KİTAPLAR ARASINDA
--- — ---
)
Sultan HmmM
d ü ş e r k e n
Y a za n : Haşan - Âii Yücel
Size bir taıih belgesi sunmuyorum; bu isimde bir romandan söz edece ğim. Beş, altı roman, iki piyes, ede biyat, tarih ve politika üstüne beş, altı eser yazmış, iraıısızcadan bayii çevirmeler yapmış Nahid Sırrı Örlk, bu defa tarihi bir konuyu bu kita bında işlemek İstemiş. Geçmiş olay ları yeniden kurup diriltme, edebiya tın yaratıcılığına ve hele hürriyetine sığınarak bir topluluğun belli bir dö nemindeki herhangi bir olguyu pen cere yapıp o dönemi okuyucular gö zünde yaşatmadır. Eski devirlerimiz için Namık Kemalin Cez.nisi, Harzrın- şahı bizde İlk örneklerden lir. Yakub Kadrinin Kiralık Konak, Hüküm Ge cesi, Ankarası, Tanzimattan başlaya rak kjaşrutiyetl ve İstiklâl Savaşile Cumhuriyet devrini açıklayan roman lardır.
Yaşanmış ve yaşanan devre yakın zamanlar İçin bu türlü romanlar, çe şidi! eğilimlerin, hattâ hükümlerin, hazan maksadlı ve bazarn da rama- mi’.e objektif yargılanmasını gösterir. Mithat Cemal merhumun Üç İstanbu- lu, siyasi renğinden ziyade örf ve âdet bakımından sosyal değeri olan başka bir örnektir. Halbuki Yakub Kadrininkilerde bütün, edebiyat ihti mamının arkasında hemen her za man siyasi bir görüşün, telkin edici, hattâ hüküm vermeye okuyanı zor layıcı bir karakteri vardır. Panorama sı ne kadar öyledir?
Nabid Sırrı, Sultan Hamid Dtişer- ken'de, tamamını yaşamadığı halde o çevrede çok tanıdığı bulunduğu İçin şahısları ve olayları hayclinde hayli değiştirerek bize alâka verici bir ro man sunmaya muvaffak olmuştur. Roman, Hürriyetin İlânına yol açan âsi müracaat! Aıbdüthamidin nasıl karşıladığını hikâye ile başlıyor. Bu sahne, biztm siyasi mizacımız bakı mından çok mühimdir. Padişah, Şemsi Paşanın katlinde,, ve «Osman Paşa adlı herifin hainlerle» birlik olu şundan İntikal ederek Rumelinde patta mış olan isyanı bastırmak için askeri kuvvet şevkini, bunlara da tam güvem olmaması yüzünden, doğru bulmu yor. Bunun üzerine Arab İzzet Paşa, Paşanın babası gene Abdülımecide gün görmüş bir Hayrı Efendinin Tan zimat! İlân etmesini, bu sayede günün gailelerinden kurtulmasını, bunlar geçtifcten sonra da «ahkâmını tatbik ettirip ettirmeme» niıı elinde üdu- ğunu nasıl tavsiye ettiğini naklediyor. Yazarımızın da müdafaa ettiği gibi Sultan Meçi d. taıızimat ahkâmına kasdi bir surette hiç bir zaman engel olmamıştır. Fakat bizzat Sultan Ha- midin Hayri Efendi usulüne riayetle otuz iki yıl, tek başına, devlet ve mil let mukadderine hükmettiğini roman cımız, nedense, bu sahnenin içinde, yeri geldiği halde söylemiyor.
Gerçek, böyle değil midir? Hürriyete ve Kanunu Esasinin ilânile Meşruti yete sadık kalacağı sözünü veren Pa dişah, Rus Harbinden ve Çırağan is yanından sonra bütün idareyi eline alarak ve ilk Meb'usan Meclisini son milli Meclis vaparak memleketi idare etmemiş midir? Nitekim hürriyet vaadüe gelen, sonuna kadar da na muslarım muhafaza ettikleri halde hürriyet sözünü tutamayıp Sıkı Y ö netimi Birinci Dünya Harbinden önce ve harb içinde sürdürüp götüren İtti- hadcılar da Hayri Efendi usulünü tatbik etmediler mi? Hürriyet vaadüe iktidara, gelmek, vukuatın akışından ilham alıp karşılaşılan güçlükleri ta- hane ederek babamızın dinine dön mek!. Nahid Sırrının romanından et tiğim en büyük istifade, bu tarzın «Hayri Efendi usulü» olduğunu öğren mektir.
gusu, romandan beklediğimiz edebî zevkten okuyanı mahrum ediyor, i Yazıya başlarken söylediğim gibi romanın, sosyal ve psikolojik reali-
j telerl hayal verici olarak yeniden I kurması imkânını, ancak tarihin va zifesi olarak tenkid yolunda kul lanmak, hakikat bakımından tehlikeli görünüyor. Bazı tarihî romanlarımı zın bu yönden roman nev’i itibarile zayıf kaldıkları kanaatindeyim. Bü yük tanıdığımız bir tarihî şahsiyete, ondan daha kuvvetli bir ruh kudre tine sahip olarak karşı koydurulan bir roman kahramanı gerçekte m ev cut muydu, değil miydi endişesile ha sıl olan tereddüd, insanı edebiyatın dışına çıkarmakta ve tarihin ortası na atmaktadır.
ı Edebiyatta, umumiyetle sanatta arman, yaratmadır. Sanat, tabiate ve cemiyete bir şey ilâve etmelidir. Tekra-, yaratma değildir. Tarih ol gularını ister olduğu gibi, ister u y durarak tekrarlama, yaratma olsa- maz ve olmayınca da sanata ve ede biyata giremez. Stenühal, gerek Kırm ızı ve Siyah’ta, gerek Parme Msnastırı’nda bu noktaya dikkat et
tiği • için birincide tarih vukuatını tekrarlamadan Napoleon’u örnek alan bir muhayyel şahsın orduda ve küisede ihtirasını nasıl duyurmağa uğraştığını anlatarak iki devri can- lfhdıımnga, İkincisinde Vaterlo mu harebesinin fecaatli cereyanı içeri sinde romanına aldığı kahramanı sa hihten yaşıyormuş gibi okuyucunun gözlerinde diriltmeğe muvaffak o l muştur. Roman, tarihi olabilir; fakat tarih o'amaz.
Ço’ ışkar ve değerli yazarımız N a hid Sırrının «Sultan Hamid» inde tarihin dozu bana daha rv>U, roma - nmkı daha az göründü. Böyle olma sına rağmen kitabı sonuna kadar o- kuyup bitilmeden elimden bıraka madın;. Geçmiş , günlerimizi -ki, o günlerin bir kısmı hâlâ geçmemiş tir-!- tahlil etmek, incelemek, dikka timizden uzak tutmamak, her ba kımdan faydalıdır. Mazisini halinde iaşıyaınıyenlaı-ın gözlerinde, geleceğe bakacak kuvvet zor bulunur. Fakat hu bakış' yaparken istifade edilecek vasıta ve âletleri ivi seçmek, seçtik ten sonra da iyi kullanmak lâzımdır.
Derhal söyleyeyim ki, romanın bel- 1 kemiği, anlattığım bu giriş değildir, i Kanunu Esasinin yeniden ilânına mü saade eden irade gelinceye kadar top lantı halinde bulunan Vükelâ Mecli sindeki Vezirlerden Şababeddin Paşa nı,, sabah olurken Rutnelihisarmda kâin yatışına vardığı zaman kendisini karşılayıp koluna giren kızı Nimet Hanım, bütün romanı avucu İçine alan en mühim şahsiyettir. Nimet Ha nım «açık pembe renkte bir elbise giymiş, uzun boylu, siyah aaçlı ve deniz rengi yeşil gözlü, yirmiyi geç
ilişe benzeye,, bir gene kızdı. Yüzü P?k güzel, sesi tatlı, fakat biraz hay ret verecek kadar kalındı.» Romanı ı hareket ettiren vak’a İse 1908 Meşru- ' tiyetinin ilânile ikbali sönen ihtiyar 1 Paşanın hayat ve servetini yeni ikti- j darın elinden kurta.rm» etrafında dö nen teşebbüsler ve olaylardır.
İlk dönüş, saray yakını bir paşanın oğluna verilmesi kararlaşmış olan Nimet Hanımın onunla yapılmış ni sanını bozmak olur. Sonra Serveti Fünun gazetesinde babası için yazıl mış bir suçlandırma yazısı dolayısile verilen cevabı bizzat alıp götürdüğü İttihatçı kurmay binbaşıya Nimet Hanımın müracaatı, yeni iktidar ile ilk teması sağlar. Bundan sonrası ise Nimet Hanım ve Şefik Bey münase beti ve sevgisi yolile Şahabeddin Paşanın âyan azalığına kadar yük selmesi şeklinde devam eder. A lt ta rafın. arzu eden okuyucularım, ı o - , mandan takip edebilirler.
Benim burada dokunmak istediğim
bir noktr. var. İtiraf edeyim ki, ro
man. bir tarih kitabı olsaydı daha emniyetle onu okuyabilirdik. R o manda o kadar ehemmiyetli tarih vakaları, hattâ asıl isimlerde anılmış tarihî şahsiyetler geçiyor ve onlara ; öyle sözler söyletiliyor ki, bunların j
anla ((kliği gibi olup olmadığı
kay-Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
