pıl ma sı, tek nik ge liş me nin in sa na ya ra rı, her dev rin ken di dik ta tör le ri, par ti le rin ku sur la rı üze ri ne ko nuş ma lar ve Se lim’e ya pı lan il ti fat lar, tek lif ler. Özel lik le bu son nok ta, Tan pı nar’ın ken di si nin ar ka daş la rı ta ra fın dan önem sen me le ri ve tak dir edil me le ri ih ti ya cı nı da gös te rir. Gün lük le rin de, si ya se ti ar tık is te me di ği ne, o def te ri ka pa dı ğı na da ir sa tır lar, san ki umu du nun tü -ken me sin den son ra ya zıl mı şa ben zer. Ro ma nın bu say fa la rı 27 Ma yıs son ra sı yaz dı ğı ga ze te ma ka le le riy le bir leş mek le bir lik te, Tan pı nar’ın 27 Ma yıs ve Yas sı ada da va la rı do la yı sıy la yaz dık la rı nın şid de ti ro ma nın da yer al maz.10 Gün lük le rin de, Tan pı nar’ın
gün lük olay lar la il gi li yo rum la rı nı ne de re ce de ro ma nı na ko ya ca ğı nı sor ma sı da önem -li dir. Bu ko nuş ma lar, ro man da Su at’ın ara la rı na ka tıl ma sıy la re sim sa na tı na ka yar ki bu ko nu da ro man cı nın hem söy le ye cek çok sö zü var dır, hem de ro man da res sam, re sim eleş ti ri ci si, ko lek si yon cu ve re sim den an la yan in san lar bir ara da dır. Bu ro ma nın re sim -le olan iliş ki si nin ge niş ola rak ay rı ca in ce -len me si ge re kir. Ev -le rin du var la rın da ro man ki şi le ri ni et ki le yen re sim ler var dır. Tek tek res sam lar hak kın da ki yo rum la ra ve re sim sa na tın da ki de ğiş me ye, non-fi gu ra ti ve tab lo la rın an la mı üze rin de ki ko nuş ma la ra uzun say fa lar ay rıl mış tır. Bun lar la Tan pı nar’ın Av ru pa se ya ha tin de res sam lar ve re sim sa na -tı üze rin de yaz dı ğı not la rın kar şı laş -tı rıl ma sı, bu ma ka le nin sı nır la rı nı aş -tı ğı için ele alın ma ya cak tır. Tan pı nar sa de ce bu tas vir le rin de kal maz, özel lik le Bo ğaz’da ki ak şam tas vir le ri sev di ği tab lo la ra çok şey borç lu dur.
Gün lük le rin de mo dern re sim le il gi li ola rak yaz dık la rın dan alın tı la nan şu cüm le -ler Ay da ki Ka dın’ı baş tan so na ka dar sa ran, ba zı say fa lar da (Ay da ki Ka dın s. 174181) yo ğun la şan tar tış ma la rın öze ti dir: “Ha ki ka ten bu re sim le rin bir ço ğun da içi çö -zül müş bir yı ğı nın top lu lu ğu, sı kı lı ğı var. Bu sı kı lık en ke sif renk le, çok de fa si yah, tab lo nun or ta sın da olu yor. Har tung’la iki si, hattâ Se lim [Tu ran] böy le ya pı yor lar. Fa -kat ne yi an la tı yor lar? Kır mı zı ile si ya hı bir leş tir mek ar zu su o ka dar güç lü ğe so ku yor ki... Ya rım sa at ka dar mü na ka şa et tik. Bir tür lü bir ne ti ce ye va ra ma dık. Mo dern re -sim ab sur de mü? Tas fi ye mi? Ha ki ka ten ye ni ye gi diş mi? Halk la alâka sı ne dir? Bir sa nat bu ka dar boş ta dö ner mi? Da ha doğ ru su imkânla rı nın bu ka dar dı şı na çı kar mı? İş te bir yı ğın şey. Mo dern re sim ben de yal nız bu su al le ri uyan dı rı yor” (s. 93); (bk.
Ay da ki Ka dın da s. 180)
Tan pı nar gün lük le rin de Ay da ki Ka dın adı nı hiç kul lan ma mış, on dan sa de ce ro -ma nım di ye söz et miş tir. Tan pı nar’ın ölü mün den son ra yaz dı ğı uzun bi yog ra fi sin de Ömer Fa ruk Akün, Tan pı nar’ın Kar şı Kar şı ya ve Ay da ki Ka dın ad lı iki ro man üze
-rin de ça lış mak ta ol du ğu nu kay de der.11
Ki ta bın adı dü şün dü rü cü dür. 1957 yı lı Ekim ayın da Sov yet ler Bir li ği ilk uy du Sput nik’ten son ra, bir de için de kö pek bu lu nan ikin ci bir uy du yu aya gön der di ler. İn -sa nın aya gön de ril me si Tan pı nar’ın ölü mün den yıl lar son ra dır (1969). Gün lük tu tan bir sa nat çı nın, mu hay yi le si ni ha re ket len di re bi le cek bu olay la il gi li, hiç bir şey yaz ma ma sı ga rip tir. Fa kat ne ya zık ki Tan pı nar’ın 1957 yı lı na da ir gün lük le ri az ve da -ğı nık tır. Ay da ki Ka dın’da aya git me yi de ya kın laş tı ran tek nik ge liş me ko nu şu lur ken Se lim’in bu ko nu da söy le di ği çar pı cı dır. “Gi de ce ği miz yer le re hep şart la rı mı zı gö tü -re cek ol duk tan son ra…” (s. 174).12Ay da ki Ka dın’da rü ya sın da ken di si ni ay da gör
dü ğü nü nak le den Fat ma ad lı bir ka dın var dır. Fat ma bu, hay li uzun, sal kım sa çak rü -ya yı an la tır ken ar ka da şı Ay şe’nin sü rek li mü da he le le ri ne ma ruz ka lır.13
Ay da ki Ka dın adı bu rü ya yı gö ren den mi gel mek te, yok sa Se lim’in elin den ka
çır dı ğı, fa kat za man za man gö rüş me ye de vam et ti ği Leylâ’nın uzak lı ğı nı mı an lat -mak ta dır? Bu ih ti mal ak la da ha ya kın dır.14 Öte ta raf ta bir bö lü mün adı olan Kar şı
Kar şı ya Tan pı nar’ın ay nı ad la yaz ma yı ta sar la dı ğı ki tap tan vaz geç ti ği nin işa re ti dir.
Ro ma nın bö lüm ad la rı İç İçe Se lim’in bin bir çağ rı şım la ken di yal nız lı ğı için de ma zi si ni ve her ke si ar ka ar ka ya ha tır la ma sı dır. Bu bö lüm de kul la nı lan hal ka la nan, çö -rek le nen, kül çe le nen gi bi ke li me le rin uyan dır dı ğı “yı lan” ima jı da ese ri Tan pı nar’ın şi ir le ri ne ve hikâye le ri ne bağ la mak ta dır. 28 Ekim 1959 ta rih li gün lü ğün de “De niz” şi iri ni bi ti re me di ğin den şikâyet eder ken yaz dı ğı mıs ra lar dan bi ri “Bu ak şam yi ne gel din, çö rek len din de rin de”dir.
Tan pı nar Hu zur ve şi ir le riy le bir leş me si ni ta sar la dı ğı bu ro man üze rin de uzun yıl lar uğ raş mış tır. “1932’den son ra, bir müd det, ken dim için tef sir et ti ğim bir şark ta ya şa dım. Asıl ya şa ma ik li mi mi zin böy le si bir ter kip ola ca ğı na ina nı yo rum. Beş Şe hir ve Hu zur bu ter ki bin araş tır ma la rı dır. Ya za ca ğım öbür eser le rin de çe kir de ği bu dur.” “Bu nu baş ka tür lü de söy le ye bi li rim. Bü tün me se le Hu zur ile ye ni ro ma nı ve
11 Ömer Fa ruk Akün, “Ah met Ham di Tan pı nar”, Türk Di li ve Ede bi ya tı Der gi si, c. XII, 31 Ara lık 1962,
s. 1-32.
“Kar şı Kar şı ya” Ay da ki Ka dın’ın bir bö lü mü nü oluş tur muş tur. Gü ler Gü ven’in Ay da ki Ka dın’ın ar ka ka pa ğı na al dı ğı ve Sa at le ri Ayar la ma Ens ti tü sü’nden söz eder ken “Ay da ki Ka dın di ye bun dan çok ay -rı, çok baş ka, da ha de rin ve ferdî me se le le ri ele alan bir ro ma nım var. Fa kat ne za man bi ti re ce ği mi bil mi yo rum” de mek te dir ki bu Tan pı nar’ın 1959’da isim üze rin de ka ra rı nı ver miş ol du ğu nu gös te rir. (Ede bi yat Üze ri ne Ma ka le ler, hzl. Zey nep Ker man, 1.b. 1969, s. 555). Tan pı nar Nec det Ev li ya gil’e de “Ay da ki Ka dın” ad lı bir hikâye sin den söz et miş tir.
12 Tan pı nar gün lük le rin de şöy le yaz mış tır: “İn san me sut ola mı yor, bir kurt bi zi yi yor. Fe za ya çı kıp da ne
ya pa cak sın? Bu ka dar eşek ol duk tan son ra!” (Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa, s. 318).
13 Vic to ria dö ne mi res sa mı Aub rey Be ard sley’in (1872-1898) “The Wo men in the Mo on” ad lı çi zim le ri
Os car Wil de’ın Sa lo me’si için ya pıl mış tır..
14Ay, su ve örüm cek bu ro man da ki sem bol ler den dir. Ba zı mi to lo ji ler de örüm cek ola rak tas vir edi len ay,
oluş ve bi tiş (kevn ü fe sad) sem bo lü dür Cir lot, The Dic ti onary of Symbols, s. 304. Sem bol ler açı sın -dan bu eser çok il ginç tir ve bu sem bol ler va sı ta sıy la Ay da ki Ka dın Tan pı nar’ın ta sar la dı ğı gi bi öte ki eser le riy le de bir le şir.
15 Var lık, nu. 377, 1 Ara lık 1951, s.7.
16 Se lim, tıp kı Tan pı nar gi bi sık sık Pa ris’i ha tır lar. Ne zi he hak kın da ki “Diz gi ni ni al mış at gi bi ha ra ret
-liy di”, (s. 33) ifa de si Tan pı nar’ın mek tup la rın da Nes te rin Dir va na için yaz dı ğı “Ko şu ya ha zır lan mış bir kıs rak gi bi pı rıl pı rıl” cüm le si ni an dı rır (Tan pı nar’ın Mek tup la rı, 1999, s. 77). Mer hum Nes te rin Dir va na, bir ko nuş ma mız da Tan pı nar’dan söz eder ken, onun ken di si için mek tup lar da kul lan dı ğı at ben zet me sin den çok hoş lan dı ğı nı söy le miş ti.
17 “Şim di ki ta bın tâli’i ne olur sa ol sun elim de dört beş man zu me var. “Raks” iç ten ge len hız la de ğiş me
-nin ve ben zer lik le rin şii riy di. “Ağaç” ka de rin, “De niz” son suz lu ğun şi iri ola cak. “Eşik” yal nız lı ğın, me cal siz li ğin, ölü me rı za nın ve bu rı za ile ha ya tın fet hi ola cak.” Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa, s. 255,
18 Tan pı nar gün lük le ri nin so nun da, sev di ği ka dın lar dan da söz eder. “Bil has sa bir ka dı nı sev dim, çok ıs
tı rap çek mek le be ra ber ha ki ka ten me sut ol dum” der fa kat onun adı nı ver mez. “İki ka dın mu hay yi le -me çok te sir et ti. Bi ri si ya kın bir dost la ev len di. Lü zu mun dan faz la ah mak ve iyi bul dum. Öbü rü nü hiç ta nı ya ma dım” de dik ten son ra ken di si ni et ki le miş ka dın la rı anar. Gün lük le rin den, bu ka dı nı za man za man gör dü ğü ve bü yük kıs kanç lık ve ar zu kriz le ri ne gir di ği an la şıl mak ta dır (Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa,s. 113-116, 151, 257).
di ğer şi ir le ri mi ay nı ha va da top la ya bil mek”15di yen Tan pı nar’ın eser le ri nin hep si bir
ara da dü şü nül dü ğün de, bir ne hir ro man dan söz et mek müm kün dür. Gün lük le rin de de sık sık bu nok ta ya te mas eder.
Ay da ki Ka dın bu bit me miş hâliy le bi le bir Tan pı nar ro ma nı dır. Ay da ki Ka dın ile
sa de ce Hu zur ara sın da bir ya kın lık yok tur, on da bir çok şi iri ve öte ki ro man la rı nın hat ta mek tup la rı nın da yan sı ma la rı var dır. Ay da ki Ka dın Tan pı nar’ın Pa ris tec rü be le -ri ni Ay da ki Ka dın’a nak let ti ği, II. Dün ya Sa va şı son ra sı, bir Hu zur’dur de ne bi lir.16
7 Ey lül 1960 ta ri hin de yaz dık la rı, bu son ro ma nı nın öte ki ça lış ma la rıy la na sıl bir lik te yü rü dü ğü nü gös te rir: “Bir ro ma nın, bir sa nat ese ri nin tâli’siz li ği çık maz so -kak la ra gir me sin de olu yor ve çok de fa bu şe yi biz ken di miz ya pı yo ruz. Plan la mak. “Kar şı Kar şı ya” lü zum suz ta raf la rı bir ata bil sem!” (s. 216). Bu sa tır la rı ya zar ken, bi tir me si ge re ken Şi ir ler ki ta bın da yer ala cak şi ir le ri ak lın da dır: “Ağaç” , “Eşik,” “Mu -sı ki” ve “Raks” ile “De niz.”17De ni zin hay li yer tut tu ğu Ay da ki Ka dın’a bağ la na bi
-le cek “De niz” şi iri ni üze rin de al tı ye di yıl lık bir uğ raş ma dan son ra bi ti re bil se de bu ro ma na bağ lı “Ma ğa ra” ve “Örüm cek ler” ta mam lan ma mış tır.
Bu sa tır lar Tan pı nar’ın ça lış ma şek li ni de gös ter mek te. Tan pı nar ro ma nı nı bü tün ola rak ta sav vur dan ken di ifa de siy le “gör mek ten” zi ya de, par ça lar dan ha re ket edi yor ve za man za man “çık maz so kak la ra gi ri yor”. Se lim ken di si, Leylâ ise bir tür lü ula şa -ma dı ğı sev gi li.18Tan pı nar bu nu za ten Hu zur’da ge niş ola rak an lat mış tı. O za man ak
-la ge len, ne den ay nı me se le ye tek rar dön dü ğü dür. Bu so ru nun ce va bı, Tür ki ye’nin İkin ci Dün ya Sa va şı son ra sın da ki si yasî du ru mu nu Hu zur’un ben zer ki şi le riy le bir baş ka ro man da an lat mak ih ti ya cı ola bi lir. Bir bi ri nin de va mı ola cak ve öte ki ro man la rıy la bir lik te Tür ki ye’nin ta ri hi ni ve in sa nı nı ge ri dö nüş le rin dı şın da Mü ta re ke’den iti -ba ren ta mam la ya cak tır.
Ro ma nın ki şi le ri ve ba zı sah ne le ri ne, Tan pı nar’ın biz zat ha ya tın da ya şa dı ğı, gör dü ğü ki şi ler ve sah ne ler ör nek ol muş tur. Ni te kim ken di si de Var lık’ta ki bir an ke te ya
-zı lı ola rak ver di ği ce va bın da “nes rim ha ya tı ma ne ka dar açık sa” di ye be lirt miş tir.19
Tan pı nar, na sıl yaz dı ğın dan söz eder ken, “Mev zu la rı mı ça buk ve da ha zi ya de ko nu şur ken bu lu rum. Fa kat ge liş ti rir ken zor luk çe ke rim. Yap tı ğım pla nı da ko lay ko -lay ta kip ede mem. Çok de fa bir epi zo du yaz dık tan son ra bü tü nün pla nı nı ya pa rım. Ya zar ken çok dü şü nü rüm. En bü yük güç lük, ese ri gün de lik ha ya tı mın te sir le rin den mu ha fa za dır. Ne sir de her şey bir bi ri ne ka rı şa bi lir. Cüm le cüm le ya za rım. Be ya za ge -çi rir ken ba zen bir say fa, beş on say fa olur”20de mek te dir ki ya zar ken çek ti ği zah met
bü tü nüy le gün lük le ri ne yan sı mış tır.
Se lim ro ma nın kah ra ma nı dır. Eser de her şey onun gö züy le gö rül mek le kal maz, ay nı za man da an la tı la cak la rı da o se çer. “İç İçe” ad lı bi rin ci bö lüm bir tem muz sa ba hı, Be yoğ lu’nda ki evin de hiz met çi si He le ni ve ye ğe ni Ma ri’nin sağ la dı ğı ra hat or tam da (Ay da ki Ka dın, s. 12) Se lim’in uyan ma sıy la baş lar: “Uyan dım. Uya nı yo rum.” Da ha ilk uyan ma anın da bi le Se lim do ğum anın dan baş la ya rak ha tı ra la rın hü cu mu na ma ruz dur. Uy ku da “ken di üs tü ne top lan mış kül çe şek li ni” al mış tır. “Sağ ba ca ğın da ki sı zı la rı vü cu du nu ge re rek” yok lar. “Hep si yer le rin dey di” (Ay da ki Ka dın, s. 11). Rü ya la rı nı uy ku da bı rak mış tır. Hep ar ka sı na bak mak is ter ve mü zi ği du yar. Tan pı nar’ın sa na tı nın te me -li ni teş kil eden rü ya da, uy ku ile uya nık lık hâ-li de ese rin he men ilk sa tır la rın da ye ri ni alır. “Ne İçin de yim Za ma nın” bir yo ru mu da sa yı la bi le cek olan Ay da ki Ka dın’ın ilk say fa sı Tan pı nar’ın şi ir le ri nin hiç de ğiş me ye cek mut lu luk öz le mi ni be lir tir ve Se lim’in Tan pı nar’la olan ben zer li ği ni bü tü nüy le or ta ya ko yar. Hu zur ro ma nın da da Müm taz’ın Nu ran’la bir lik te kur duk la rı mut lu luk hâli, Su at’ın bir çı kı şıy la (in ti ha rıy la) alt üst ol -muş tur.21Bu eser de de Se lim’in ve Leylâ’nın önem se dik le ri Su at ad lı genç bir res sam
var dır. Su at’ın eser de her şe yi alt üst eden bir dav ra nı şı gö rün me se de, bit me miş olan ro man da, da ha ne le rin ola ca ğı bel li de ğil dir. Kal dı ki Leylâ’nın da ve tin de adı söy len -me yen, bir uğur suz luk pey gam be ri ni an dı ran, es -mer bir genç adam gö rü lür ki Tan pı nar onu ne ya pa ca ğı nı bil me di ği ni gün lük le rin de be lir tir (s. 128).
Tan pı nar’ın en çok Se lim’i can lan dır mak ta zor lan dı ğı an la şıl mak ta: 1959’da yaz dı ğı “Bü tün bu dü şün ce ler ara sın da bir ara ro ma nı gö rür gi bi ol dum. Se lim bü tün bir se fa le ti giz li yor. Ar ka sın da nâmü te nahî pers pek tif var. Fa kat hep ken di si gö re cek, ken di si acı ya cak. Çün kü on la rın da ken di le rin den müs ta kil bir ha ya tı var. Fa kat doğ ru su is te nir se bir tür lü ya ka la ya mı yo rum. Bü tün bun lar ek sik ka lı yor. Sa at le ri Ayar
-la ma’nın baş ta raf -la rı nın ra hat lı ğı ve kuv ve ti yok” (s. 161) sa tır -la rın da Tan pı nar’ın,
Se lim’in ki şi li ğin de ken di si ni tas vir et ti ği aşikârdır. Gün lük le rin de Tan pı nar’ın hem çok gu rur lu, hem de çok ezik iki yö nü nü açık la yan bir çok cüm le ge çer.
Rü ya la rı nı as la an lat ma yan bü yük ba ba dı şın da –“geç miş za man rü ya gör mez, sa de ce ha tır lar” ve bü yük ba ba da ma zi dir– her kes rü ya la rı nı an la tır. Ro man bo yun
-19 Var lık, nu. 377, 1 Ara lık 1957. 20 Var lık, nu. 377, 1 Ara lık 1957.
21 “Her Şey Yer li Ye rin de” 1944 yı lın da neş re dil miş tir. Ah met Ham di Tan pı nar, Bü tün Şi ir le ri, hzl. İn ci
22 Tan pı nar gün lük le rin de “ada” kav ra mı üze rin de du rur: Sa met Ağa oğ lu hak kın da yaz dık la rın da ai le yi
bir ada ola rak gö rür “Ba ba sı hak kın da oku duk la rım ba na ev velâ son de re ce de bir bi ri ne bağ lı, bu yüz den et ra fıy la ka pan mış pat ri ar cal bir ai le, bir çe şit ada his si ni ver di” (s. 210). Ro ma nı nın ge nel ha va sı nı tar tı şır ken de ada fik ri üze rin de du rur: “IV. Na uf ra ge ve ada fik ri. Bü yük bir kay nak ve hattâ di -rec tri ce idée ola bi lir” (s. 297-298).
23 Kir ke adı gün lük ler de de geç mek te dir (s. 315-316) ve ad sız an cak örüm cek ler den söz eden bir şi ir
müs ved de si gün lük le rin de bu lun mak ta dır (s. 120).
24 Tan pı nar 7 Ey lül 1960’ta “Nev zat için kom şu nun üç kı zı iyi bir mo del va zi fe si gö re bi lir ler. Fa kat ro
ca an la tı lan rü ya lar çok tur ve muh te me len ro ma nın adı da rü ya la ra bağ lı dır. Bir tab lo gi bi tas vir edi len bü yük ba ba Hay ret tin Pa şa, kırk beş ya şın da iken 1908’de az le -di lin ce, “ira de-i şâhâne ile sır tı na ge çi ril miş” üni for ma sı nı, ni şan la rı nı çı kar ma mış ve oto ri te si ni hiç de ğil se ev için de de vam et tir mek için eve ka pan mış, kim se le re gös -ter me di ği ve Se lim’in ne ol du ğu nu bil me di ği ha tı ra la rı nı yaz mış tır. Bü yük ba ba nın bu içi ne çe ki li şi, ai le si nin ya şa dı ğı köş kün de çev rey le il gi si ni kes miş tir: “şeh rin or -ta sın da ıs sız bir ada da ya şar gi bi ya şa dık.”22
Ba ba sı, ha zır lan dı ğı si yasî ha ya ta uyum sağ la ya ma mış” (Ay da ki Ka dın, s. 14, 20) ken di si, hat ta bü tün ai le de de/ba ba bas kı sı al tın da kal mış tır.
Se lim, Be yoğ lu’nda ki evin den çı kıp köş ke gi der ken, Üs kü dar’da, vak tiy le yan la rın da ça lış mış, şim di öl dü rü cü bir has ta lı ğın pen çe si ne dü şen Ali Efen di (Ay da ki Ka
-dın, s. 17) ile kar şı la şır. Ali Efen di’nin İs tan bul’a gel me si kan da va sı yü zün den dir, Ali
Efen di’den Se lim ken di ba ba sı nı din ler (s. 39), ken di ha ya tı nı, kar deş le ri ni, ço cuk lu -ğu nu ha tır lar (s. 40). Geç ti ği her yer, ha tı ra yu ma ğı nın bir ye ri ni çö zer. Ka ra cah met’ten ge çer ken Leylâ’nın bü yü kan ne si nin bu ra da yat tı ğı nı ha tır lar (s. 44), köş ke gi der ken ona ilk cin si de ne yi ya şa tan ve ken di si ni ilk de fa Kir ke’nin ma ğa ra sı na so kan (s. 52, 64) ve bir örüm ce ğe ben ze yen (Ay da ki Ka dın, s. 49-56) Züm rüt Ha nım’ın ce na ze siy le kar şı la şır (s. 4649). Tan pı nar’ın bi ti re me di ği Örüm cek ler şi iri de bu tec rü be ve Züm -rüt Ha nım la il gi li ol ma lı dır.23Züm rüt Ha nım Atıf Bey ad lı ko ca sın dan ay rı ya şar. Ko
-ca sı nı ta nı yan lar onu tak dir eder ler, fa kat an la şı lan ka rı sı nın er kek düş kün lü ğü nü bi len Atıf Bey on dan ay rıl mak zo run da kal mış tır. Kız la rı Atı fe Nev zat’ın ar ka da şı ve Se -lim’in ilk hoş lan dı ğı kız dır. Atı fe, an ne siy le Se lim ara sın da ki iliş ki yi far ke der.
Okul da ki adıy la Kız Se lim, sa kin bir genç tir, oku muş, Av ru pa’ya git miş, ki tap yaz mış, me bus ol muş tur. Me bus luk tan ay rıl dı ğın dan be ri pa ra sız dır, ya zı la rı ve ‘bir ec ne bi mek te bin den al dı ğı ma aş la” ge çin mek te dir (s.18); köş kün sa tıl ma sı na borç la -rı nı öde ye bil mek ve bir der gi çı kar mak için ra zı ol muş tur. Gün lük le rin de “Dün yam” adı nı ve re ce ği bir der gi çı kar ma ha yal le rin den söz eden Tan pı nar, bu gi bi özel lik le riy le de Se lim’le bir le şir. Ay rı ca ab la sı Nigâr ve kar de şi Ke nan ile çok ya kın dan il -gi le nir ve on la rı se ver.
Bir za man lar tey ze si, ko ca sı ve ço cuk la rı nın da ya şa dı ğı köşk ar tık ıs sız dır. Nev zat ve Sü ley man köş kün ve Eren köy’ün en se vi len ve çev rey le da ima ya kın dan il gi li ço cuk la rı dır.
-si dü şü nen Nev zat do la yı sıy la kom şu lar ve mut lu ço cuk luk ha tı ra la rı ese rin en can lı bö lüm le rin den dir. Nev zat sa de ce in san lar la de ğil, hay van lar la da dost tur. Oyun dan hoş la nır. Nev zat ve Sü ley man’ın çev rey le dost luk la rı Se lim’de yok tur. Ce mil’le ev len miş, oğ lu Gün düz doğ muş tur. Nev zat ger çek çi (67) ol mak la bir lik te son ra dan çıl dır mış ve ger çe ği gö re me miş tir. Bu da oğ lu nu bir nö bet anın da pen ce re den dı şa rı ata rak öl dür dü ğü nü san ma sı dır. Oğ lu Gün düz an ne si ni bir tür lü ya şa dı ğı na inan dı ra ma -mış, Nev zat, in ti har ede ne ka dar ken di si ni hep oğ lu nun ka ti li ola rak gör müş ve bu olay dan ne ka dar mus ta rip ol du ğu nu Gün düz’e sık sık an lat mış tır, oğ lu nun öl me di -ği ne inan ma mış tır. Gün düz, ade ta üze rin de ölü mün göl ge si ni ta şır.
Gün düz, Leylâ’nın kar de şi Sa di ye ile ni şan lı ol du ğu hal de, bü yük pa ra ka zan mış ve si ya si ler le iliş ki si bu lu nan Nu ret tin Bey’in sev gi li si Se vim’in ağı na tu tul muş tur. Se lim’i bu ko nu da, Se vim’in kül tür lü, hoş fi kir ve yo rum la rı olan ata şe mi li ter -lik ten ay rıl mış, ba ba sı Na şit Bey uyar mış tır, fa kat Se lim “mü şa hit”tir, ne ya pa ca ğı nı bil mez (s. 35, 38).
Kı zı nın Gün düz ile be ra ber lik le ri nin Nu ret tin Bey’in düş man lı ğı nı çe ke ce ği ni söy le ye rek genç ada mı kur tar mak is te yen Na şit Bey ta rih le il gi li ki tap lar okur, Yıl -dı rım-Ti mur iliş ki si ni fark lı bir açı dan yo rum lar. Na şit Bey ka rı sın dan ay rıl mış tır, oğ lu in ti har et miş, kı zı Nu ret tin Bey’e ka pıl mış, ken di si tek ba şı na otur mak ta dır. Gün lük le rin de Tan pı nar, Na şit Bey’e iha ne ti af fet me yen bir şah si yet ver me yi dü şün -mek te dir. Tan pı nar’ın bu no tu Nu ret tin Bey’in de şah si ye tiy le il gi li ba zı ek le me ler ya pa ca ğı dü şün ce si ni uyan dır mak ta dır. Bu tün bu in san lar çö kün tü için de dir. Se -lim’in yaz mak is te di ği Çö kün tü/İf las as lın da bü tün çev re sin de mev cut tur. Ken di si de onun bir par ça sı dır.
Se lim’in sık sık kar deş le riy le ya şa dı ğı ço cuk luk an la rı na dö nü şü bir çe şit mut -lu -lu ğa ka çış tır. Ma vi göz lü, çil li, da ima ba şı ağ rı yan, Efen di adı nı tak tı ğı ho ro zuy la Sü ley man, evin bü tün ku ral la rı nı alt üst et miş tir. Son ra dan Ha ti ce ile ev len miş iki ço -cu ğu ol muş tur. Has ta lık lı ka rı sı, sev gi li le ri, ku mar ve al kol düş kün lü ğüy le an la tı lır (Bu ha va ki şi ler fark lı ol sa da gün lük le rin de geç mek te dir). Hay van la rı çok se ven Sü -ley man yıl lar son ra Efen di ad lı ho ro zu nu bi le ha tır la ma mış tır (Ay da ki Ka dın, s. 147). “İn san ha ya tın dan mem nun ol ma yın ca ma zi si ni ade ta inkâr edi yor. Ce mi yet ler de böy le de ğil mi? Ha ki ki çö zü lüş bir ta kım yı kı lış lar la ka bil. Bir ta raf yı kı la cak ki baş -ka ta ra fa bağ lan sın… Ya ken di ha ya tı na ve ya bir ta kım fi kir le re… Fa -kat biz fi kir le re gi de mi yo ruz” (Ay da ki Ka dın, 1415). Za man za man hikâye ya zan (s. 20) Sü ley man’a, Se lim bü yük sev gi du yar. Sü ley man gün lük ler de ki ba zı ifa de le re gö re Tan pı -nar’ın kar de şiy le bir leş ti ri le bi lir. “Ba ba sı nın sev gi li kı zı” olan Tan pı -nar’ın ab la sı Nigâr da, her hal de ro ma nın Nev zat’ıdır. O ve Nev zat, Se lim’in ak si ne da ima is yan et miş ler dir. Eğer ro man da ki “Sü ley man ge le ce ği ni ken di eliy le yak tı” (s.16) cüm le ma na baş la ya bil mem için sat mam lâzım. Ak si tak dir de ka pa na ma ya ca ğım” de mek tir ki, bu da Nev zat’ın ge niş ola rak yer al dı ğı bi rin ci bö lü mün da ha son ra ya zıl dı ğı nın bir işa re ti dir (Gün lük le rin Işı -ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa, s. 216).
sin den ha re ket edi lir se, Tan pı nar bu cüm le yi ken di genç li ği için kul lan mış tır25. Sü
-ley man’ın ha ya tı nı yı kan te sa düf ler sı ra sın da (Ay da ki Ka dın, s. 19-20) Se lim hiç bir şey yap maz: “Ben an cak mü şa hit ola rak ya şa yan lar da nım” ve “Se lim suç yük len -mek ten hoş la nan adam dı” (Ay da ki Ka dın, s. 19).
“Nev zat in ti ha rın dan be ri bu ai le mül kü nü tek ba şı na zap tet miş ti” (Ay da ki Ka
-dın, s. 17) de di ği köş kün sa tı şın da Se lim va ris ler le bir lik te Nev zat ve as la evin den
ay rıl mak is te me miş olan an ne si nin de bu lu na ca ğın dan emin dir.
Gün lük le rin de ro ma nı nı bir tür lü dü zen le ye me mek ten şikâyet eden Tan pı nar’ın böy le te ker te ker yaz dı ğı kah ra man la rı nı bir ara ya ge ti rir ken ara da ki bağ lan tı la rı kur -mak ta zor lan dı ğı an la şıl -mak ta. Gü ler Gü ven’in bir ye re yer leş ti re me di ği Meh met Nar lı bun lar dan bi ri. Tan pı nar’ın top lu mu sü lük gi bi emen bir ka sa ba avu ka tın dan tü re miş si yasî ola rak tak dim et ti ği Meh met Nar lı’nın ba cak la rı na ço cuk lu ğun da sü -lük ler ya pış mış, akan kan onu kor ku için de bı rak mış tır. Şim di o, ken di si top lu mun ka nı nı emen sü lük ler den bi ri ne dö nüş müş tür (Ay da ki Ka dın, s. 237).
16 Ha zi ran 1961 ta ri hin de ki gün lü ğün de ki “Hem şi re aya ğı na sü lük tak mış, çok kan ak mış”26cüm le si, Tan pı nar’ın gün lük ha ya tın ba sit olay la rın dan ese ri için ya rar
la nı şı nı gös te ren önem li bir ay rın tı dır. 25 Ha zi ran 1961’de “Meh met Nar lı bi raz da -ha ça lı şı lır sa, mü kem mel ola bi lir” di ye ek le miş ol ma sı, Tan pı nar’ın onun üze rin de ça lış mak ta ol du ğu nu ve bel ki de De mok rat Par ti’nin en se vim siz ki şi le rin den bi ri ola rak ge liş tir me yi ta sar la dı ğı nı gös te rir. Eğer bu tah mi nim doğ ruy sa, Tan pı nar çev -re sin de olup bi ten en ufak olay la rı göz lem le yip on lar dan ya rar lan mak ta dır.
Tan pı nar eser le rin de ba zı sah ne ve şa hıs la rı bir ve ya iki jes tiy le ge niş le te rek gü -lünç leş ti rir. Bu tek ni ği Meh met Nar lı’yı can lan dı rır ken de uy gu la mış tır.27Tan pı nar
“su” ke li me siy le il gi li de yim le ri ba şa rıy la kul la na rak, ken di çı ka rın dan baş ka hiç bir kay gu su ol ma yan Meh met Nar lı’yı çok iyi tas vir eder.
Meh met Nar lı’nın “Halk Par ti si’nin de ba zı ha ta la rı ol du. Va kıa pren sip te hak lı ha ta lar dı ama, hal kın psi ko lo ji si göz önün de tu tu lur sa din me se le si ni bi raz da ha cid di ye al ma lıy dı” (Ay da iki Ka dın, s. 237) cüm le si Tan pı nar’ın 1961 se çim le rin den son -ra par ti si ni yo rum lar ken zik ret ti ği bir nok ta dır. 12 Ekim 1961’de se çim so nuç la rı onu Cum hu ri yet Halk Par ti si üze rin de dü şün dür müş tür ve par ti nin ne re de ya nıl dı ğı nı tar -tış mış tır (s. 326). Gün lük le rin bu kıs mı, ro ma nı için il ginç si yasî de ğer len dir me ler ve tar tış ma la rın ha zır lı ğı na ben ze mek te dir.
25 Ha zi ran 1961’de “Ad ri en bu gün kü şek liy le yok gi bi. Se lim, Gün düz, Re fik, Su at, Nev zat da ha de rin leş ti ril mek is ti yor.
25 “Öm rü mün bir on se ne si var ki ken di li ğin den, bir on se ne si da ha var ki elim le yan dı” (s. 291) “Dı şa
-rı ya ge lin ce hiç bir za man ta şa ma ya ca ğım. 1925’te Av ru pa’ya git sey dim, baş ka adam olur dum. Şim di 1923’te Er zu rum’da Ata türk’le ko nuş tu ğum za man kay bet ti ğim fır sa tın ne ol du ğu nu an lı yo rum. Şu mu hak kak ki 1923 ile 1932 ara sın da ki ha ya tı mı ken di elim le yak tım.” (1 Ha zi ran [1961] ( s. 301).
26 Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa, s. 306.
Bü tün bun la rın şi ir le olan ra bı ta yı boz ma ma sı na dik kat et me li.”
Şii rim esas tır. Fa kat ro man şöh re ti mi ve şah si ye ti mi te sis ede cek tir. Bi ri si dü -şün cem, asıl es te ti ğim, öbü rü as rım la te mas nok tam dır. Bu te mas ken di es te ti ği min için den çık ma lı, bir an la yı şın ha ya ta tat bi ki ol ma lı dır” not la rı bu lun mak ta dır.
Tan pı nar’ın zik ret ti ği bu ro man kah ra man la rın dan Gün düz, Re fik ve Su at’ın ya -rım lı ğı bel li dir. Fa kat Se lim ta mam lan ma mış mı dır?
Ad ri en’e ge lin ce Leylâ’nın kok tey lin de ki tas vi riy le ge lip ge çi ci ki şi ler den bi ri ola rak hiç de ek sik iz le ni mi uyan dır ma mak ta dır. Tan pı nar, Ad ri en’i çev re sin de ki Türk sa nat çı lar la ev len miş, Tür ki ye’ye bağ lan mış ya ban cı ka dın lar dan il ham ala rak ta sav vur et miş ol ma lı dır.
Su at Hu zur’da ki Su at’tan fark lı bir şah si yet ol mak la bir lik te, yi ne de Se lim ile Leylâ’nın ara sı na gi re cek ye ni bir ki şi ola bi lir. Tan pı nar’ın ba zı ad lar dan vaz ge çe me me si de dik kat çe ki ci dir. Su at’ın ör ne ği Tan pı nar’ın Pa ris’te ya kın dan ta nı dı ğı res -sam lar ol ma lı. Tan pı nar ile Se lim Tu ran ara sın da ki iliş ki ha tır la nır sa, ro man da bu iliş ki Se lim ile Su at dost lu ğu na çev ril miş tir, de ne bi lir.
Ki tap iki ki şi et ra fın da dö ner. Se lim ve Leylâ. Leylâ’yı ve çev re si ni de gö ren ya za rın söz cü sü Se lim’dir. Se lim Ba ka –ese rin ba şın da hu kuk çu iz le ni mi ver se de, son -la rı na doğ ru bir tak dim de açık -lan dı ğı na gö re– dok tor dur. Bu mes lek Tan pı nar’ın ilk baş la dı ğı bay tar mek te bi ne hay li uzak bir tel mih ola bi le ce ği gi bi Tan pı nar’ın et ra fın -da ki kül tür lü ya zar dok tor lar -dan -da mül hem ola bi lir. Hem ya zar ve res sam hem de dok tor ola rak ta nı nan Fik ret Ür güp (19141977) ilk ak la ge len ler den. Asım’ın zi ya fe tin de ki ler le Leylâ’nın da ve tin de ki ki şi le rin de Tan pı nar’ın ta nı dık la rın dan ve ka tıl dı ğı top lan tı lar da gör dük le rin den çiz gi ler ta şı dı ğı şüp he siz dir. Sü hey la Bay rav, Tan pı nar’ın Nes te rin Dir va na ile ken di si ne il ti fat et mek is te di ğin de “si zi ro ma nı ma ko ya ca ğım” de di ği ni, kız dı ğı za man da on la rı ro ma nın dan çı ka ra ca ğı nı söy le di ği ni gü le -rek nak let miş ti.28Ni te kim Hu zur ro ma nın da ki fa kül te nin iki genç ha nım asis ta nın da
on lar dan çiz gi ler bu lun mak ta dır.
Tan pı nar’ın gün lük le rin de ba zı ki şi ler le il gi li ola rak ver di ği bil gi ler Ay da ki Ka
-dın ro ma nı na ye ni yo rum lar ge tir mek te dir. Fa kat bir ro ma nın, mal ze me si ni ne ka dar
ger çek ha yat tan alır sa al sın, ro man kur gu su için de ye ni bir iş le me ye tâbi ol du ğu nu unut ma mak ge re kir.
İki bö lüm den olu şan ro ma nın bö lüm baş lık la rı, “İç İçe ve Kar şı Kar şı ya” olay -lar la, ki şi le rin iliş ki le ri ni açık -lar. Se lim’de her şey iç içe ve kat kat tır. Bu yüz den dir ki hiç bir za man ken di si ni tek bir bo yut ta id rak ede mez. Her olay, her ki şi, her ke li me on da ye ni çağ rı şım lar uyan dı ra cak, geç miş onu bir ma ğa ra ve ya de niz gi bi ken -di si ne çe ke cek, üze ri ne yük le ne cek tir.
28 Meh met Kap lan da Hu zur’da Tan pı nar’ın ta nı dı ğı ki şi ler den ha re ket et ti ği ni yaz mış tır. “Bir Şai rin Ro
Ese rin bi rin ci bö lü mü Se lim ve ai le si et ra fın da dö ner. Bü yük bir kıs mı ha tır la ma lar la an la tı lan bu bö lüm, Se lim’in do lu do lu bir gü nü ya şa ma sı do la yı sıy la, sa de ce İs tan bul’da kal maz, Ana do lu’ya ve Pa ris’e de açı lır. Ka la ba lık bir İs tan bul ko na ğı nın yı kı lı şı, fert le ri nin da ğı lı şı, “geç miş za man rü ya sı”yla an la tı lır. Müs ta kil bir ro -man ola cak ka dar can lı dır ya za rın ço cuk lu ğu, genç li ği ve ar ka daş la rı. Bu kı sım la rı oku yun ca, in san Tan pı nar’ın oto bi yog ra fi si ni yaz ma mış ol ma sı na ha yıf lan mak tan ken di si ni ala mı yor.
Se lim’in ik mal im ti ha nı do la yı sıy la ar ka daş la rı ve öğ ret men ler an la tı lır. Se lim da ha o yaş lar da ede bi yat la il gi li dir. Ar ka daş la rın dan bir avu ka tın oğ lu olan Fa ik, Se -lim’in dos tu dur ve Nu ri’nin dans ho ca sı dır (s. 82). Fa ik “de niz in şa atı mü hen di si” ola cak tır, ba ba sı ce nup lu bir aşi ret re isi olan, kah ka ha la rıy la ün lü Nu ri (s. 80), fel se fe ve ya hu kuk oku mak is ter (s. 6869). Nu ri’nin por tre sin de ek sik lik var dır. Nu ri Se -lim’e an ne si nin ken di si ni ne ka dar zor luk lar la okut tu ğu nu an lat mış tır (Ay da ki Ka dın, 70). Leylâ ile bir ya kın lık la rı ol muş ve bir oto mo bil ka za sın da öl müş tür (Ay da ki Ka
-dın s. 122). Fa ik’in şar pi si genç le rin sı nav son ra sın da de niz de eğ len me le ri ni sağ lar
(s. 59). Se lim’in okul dan ar ka da şı, Re fik hu kuk oku mak ni ye tin de dir, Leylâ’nın am -ca ço cu ğu dur ve Leylâ ile ço cuk luk la rı be ra ber geç miş tir. Re fik ede bi ya tı se ver ve iyi ta nır (s. 67-72).
Fa ik’ın şar pi si ni yap ma sı na yar dım eden Ka dir Us ta nın oğ lu Zi ya tıb bı ye ye gi -re cek tir. Se lim’in ar ka daş la rı do la yı sıy la fark lı sos yal ta ba ka lar da na ge len genç le rin ai le fert le ri ve ma ce ra la rı bi rer “ai le ma sa lı”na dö nüş müş tür. Bu ai le ma sal la rı tek rar la na tek rar la na ger çek kay na ğın dan ta ma men uzak laş mış, fa kat bir çe şit “aris tok -ra si” de ya -rat mış tır. Bun lar dan Asım ve ai le si (s. 65-67) şüp he siz ki baş lı ba şı na bir baş ka ro ma nın ki şi le ri ola cak ka dar ka la ba lık ve il ginç tir. Eser de üze rin de en ge niş du ru lan ki şi ler den dir. Ar ka daş la rı ara sın da Ko ca Asım di ye anı lır. Da ha son ra bu isim de ği şe cek ve Muh te şem ola cak tır. Es ki bir Os man lı ai le sin den gel mek te dir. Ev -le ri, ara la rın da ki ak ra ba lık iliş ki -le ri hay li ka rış mış ne sil -ler -le do lu dur. Bü yü kan ne si ho toz lu, el de kır baç do la şır (Ay da ki Ka dın, s. 72). Bu şah sı ve ai le nin öte ki fert le ri ni Tan pı nar, Se lim Tu ran’ın ken di si ne an lat tı ğı bir Mı sır lı ai le den al mı şa ben ze mek -te dir. Ara lık 1959 ta ri hin de gün lü ğü ne bu ko nu da şun la rı yaz mış tır:
“O za man lar Se lim’ler Sü ley ma ni ye’de Boz do ğan ke me ri nin üs tün de El ma ruf ma hal le sin de Sim ha ne cad de sin de Mı sır lı Ga lib Pa şa’nın ko na ğı nın selâmlık kıs -mın da otu rur muş. Bu Ga lib Pa şa üç de fa ev len miş, üçün cü ka dın öl müş. Mı sır lı olan bi rin ci ka dın ho toz lu, ba şör tü lü, mü cev her li, elin de bas ton ve kır baç ev de do la şır mış. Ku ma sı olan ikin ci ka dın da hi bu ka dı na hür met eder, tav la oyun la rın da ona ye ni lir miş. Ev de bu iki ka dı nın, ikin ci ka dın la kı zı nın (Ke ri me ha nım), bu kı zın ko ca sı diş çi Hâmit Bey’in (Ata türk da hi diş le ri ni yap tır mış) bi rer ay rı hiz met çi le ri var mış. Ev -Ayar la ma Ens ti tü sü’nde de ki şi ler, onun ya kın dan ta nı dı ğı çev re le re men sup ki şi ler dir. Ha yat, nu. 21-24, 24 Ma yıs-Ha zi ran 1977.
de ay rı ca bir aş çı, ko ca sı ve oğ lu, Rus bir bah çı van var mış. Bah çı va na süm bül ve lâle dik ti rir, ha nım bun la rın ara sın da do la şır mış. Meş hur saz ve ses sa natkârla rı her ge ce te ra vi den son ra bu ev de top la nır lar, eğ le nir ler miş. Ara sı ra 100, 150 ki şi lik mas ke li ba lo da hi ve ri lir, Fey ha man Bey [Du ran] zey bek, ka rı sı Gü zin Ha nım Mı sır lı er kek kı ya fe tiy le baş ta fes bu ba lo ya ge lir ler miş” (s. 178). Gün lük ler de ki bu sa tır la rın ro -man da hay li uzun bir bö lüm teş kil et ti ği gö rül mek te dir. Üvey an ne Ruh sar’ın Çal lı ile oy na ma sı, Fey ha man ile ka rı sı na bir gön der me ola bi lir (Ay da ki Ka dın, s. 75, 77-79). Ruh sar Fa ik ile ev le ne cek tir.
Se lim Ba ka’nın ar ka daş la rı Asım, Re fik, Fa ik, Nu ri, Tan pı nar’ın genç lik ar ka -daş la rın dan çiz gi ler ta şır. Tan pı nar bel ki de ba zı ha yat sah ne le ri ve ya ki şi ler le il gi li por tre le ri ken di si ne an la tan Se lim Tu ran’ı hiç de ğil de adıy la ro ma nı na kat mış tır. El bet te bü tün ben zer lik le ri bu gün bi le bil me miz pek müm kün de ğil. Fa kat ben çev re -sin de ki le ri sü rek li göz le ye rek, on la rı ro man la rın da ki ki şi le rin ka rak ter le rin de if şa eden Tan pı nar’ın, bu yüz den çev re sin de pek de se vil me di ği ni dü şü nü yo rum. O ki şi ler, oku duk la rı ro man lar da ken di le rin den iz ler bul duk ça, Tan pı nar’a kız mış lar ve bu -nun in ti ka mı nı onu kü çüm se ye rek al mış lar dır. Bu gün ço ğu ha yat ta bu lun ma yan bu ki şi ler le il gi li her han gi bir yo rum yap mak güç se de, ya yın lan mış olan ha tı ra ki tap la rın dan ba zı ipuç la rı da ima çı ka rı la bi lir. El bet te Tan pı nar’ın kim den na sıl ya rar lan -dı ğın dan çok Tan pı nar’ın ro ma nı önem li dir.
Ro ma nın ilk bö lü mün de Leylâ’nın adı bir kaç ke re ge çer. Bö lüm Se lim’in yor -gun bir gü nün den son ra, ar ka da şı Atıf’la ye mek ye me si, Atıf’ın mut suz ai le ha ya tı, “if rit” gi bi de li kan lı bir oğu lun ver di ği sı kın tı sı ve pek çok pa ra sı var dır ve has ta dır. Men sup ol du ğu par ti nin “di re ği” bi lin se de o du ru mun dan mem nun de ğil dir ve oğ lu yü zün den si ya set ten ay rı la ma mak ta dır29 (Ay da ki Ka dın, s. 97). Ye mek te Asım ve
“ye ni sev gi li siy le” Ay da ki Ka dın (s. 98) kar şı la şır lar.
Bi rin ci bö lü mün, Se lim’in ken di si ne biç ti ği ha ya tı ifa de eden “bir da ki ka azap sız kal dım, dün ya üs tü me yı kıl dı” di ye rek, ken di si ni bek le yen ar ka da şı na doğ ru yü -rü me siy le bit me si çok an lam lı dır (s. 101). Ai le köş kü sa tı lan, ken di si Be yoğ lu’nda otu ran Se lim’in du ru mu na, Tan pı nar’ın ikin ci bö lü mü Leylâ’nın gü ven li bir ev mekân ve ai le için de bi tir me pla nı, –eğer ya zı la bil sey di– bu bi ti şe bir ce vap ola cak tı.
Kar şı Kar şı ya baş lık lı ikin ci bö lüm se Leylâ’nın doğ du ğu, ço cuk lu ğu nu ge çir di ği,
el le rin den çık tık tan son ra Re fik’in onu mut lu et mek için ye ni den sa tın alıp, dö şe di ği ya lı nın bah çe sin de ki da vet te ge çer. Muh te şem gün ba tı mı, yaş lı, genç tür lü mes lek ten in san la rın ha zır bu lun du ğu bu ka la ba lık da vet te her şey ve her kes Se lim’in gö züy le gö rü lür ve ge rek tik çe geç miş ye ni den ha tır la nır. Böy le ce Leylâ’nın Asım’dan bo şan ma sı na yol açan dra ma tik du rum, Se lim’in na zik yar dı mı ve Kırk la re li’nde ki as ker lik gün -le ri ha tır la nır. Asım’dan son ra Leylâ’nın Nu ri ve Se lim i-le bir sü re be ra ber ya şa dık la rı,
29 Tan pı nar gün lük le rin de, Se lim’le Atıf ara sın da ge çen bu ko nuş ma yı be ğen mez, Gün lük le rin Işı ğın da
son ra Re fik’le ev len di ği an la şıl mak ta dır. Bu iliş ki ler üze rin de çok az du rul muş tur. Ro -man da doğ du ğu ve bü yü dü ğü ya lı ile Leylâ ara sın da ku ru lan iliş ki çok güç lü dür.
Gün düz ni şan lı sı Sa di ye ve Sa di ye’nin gü zel ses li Sa bi ha ad lı, dul bir ar ka da şıy la gel miş tir. Leylâ’nın kar de şi Na il’in es ki sev gi li si Sa ba hat da çağ rıl ma dı ğı hal de gel miş tir (s.107). Re fik Leylâ’nın on suz ya pa ma dı ğı nı, “Ya Se lim’in bi ze boy ko tu bi ter ya hut se nin le bo şa nı rım” di ye ken di si ni teh dit et ti ği ni söy ler (s. 107). Bu ko -nuş ma Tan pı nar’ın dra mı nı da if şa eder: “Na sıl Leylâ ile Se lim bir bir le ri ni se ver ken ya nı baş la rın da, sa de ce Leylâ’nın am ca sı nın oğ lu ve Se lim’in es ki ar ka da şı sı fa tıy la ses siz se da sız ya şa mış sa şim di Leylâ ile ev len dik ten son ra da, Se lim’le mü na se bet le ri ne hiç ol ma mış bir şey gi bi ba kı yor ve Se lim’in de böy le yap ma sı nı is ti yor du. Re -fik ha ya tın da her şe yi bu ga rip is tek siz lik le el de et miş ti” (Ay da ki Ka dın, s. 108).
Gün lük te Tan pı nar’ın sev di ği ka dı na her ke sin or ta sın da rast la dık ça ge çir di ği kriz le ri, ona duy gu la rı nı dö ken sa tır la rı nın ro ma na yan sı yı şı dır bu. Gün lük ler de, kim -li ği ni açık la mak tan çe kin di ği bu çok özel ka dı nın çiz gi le ri Leylâ’yı oluş tur muş tur.
Se lim sa de ce Leylâ ile de ğil, baş ka la rıy la da kar şı kar şı ya ge lir. Kim se tek ba -şı na de ğil dir, her kes bir baş ka sı na bir şe kil de bağ la nır ve on lar la kar -şı kar -şı ya ge liş ye ni epi zot la rın an la tıl ma sı nı sağ la yan bir tek ni ğe dö nü şür.
Se lim ai le evi nin sa tı şı do la yı sıy la hem ma zi si hem de malî du ru muy la kar şı kar şı ya ol du ğu gi bi, Su at’ın var lı ğı onu sa nat ko nu la rı, ken di genç li ği ve en önem li -si Leylâ’ya bes le di ği aş kıy la kar şı kar şı ya ge ti rir.
Leylâ ile kar şı kar şı ya dır. Leylâ onun aş kı ol du ğu ka dar, hay li do la şık geç mi şi -dir de. Leylâ da ay nı du rum da dır ve Se lim’le iliş ki le ri ni tah lil eder. Se lim Leylâ’nın da ve tin de po li ti ka cı lar la, sa na tı nı tak dir eden ka dın lar la, on dan bir şey ler bek le yen ler le kar şı kar şı ya dır. Faz la de rin leş ti ril me yen, iliş ki ler yu ma ğı söz ko nu su dur. Tan -pı nar’ın bu da vet do la yı sıy la yaz dık la rı uzun yıl lar bo yun ca bi rik miş iz le nim ler den der len miş ol ma lı. Tan pı nar ge rek Pa ris ge rek İs tan bul’da sık sık ka tıl dı ğı ye mek li da vet ler den, gün lük le rin de ay rın tı la rıy la söz et mez se de ro ma nın bu bö lü mü okun du -ğun da on la rı ha tır la ma mak imkânsız dır.
Bu da vet ler de onun il gi si ni çe ken “Bü tün bir sar hoş ka dın lar ka fi le si” ara sın da gü zel ka dın la rın az lı ğı dır. Onun hem gü zel lik le ri hem de dav ra nış la rıy la hay ran lık duy du ğu ka dın lar ara sın da Na zan İp şi roğ lu, Ay şe Ka pa ni,30Ne si be Tür kö mer ve kız
la rı, Sü hey la Bay rav ve Nes te rin Dir va na bu lun mak ta dır. Yal nız ev li ka dın la rın gü zel ka dın la rı çev re den uzak laş tır dı ğı na dik kat et miş tir. Ay da ki Ka dın’da her tür lü iç ki, dans, ko nuş ma, dı şa na zik çe vu ru lan kin ler ve iç ten içe ka ba ran he sap laş ma ar zu -la rı, çok sa kin, muh te şem bir gü zel lik için de an -la tı lır.
30 Ay şe Ka pa ni hak kın da Tan pı nar şöy le der: “Ay şe Ka pa ni çok gü zel bir ka dın. Bir iç ki ka de hi ne ben
-zi yor. Mi ne de öy le. Fa kat aca yip bir zen ci kır ma çeh re si var ki vü cu du nun gü zel li ği ne rağ men be ni o ka dar sar mı yor. Et ra fı mız da gü zel ka dın yok gi bi. Ev li ha nım lar ya vaş ya vaş gü zel le ri, genç le ri uzak laş tır dı lar.” Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa, s. 245.
