Fliyosen'de Ankara ile Etimesgut-Batıkent Havzaları
Arasında Uzanan Paleosırt
A paUoridge which eooiended between ÂnMra and Etimesgut - Batikent
basins during pliocene,
O, BÜLENT İCÎFER Sonar Sondaj ve Jeolojik Ara§tırma Merkezi, Ankara
İM Î Ankara ve Etimesgut-Batıkent havzalarım kaplayan Pliyosen ve Holosen yaşlı toprak zeminlerin
kann-İık değişimi ,bir izopak haritası üzerinde, havza tabanlarının morfolojisi ise bir yapi-kontur haritası üzerinde incelenmiştir ,Bu çalı§malann ve saha gözlemlerinin ışığında, Pliyosen'de Ankara ve Etimesgut-Batıkent hav-zaları arasında KD-QB doğrultusunda uzanan, Jura yaşlı kiregtaslarmdan ve Miyosen yaşlı volkanitlerden olu. §an bir paleosırtın varlığı ortaya konmuştur. Son olarak da, havzalardaki toprak zeminlerin çökelim sü-re gleri tartışılmıştır,
ABSTEAOTı TMotaess variations and topographic structure of the baükı floor >ùî the PMöcene and;
»QM deposits in Ankara and Etîmesgut-Batakeııt basins have bmm œmimned on an ïsopaeh map ancï m
struc-ture-contour map, According to these studies and the field observations, presence of a püeoridge which extended in NB-SW dla*ection between Ankara and Efenesgut-Bafakent basms during PUocene, and that con-siste of Jurassic aged İtaestanıeg and Miocene aged volcaniitea has b&m recognized, E1n,allyf deposlMon prooes-»
ses of the sol deposits have been discussed to tMs study. GÎEÎİ
Kentsel gelifmenin yoğun olduğu Ankara ve batı-sındaki Etimesgut-Batıkent havzaları (Şekil 1);. pliyo-sen yaşlı, toplam kalınlıkları yer yer 175 m. ye ulagan, killi ,yan peki§miş, genellikle yatay konumlu karasal çökellere ve Holosen yazlı alüvyonlarla kaplıdır, Erol ve dig, (1980) tarafından Etimesgut Formasyonu (Piyo-sen) ve Gazi Orman Çiftliği Formasyonu (Holo(Piyo-sen)
olarak adlandırılan bu killi gökellerin jeo-mühendislik özellikleri^ daha önce Erol (1954, İ978), Ordemir ve dîf, (1965), D.S.Î, (1975), Birand (1978), Kasapoflu (1980, 1982) ve Kiper (1983 a,b) tarafından ayrıntılı olarak tanımlanmıştır.
Bu çalışmada, sözkonusu toprak zeminlerin Ankara ve Etimesgut-Batıkent havzalarmdaki kalınlık dejji§i-mi, D.S.I, (1975) tarafından verilen sondaj kuyularına ilişkin bilgilerden yararlanılarak oluşturulan bir izopak haritası üzerinde, havza tabanlarının topografik yapısı ise bir yapı-kontur haritası üzerinde ine elenmiştir, Bu haritalar, saha gözlemlerinin ve Önceki galışnıalann ışığında yorumlanarak, yöredeki toprak zeminlerin jeo-lojisine ilişkin bilgi birikimine katkıda bulunulması amaçlanmıştır»
JEOLOJİK KONUM / •'••=•. V:.
Yöredeki toprak zeminler, Miyosen ve daha yaşlı kayaglardan olugan bir temeldeki çanakları^ Pliyosen'-den itibaren dolduran karasal sökellerdir. Çakıllı, kum-lu, fakat daha çak slltli ve killi katmanlardan oluşan Pliyosen çökelleri .çevredeki kayaçlanni özellikle
ande-zitik volkanitlerîn bozulma ürünlerinin, çukur alanları dolduran sıf göllerde ve yayvan akarsu vadilerinde çökelmesi sonucunda olu§mu|tur, -Çökellor, genellikle kırmızımsı kahverengi, yer yer de gri-foej görünümde-dir ve ince taneli düzeylerinde egemen olan kil mine-rali montmoriïlonittir (Kasapoflu, 1980; Kiper, 1981 b), Ankara bölgesinde Pleyistosen, daha çok bölgesel yükselme ve buna koşut aımmanm, seki olu|umlarmm egemen olduğu bir dönem olarak bilinir (Erol, 197% 1981), Holosen alüvyonları ise Ankara Çayı'nın iki ya-mnra, yüzeysel bir örtü halinde izlenir.
ÄMKABA ve BTÎBŒSGUT-BAT1KENT HAVZALA-BINDAKt TOPRAK ZBMtNUBRE İLİŞKİN tZOPAK va YAPI-KONTUR HARÎTALABI
Bilindiği gibi izopak haritaları, bir stratigrafîk bîri-min kalınlık değişimlerin, aynı kalınlıktaki noktalardan geçirlimi! eşkalmlık eğrileri (izopaklar) ile gösteren ha. iitalardır. Bu galı§mada? yöredeki toprak zeminlerin
ka-lralıklan, D.S.İ. (1975) tarafından verilen "sondaj
ku-yularına ait bilgiler" de, kayaç zeminlere girilcüti de. rinlik deferleri olarak alnımiitır, D.S.t, (1975) tara-fmdan ağılan 15 derin kuyu, kontrol noktalan olarak kullanılmış ve §ekil 2'de görülen izopak haritası oluş-turulmuftur. Harita, gerek kontrol noktalarının azlığı, gerekse ölçeğinin küçüklüğü nedeniyle, yöredeki top-rak zeminlerin kalınlığını ayrıntılı olatop-rak değil, genel olarak yansıtmaktadır,
îzppak haritasında toprak zeminler adı altında, Pliyosen ve Holosen çökellerinin kalınlıkları birlikte, toplam olarak gösterUmigtir, Şekil 2fde görüldüğü gibi,
yöredeki toprak zeminlerin en kaim olduğu yerler, Eti« mesgut kuzeybatısı (175 m.) ve A,O, Çiftliği (135 m.) kesimleridir, Yine haritadan, toprak zeminlerin kalınlı-ğının Bahçelievler-de ve Batıkent'de yaklaşık 75 m,, Beytepe'de ise 25 m, kadar olduğu söylenebilir.
Bugünkü topografik yükseklik değerlerinden, im* pakların deferleri çıkarıldığında, Pliyosen yaşlı çökelme havzalarının taban topofrafyasını kabaca belirlemek mümkün olmaktadır. Şekil 3?de görülen harita bu
yol-la elde edilmiştir ve haritadaki eıyükseklik eğrileri, Pli-yosen havzalarının taban topofrafyasinı yansıtmakta* dır, Yersel jeolojik ve jeomorfolojik veriler (Erol, 1973, D.S.I., 1976) ile ıenfinle|tirilmi§ olan bu harita» aynı zamanda Pliyosen çökellerinin altındaki aîskordans yü-zeyinin yapı-kontur haritası niteliğindedir,
îzopakların ve yapukonturların genel görünümü, Ankara ve Etimesgut-Batıkent havzalarının, birbirleri» ne dar bir boğazla bağlanmış iki ayrı bütünlük oluştur-tiukları izlenimini vermekterir, Başka bir deyişle, Pli-yosende Ankara ve Btimesgut-Batıkent havzalarının, Kutufun-Çimento FabrtkasuYenimahalle hattı boyunca uzanan bir paleosırt tarafından ayrılmıı oldukları
söy-lenebilir. Bu hat KD-GB doğrultusunda uzanmaktadır ve bölgedeki Mvnm eksenlerinin genel gidişi (Krol, 1954, J961) ile uyumludur, Yine Şekil 3>de, bu paleosırtm güney kesiminin Jura yağlı kireçtaglarından, kuzey kesimlerinin ise Miyosen yaşlı volkanitlerden oluştuğu görülmektedir,
SONUÇLAR ve TABOTŞMA
Ankara ve Btimesgut-Batıkent havzalarını doldu-ran Pliyosen ve Holosen ya|lı toprak zeminlere ilişkin izopak ve yapı-kontur haritaları oluşturulmuş, bu ha-ritalar üzerinde söıskonusu Will topraMarm kalınlık değişimi ve iki havzayı KD-GB doğrultusunda uza-r,arak ayıran bir paleosırttm varlıfı belirlenmiştir.
Bu paleosırtm jAnkara ve Etimesgut-Batıkent hav-zalarım keskin bir biçimde ayırdığı söylenemez, Çün-kü her İki havzayı da doldurmuş bulunan çökellerin jeo-mühendialik özellikleri önemli benzerlikler göster-mektedir (Ordemlr ve dif,, 1065; Kasapoflu, 1980, 1982; Kiper, .1983 a,b). Bununla birlikte, havzaları dolduran sökellerin özellikleri arasındaki kimi ayrılıkların, bu paleosırtm varlığı ile açıklanması mümkün olmaktadır, Örneğin Ankara havzasında akarsu ve göl çökelleri içi-Qe bulunurken (Kasapoğlu, 1980), Btimesgut-Batıkent havzasını dolduran Pliyosen gökelleri salt akargıı
mı özellikleri gösterirler (Kiper, İ93b), Havzaların bi-rinde gölsel çökellerint dif erinde akarın çökellerinin
olupnası, sözkonuıu paleosırtın varlığı ile açıklanabilir, Havzalar arasındaki ayrılıklardan biri de, Ankara hav-zasında hemen tümüyle kırmızı-kahverengı gorünümlü çökellerm egemen olmasına kar§m, Btimesgut»Batıkent havzasında kırmizi-kahverengi çekellerin yanı sıra, sa» rımsı bej ve gri renkli gökellerüı de yaygın olmasıdır. Brol ve dif, (İ980), sarımsı bej ve gri renkli
çökelle-ri 4(MBCUU Üyesi", kırmızı-ahverengi çökelleri ise
"Bal-gat Üyesi" olarak adlandırmışlardır, Etimesgut-Batı-kent havzasmda Macun Üyesi, Balgat Üyesi'nin altın-da yer almaktadır. Macun Üyesi'ne Ankara havzasınaltın-da rastlanmaz, Balgat Üyesi'nin her iki havrada yatay konumlu olmasına kar§m jBatıkent'deki Macun Üyesi gökelleri hafifçe efimlenmi§ durumdadır ve ayrıca yer yer tüf bantları içerirler, Paleontolojîk verilerin eksik-liğine kar§ın ^stratigrafik konumları itibariyle sarımsı bej ve gri renkli Macun Üyesi çökellerinin Alt Pliyo. senf kırmizi-kahverengi Balgat Üyesi çökellerinin ise
Üst Pliyosen ya§h oldukları söylenebilir. Bu durumda, Ankara ve Etimesgut-Batıkent havzalarmdaki çökelim sürecini afafıdakî gibi Özetlemek olasıdır.
Pliyosen ba§lannda Btİmeflgut»Batıkent havzası, Macun Üyesi olarak adlanan sarımsı bej ve gri renkli akarsu çökelleri ile dolmuıtur. Bu sırada Ankara kesimi, bir paleosırt ile Btimesgut-Batıkent havzasından ayrıl-mı§ durumdaydı ve belki de henüz bir çökelme çanağı özellifi kazanmamıitı, Orta Pliyosen'deki Radonik fazı hareketleri (Erol, 1961) ile Macun üyesi ef imlenmiş ve Ankara havzası bu a§amada bir çanak niteliği kazanmif-tır. Üst Pliyosen'de bu kez Ankara havzası kırmızı = kahverengi Balgat Üyesi çökelleri ile dolmaya
ba|lamı§-tır. Kırmizi-kahverengi görünümlü akarsu ve göl sökel-leri (Balgat Üyesi), Üst Pliyosen sonlarında, sözkonusu paleo^Eı dofrnrtan batıya doğru aşarak Etİmesgut»Ba-tıkent havzasının doğu kesimlerini de kaplamış, ve bu-ralardaki Macun üyesi çökellerini örtmüşlerdir, Pliyo-sen çökelleri ve sözkonusu paleosırt, PleyistoPliyo-sen'de böl-gesel yükselmeye bağlı olarak, genç akarsularla yarıl-mı§ ve afinma sekileri (Bkz, Şekil 3) olu|mu§tur. Bugün Ankara Çayı çevresinde yer alan alüvyonlar, yörenin en genç oluşumlarıdır,
DEĞİNİLEN BELGELER
Birand, A.? 1978, Ankara yöresi zeminleri ve jeoteknik
sorunlar- Yerbilimleri Açısından Ankara'nın So-runları Simpozyumu, Türkiye Jeol Kur, Yayını, 55-60,
D,S,t? 1975, Hatip Ovası hidrojeolojik etüt raporu: Jeo»
teknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi Ba|-kanlıfı Yayını, 40 s.
Frol, O,} 1954^ Ankara civarının jeolojisi hakkında
ra-por: M.IVA, Genel Müdürlüğü, Rapor If o: 2401, 28İ s,
Fırol, O,, 1961, Ankara bölgesinin tektonik gelişmesi: Türkiye Jeol, Kur, Bülteni, 7, 57-85,
Erol, O,, 1978? Ankara Şehrî Çevresinin Jeomorfolojik
Anabilimleri: AeÜ. Dil ve Tarih-Cogr, Fak,
Erol, Os, 1979, Türkiye'de Neojen ve Kuvaterner
a§ı-nim dönemleri, bu dönemlerin a§ımm yüzeyleri ile ya|it (kof elan) tortullara göre belîrİtnnıei! : Jeomorfoloji Dergisi, 9, 1-40,
Erol, Ö,, 1ÔS1» Neoteçtonie and geomorphological evolu-tion of Turkey: Z, Geomorp. N.F., Supplé-Br.
40, 103-211,
Erol, O., Yurdakul, E,, Algan Ü,, Gürel, N,, Hereee, E.-, Tekirli, E., Unsal, Y .ve Yüksel, M., 1980, Anka, ra Metropoliten Arazi Kullanım Haritası: M.T.A. Genel Müdürlüğü Raporu, 99 s,
Kasapof lu, KM,, 1980, Ankara Kenti Zeminlerinin Jeo « mühendislik Özellikleri- Doçentlik Tezi, H.Ü. Jeo-loji Mühendisliği Bölümü, Ankara, 206 s .
Kasapof lu, K,B,, 1982, Ankara kenti zeminlerinin jeo -mühendislik Özellikleri: Yerbilimleri, 9; 19-40. Kiper, O,B„ 198E a, Etİmesgut-Batıkent Yöresindeki Üst
Pliyosen Çökellerinin Jeo-mühendislik Özellikleri ve Konsolidasyonu: Doktora-Tezi, H,ÜS Jeoloji
Mühendisliği Bölümü, Ankara, 160 s.
Kiper, O3.? 1983 h} Btimesgut«Batıkent yöresindeki
Pliyosen çökellerinin jeo-mühendislik özellikleri: Yerbilimleri, 10, 59-70s
Ordemir, I., Alyanak, T, and Birand, A, 1965, Report on Ankara Clay: M.E.T.U. Faculty of Enginering Publ. noè 12, 27 p.
