iSTANBUL ARMAGANI
1
Fetih ve Fatih
Aynbas1m
istanbul 1995~ ~
-~~
FATiH DEVRi
KANUNLA~TIRMA
HAREKETLERi
Abdi.ilkadir OZCAN*
Osmanh Beyligi, daha kurulu§ yillanndan itibaren bir hukuk devleti olmu§tur. Daha onceki !slam devletlerindeki gibi §er'! ve orfi hukukun yl.iri.irli.ikte oldugu bu devlette, "kanun" tabiriyle daha ziyade orfi hukuk kurallan kastedilirdi.
Bilindigi gibi, lsL1m §eriatma ters di.i§meyen orf her donemde varhgm1 ko-rumu§tur. Kanunname, idare usu!Une ve kamunun i§lerine clair di.izenlenip uy -gulanmak i.izere ilan edilen kanun kitab1 demektir. !slam! Turk devletlerinde XI. yi.izyildan beri kullamlan kanun tabiri, en yaygm ifadesini Osmanhlar'da bulmu§tur. islam hukuk\;ulan orfe dayah alan ve bi.iti.in mi.is!Umanlann ba§I sifatiyla "e m!ni'l-mi'l'min!n" veya hi.iki.imdar adma konulan bu hi.iki.imleri §er'! hi.iki.imlerden hep ayn tutmu§lar, boylece !slam devletlerinde "ahkam-1 §er'iyye" denilen §er'! hi.iki.imler ya-mncla "ahldm-1 orfiyye" ad1yla kanun! hi.iki.imler de yer ahm§t1f. Orf Ve adetleri farkh mi.isli.iman ve gayn mi'lslim bir\;Ok i.ilkeyi bi.inyesine alan Osmanh Devleti'nde orfi kanunlann onemi ve §i.imuli.i \;Ok artmi§tlr.
Osmanhlar'da orfi hukukun uygulam§1 Osman Gazi zamamnda ba§lam1§tlr. Orhan Bey doneminde idari, asker! ve adll alanlarda bir\;ok mi.iessesenin temeli aulmi§, fakat beyligin te§kilat1 ve \;Ok uluslu devlet haline gelmesi I. Murad ve Y1l-dmm Bayezid zamanlannda olmu§tur. Ankara Sava91 yenilgisiyle ba§layan Fetret Devri'nclen sonra <;elebi Mehmed ve II. Murad'm gayretleriyle tekrar toparlanan devlet ger\;ek temellerine istanbul Fatihi II. Mehmed zamanmcla oturtulmu§tur.
Atalan zamanmcla uygulanan kanunlan ilk defa Fatih Sultan Mehmed kitap h a-linde toplatmi§, bu hi.iki.imlere ilavelerde bulunmu§ ve yeni kanunlar \;Ikartmi§tlr. A§ag1da Fatih devri kanunnamelerinden soz eclilecektir.
A- UMUMi KANUNNAMELER
1. KANUNNAME-i AL-i OSMAN: Devletin te§kilat ve mi.iesseselerinde yi.iz-• Prof. Dr., Mimar Sinan Dniversitesi, Fen-Edebiyat Fakultesi.
154 Abdlilkadir OZCAN y!llarca ylirurltikte ka!tnt§ ve birka\; defa yaytmlanmt§ bu eserin son zamanlarda ta-mammm uydurma veya bir ktsmmm sonradan Fatih'e izafe edildigi yolunda go -rti§ler ileri
s(i
rlilm(i~
~11ak
la birlikt
~
1 bu iddialar taraftmtzdan kuvvetli delillerle \;ii-rlit(ilmtt~ ve kanunname daha eski ve diizgiin bir nushastyla kar§!la§tmlarak ger\;ekler gt_in yuzune \;tkanlmt§ttr. 2
Kanunname-i Al-i Osman'm ba§ ktsmmdaki, "bu kanunname atam ve dedem kanunudur ve benim dahi kanunumdur" ifadesi, eserin kaynaklan hakkmda a\;tk · bilgi vermektedir. Bu ifadeden, Kanunname'nin, kurulu§Lmdan beri Osmanh D ev-leti'nde y(irtirltikte olup o zamana kadar tedvin edilmemi§ kurallann der-lenmesinden meydana geldigi anla§!lmaktadtr. Ancak Kanunname'yi Fatih'in ag -zmdan kaleme alan Ni§anct Leyszacle Mehmed b. Mustafa'run, "Kostantaniyye fethi m(ieyesser olclukta, sab!ld ecclacl-t izamlan zamanmcla olan kavanin-i mazbC!ta de f-ter olunmaytp, eksik olan yerlerin dahi kendileri re'y-i munir-i velayet-te'sirleri ile tekmil buyurup ... " clemesinclen anla§!lcltgt gibi, ba§ta lstanbul'un fethi olmak uzere i.ilkenin htzla geni§lemesiyle devletin aldtgt yeni §ekilden dolayt, Kanunname'nin Fatih tarafmclan ikmal eclildigi anla§tlmaktadtr. Bununla birlikte bu te§kilat ka-nunnamesi, pacli§ah tarafmdan \;tkanlan emirlerin tamammt i\;ine almadtgt gibi, bu htiklimlerin ne zaman vaz olundugu hakkmda da herhangi bir a\;tk!tk yoktur. C,::e-§itli vesilelerle degi~ik zamanlarcla \;tkarttlan ve Dlvan-1 Hi.imayun'da kaytth bu-lunan huklimlerin ni§anct tarafmclan tanzimiyle olu§an bu kanun mecmuasmm, bunlan uygulayacak devlet gorevlilerine bir kolay!tk saglama amacm1 ta§tdtgt an -la~tlmaktadtr Nitekim Reisi.ilkuttap Bosnah Htiseyin Efendi'nin (b. 1644), Ka-nunname'nin bir ntishasmt Dlvan-t Htimayun'da gorcliigtinti belittmesi bu ka-naatimizi kuvvetlenclirmektedir.
Anaclolu Selc;;uklu Devleti'nin idari te§kilatmm mirasc;,:tst olup, ktsmen tlhan!t ve Memltikler'in tesirinde kalmt~ olan Osman!t Devleti'nin Fatih Sultan Mehmed'e kadar gelen m(iesseselerinin te§kilatmt da veren Kanunname-i Al-i Osman'm, aym zamancla bu devletlerin clevlet gelenegini yansltttgt da soylenebilir.
Kanunname'nin tertip sebebi, donemin ni§anctsmm onsozunden anla§lidtgt gibi, buyi_ik ve te§kilatlt bir clevlete dbnti§en Devlet-i Aliyye'deki ytiri.irli.ikteki ku-rallan yazth hale getirme ltizumudur. Kanunname'nin tertip tarihinin ise Fatih'in son veziriazamt Karamani Mehmed Pa§a zamam, yani 1477 ytlmdan az soma ola-bilecegi, ancak bazt ipuc;;lanndan mecmuanm II. Bayezid devrinde c(iz'i bir tadilat gec;,:ircligi anla§!lmaktadtr. 3
Tertip edildigi zamana gore olcluk\;a gee;; tarihlerde istinsah edilmi§ ni.ishalan gi.in(imlize ula§an Kanunname-i Al-i Osman, muhteva baktmmdan sistemsiz olup, te§kilat ve te§rifat kurallan ic;; ic;;e girmi§ vaziyettedir. Saray hizmetlilerinin de devlet te§kilatt ic;;incle gosterilmesi, Osman!t idaresinin mahiyetiyle ilgili bir husus olup, sa-rayla hliklimetin birbirini tamamlamast, yani yliksek dereceli devlet gorevlilerini sa
-Abdiilkadir OZCAN
!
eserin son zamanlardata-izafe edildigi yolunda go -tzdan kuvvetli delillerle <; i.i-i.ishastyla kar§tla§tmlarak
anunname atam ve dedem
kaynaklan hakkmda a<;tk . ·undan beri Osmanh
Dev-dilmemi§ kurallann der -~anunname'yi Fatih'in
ag-~'nm, "Kostantaniyye fethi an kavanin-i mazbOta d ef-11lin!r-i velayet-te'sirleri iJe nbul'un fethi olmak uzere dolayt, Kanunname'nin a birlikte bu te§kilat
ka-mt ir;:ine almad1g1 gibi, bu ugi bir ar;:tkhk yoktur. <;;:e
-Hi.imayun'da kaytth
bu-bu kanun mecmuasmm
lama amacmt ta§1d1g1 a
n
~
fendi'nin Co. 1644), K
a-lgi.inu belirtmesi bu k
a-il olup, ktsmen !lhanh ve Fatih Sultan Mehmed'e
!me-i Al-i Osman'm, aym enebilir.
bnsozunden anla§tld1g1 ye'deki yliri.irli.ikteki
ku-tip tarihinin ise Fatih'in 7 yllmdan az sonra ola-:levrinde cuz'i bir tadilat
tinsah edilmi§ ni.ishalan
unmclan sistemsiz olup, tizmetlilerinin de devlet ilgili bir husus olup,
sa-i devlet gorevlilerini sa
-Fatih Devrinde Kanunla~ttrma Hareketleri 155
rayclan yeti§me clev~irmelerin getirilmesiyle, daha a<;tk ifade etmek gerekirse mer-keziyet<;iligin o donemcleki ach alan Kul Sistemi ile izah edilebi!ir4.
Fatih'in bu te~ki!at ve te§rifat kanunnamesi Li<; boli.imclen olu~maktadtr. Bun-larclan birincisi, devlet ileri gelenlerinin protokoldeki yerlerine, pacli§aha dogmdan kimlerin arzda bulunabilecegine ve kadllann derecelerine; ikincisi saltanat (clevlet) i~lerinin cli.izenine, yani Divan ve Hasocla te§kilatma, sarayda <;ah§anlann
bay-ramla~ma torenlerine; i.ir;:i.inci.i boli.im ise su<;lar ve cezalan ile makam sahiplerinin gelirlerine aynhm~ttr. Son klsunda aynca Osmanh himayesindeki gayn muslim d ev-letlerin verecekleri ytlhk vergiler ile clevlet gorevlileri ve hanedan mensuplanna
clair elkab ornekleri bulunmaktadtr. Kanunname'nin onemli ozelliklerinden biri de
Leyszade'nin onsozi.inde, "herkes mi.isteficl olmak i<;in 1stllah u ibarattan feragat olunmu~tur" §eklinde ifacle ettigi gibi, sade bir i.islupla yazt!mt§ olmastdtr. Ger-c.ekten bizzat Fatih'in agzmdan kaleme alman eserin metni olduk<;a a<;tk olup, XV. yi.izyli Osmanh Ti.irk<;esinin ozelliklerini yansttmaktadtr.
"Evlacl-1 kiramun neslen ba'de neslin bununla ami! olalar" §eklindeki ifa-clesinden Fatih'in, .kenclisinclen sonra gelecek pacli§ahlann bu kanunu uy-gulamalanm istedigi; ancak clevlet ileri gelenlerinin mertebelerine aynlan ilk bo-li.imi.in sonunclaki, "bu kadar ahval-i saltanat nizam verildi, §imden soma gelen evlacl-1 kiramundan claha tslahma sa'y etsinler" ifadesinden, bu hususta kat1 bir tutum ir;:incle olmadtgmt, toplattJgt ve yapt1g1 kanunlann zamana gore cle-gi§tirilebilecegini kabul etmesi onun hukuk anlayt§l111 yansttmaktadJr.
Bu kanunnfunenin uzerincle en <;ok clurulan ve tartt§malar yaplian maclclesi ~uphesiz, "Her kimseye evlachmdan saltanat mi.iyesser ola, kannda§lann nizam-1 alem ir;:in kat! etmek mi.inasibclir. Ekser-i ulema dahi tecviz etmi§dir. Amnia ami! olalar" ~eklincle ifade edileniclir.
Saltanatm intikali hususuncla kesin bir kaicle olmayan Osmanhlar'da tahta ci.i!Cts ilk zamanlarda vasiyet ve devlet ileri gelenlerinin bir §ehzadede ittifaktyla, zamanla
ise ni.ifuzu artan yeni<;erilerin arzusuyla olmu§tur. Ancak claha I. Muracl'dan itibaren
Osmanh pacli§ahlan ya karcle§leriyle ya da ogullanyla ugra§mak zomnda
kal-mt§larcltr. Ezci.imle I. Murad, kenclisine kar§J saltanat clavasma kalkt§an karde§leri Ibrahim ve Halil ile, Bizans 1mparatomnun oglu Anclronikos'la birlq ip kenclisine isyan eden oglu Savo Bey'i clevletin ve halkm selameti i<;in olcli.irtmi.i§ti.ir. Babasmm
Kosova'da bir Strp tarafmdan §ehid edilmesinden sonra tahta ge<;en Ytldmm Ba-yezicl, heni.:tz neticesi kesin belli olmamt§ sava§m sonucunu etkileyebilecek <;ok
kri-tik bir zamanda <;tkabilecek saltanat kavgasm1 onlemek ir;:in vezirlerin ittifaktyla, bir rivayete gore isyan haztrhgt i<;indeki karde§i Yakup <;;:elebi'yi oldi.irtmek zomnda kalmt§tJr. Hoca Sadeddin Efencli ile Bosnah Hi.iseyin Efendi bu meseleyi anlattrken, "el-fitne e§edcli.in mine'l-katl", yani fitne oldi.irmekten daha koti.i sonu<;lar dogumr (Kur'an, Bakara, 191) ayetini delil getirmekte ve <;tkacak kan§tkhklardan bir top
-156 Abdi.ilkadir OZCAN lumun, bir devletin, hatta islam aleminin zarar gorecegini beli1tmektedirler.
Ku-rulu~ clevri kan§1kl!klannm en bi.iyugli §iiphesiz Ankara Sava~1 sonunda Y1lclmm'm
Timur'a yenilip 6lmesinden sonra pkm1§tlr. Osmanh tarihlerinde Fetret Devri diye
ger:;:en ve 1402-1413 y11lan arasm1 kapsayan bu donemcle §ehzacleler clevleti to-parlamak ir:;:in birbirleriyle k1yas1ya r:;:arp1§1111§lar ve sonunda Ulke birligini <::elebi Mehmed saglamay1 ba~anm~tlr. Kendisini eski Tlirk t6resinden aynlmakla itham
eden Timurlu hi.iklimdan ~ahruh'a bu Osmanh padi~ahmm verdigi cevap m
a-nidard1r. <::elebi Mehmed cevabmda, atalanmn zorluklan tecri.ibeyle hallettiklerini, iki padi~ahm bir Ulkede bannamayacagm1, 6zellikle etraflanndaki dli~manlann
claima f1rsat kollamakta olcluklanru beli1tmi~tir. 5
<::elebi Mehmed'in bu s6zlerinden, Osmanogullan'nm a1t1k, iilii;; sisteminin hakim oldugu Orta-Asya t6resinden aynlarak hakimiyetin bollinmezligi ilkesine da-yah islam! gelenegi benimseclikleri anla§1lmaktacltr. II. Murad da saltanat idcliasma
kalk1~an amcas1 Mustafa <::elebi ile klir:;:uk karclqi Mustafa'y1 6lclli1tmek zonmda kahm~t1r.
tstanbul'un fethinden sonra hakimiyet-i mutlaka prensibinclen hareketle i.il-kenin bollinmezligi ilkesini kesin olarak benimseyen II. Mehmecl nizam-1 alem ir:;:in
karde~ katli meselesini kanunla§tmm~t1r.
Kanunname'ye yap1lan itirazlann ba§hca sebebi de bu maddenin varhgmclan
kaynaldanm1~t1r. !tiraz edenlerin en buylik dayanag1 ise ba§ka kanunnamelercle bu meseleye clair kaytt bulunmamas1 ve Fatih Kanunnamesi'nin yakm zamanlara kadar tek nlishasmm bilinmesi idi. Halbuki son zamanlarcla eserin daha eski ve mutena bir nC1shas1run bulunmas1, bu konuclaki ~lipheleri izale etmi§tir. Hezarfen Hi.iseyin
Efendi'nin Telhfsii'l-heyan adh umum! kanunnamesinin sonundaki Fatih Kanunamesi nlishasmda bu macldenin olmay1§1, XVII. yi.izy1l ba~lanndan itibaren
saltanatm intikali hususundaki zihniyet degi~ikligi ve §ehzadelerin sancaga g6 n-clerilme yerine saraycla bir oclaya kapat1lmas1yla izah edilebilir.
Kald1 ki, birr:;:ok Osmanh kronigincle bu madcleyle ilgili ipur:;:lan bu-lunmaktad1r. Kanunname'nin toparlanmasmcla bliylik rolli olan Veziriazam Ka-raman! Mehmecl Pa§a aym zamanda bir Osmanh tarihi yazand1r. Yakup <::e -lebi'nin olcli.irlilmesi meselesini anlat1rken, "Dogru dli§iinenlere gizli olmayacag1
gibi Yakup <;:elebi aclh karcle§inin ya§amasmcla biiylik k6tuli.ikler vard1. Sultan
onun vi.icudunu kalcltrttl. <;:Cmkli zarC!retler yap1lmayacak §eyleri yaptmr. Boy-lelikle atalarclan kalan i.ilke, bir rak!bin clii§manhg1 ve aykmhg1 olmaks1zm c6mert
ve yt_ice sultamn elinde kalcl1" s6zleri6 aym zamanda d6nemin buyuk ule-masmdan alan bu veziri3.zamm karde~ katli hlikmlinli benimsemi§ ve Ka-nunname'ye koydurmu~ oldugunun delilidir. XVI. ylizydda ya§am1§ ~eyhulislam
Hoca Sadeddin Efendi ile Kazasker Bostanzacle Yahya Efencli de eserlerincle Fatih'in klir:;:uk karde§i ~ehzade Ahmecl'in 6ldliri.ilmesi haclisesinin "nizam-1 alem"
Fa ir:;:i 111 til §E t8 z;
g
r:;:: y d s rAbdlilkadir OZCAN
sonunda YJ!dmm'm Fetret Devri diye devleti ta
-\ilke birligini (:elebi aynlmakla itham
verdigi cevap ma -hallettiklerini, · di.i§manlann
Fatih Devrinde Kanunla§tmna Hareketleri 157
i<;:in yapilc!Jgml belirtmeleri, yine bu maddenin Fatih zamanlnda kanulmu§ a l-mas1yla izah edilebilir7
Fatih Sultan Mehmecl de bu madde ile Osmanh ci.i!Gs sistemine bir a<;:1khk ge-tirmemi§, bUti.in cligerlerini katlettirmesinin mi.inasip alacagm1 belirtmi§tir. (:i.inki.i,
~ehzadelerden birinin hi.ikUmdar almas1yla cligerlerinin rekabeti sana ermemekte, taht i.izerindeki veraset hakki clevam etmekte, devlet ileri gelenlerinin bir :;jeh-zadeye teveccllhi.i, tahtta aturan me§ru hi.iki.imdann bahtm1 her an cle-gi§tirebilmekteycli. Bu cia i.ilkede bi.iyllk kan§ikhklara sebep almakta, clevleti par-<;:alamakta ve sanu<;:ta halk macldi-manevi zarara ugramakta, di.i§manlar ise bundan yararlanmakta idi. Fetret Devri kan§1khklan ile babas1 II. Murad clevrinin alaylanndan clers alan Fatih, bu nevi vak'alan koki.inden kesmek i<;:in saltanatm intikali me-selesinde, "Cemiyetin selameti i<;:in fe1t feda eclilir" prensibine dayanarak Ka-nunname'sine karcle§ katli macldesini kaydurmu§tur. Fatih Sultan Mehmed'i buna zorlayan sebeplerin ba§!J.i.da, Kanunname'de belirtildigi gibi, nizam-1 alemi yani c!Unya di.izenini ve halkm refahm1 saglama cli.i§llncesi gelir. Bilindigi gibi Osmanh Devleti !slham devletlerinin en bi.iyllgi.i ve en uzun omi.irli.isi.icli.ir. lslamm Slgmag1,
a]emin Slgmagl anJam]anna geJen "lslam-penah, alem-penah" Slfatlanyla nitelenen Osmanh pacli§ahlan ise nizam-1 alemin en bi.iyllk garantisiydi. Devletin kurucusu Osman Bey'in, aglu Orban Gazi'ye ettigi vasiyette veciz ifadesini bulan i'la-y1 ke-limetullah yani Allah aclm1 yi.iceltme, !slam dinini yayma arzusu Orhan'm §ahsmda bllti.in Osmanh pacli§ahlanna soylenmi§ gibidir. Bu kutsal gayenin ger<;:ekle§mesi ise i.ilkecle birlil< ve beraberligin bulunmasma baghyclL Halbuki daha kurulu§ clevrinin taht kavgalan i.ilke bi.inyesincle clerin yaralar a<;:ITil§, memleket par<;:alanml§tl. Devletin ikinci kurucusu kabul edilen, i.ilkenin selameti i<;:in "karcle§ler arasmcla akrabahk yak-tur" prensibiyle hareket eclerek karcle§lik cluygulanm bir tarafa b1rakan ve k ar-cle§lerini be1taraf eden (:elebi Mehmecl'in bu faaliyetlerini saltanat h1rs1yla izah etmek ml'nnkLin clegildir. $ayet Osmanhlar LilLi§ sistemiyle i.ilkeyi payla§salarcl1, bunclan en <;:ak kimlerin yararlanacagm1 Grek<;:e yaz1lm1§ bir ananim Tarih'in me<;:hul mi.iellifi a<;:iklik getirmekteclir. Bilinmeyen mLiellif Yildmm Bayezid'in oli.imi.inclen sanraki ka-fl§ikhk cloneminclen yeterince yararlanamayan Bizanshlar'1 §idcletle su<;:lamaktad!r.
!stanbul'u fethetmekle !slam Peygamberi'nin mlljcleli ovgi.isi.ine mazhar alan II. Mehmecl'in tek gayesinin ise Allah'm nzasm1 tahsil ve i'la-y1 kelimetullah aldugunu
<;:agcla§l yerli ve yabanCI bi.itl'm tarih<;:iler a<;:1k<;:a belirtmekteclirler8
Kanunname-i Al-i Osman, tdris-i Bitlis!, Gelibalulu Mustafa Ali, Tevkii Ab-durrahman Pa§a gibi, Osmanh Devleti'nin te§kilat1 ve te§rifat!yla ilgili eserler yazan mLiellifler \.izerinde derin tesirler yapml§ ve yllzy1llarca yi.iri.irli.ikte kahm§ bir eser-clir. BLiy\.ik Tlirk hllki.imclan Fatih Sultan Mehmecl devri kanunla§tmna h a-reketlerinin gLizel bir ornegi alan bu kanunnamenin kar§lla§tlrmah ne§ri Ab-cltilkaclir Ozcan tarafmclan yapilm!§9 ve ilim aleminin istifadesine sunulmu§tUr.
Abdi.ilkadir OZCAN 158
2. KANUN-I PADi~AHi: 1488'de istinsah edilmi~ olup bir nushas1 gunumuze
ula~an
bu kanunname 95 sayfad1r ve dart fas1ldanolu~maktad1r.
Bilinen tek nus-has! Viyana Milll Kl.ituphanesi'ndedir. Eserin ilk i..ic;: fash ceza hukukuna dairdir. Bunlardan birincisinde zina ve namusa dair i§lenen suc;:lar ve cezalanndan; ikinci fas1lda kavga, davli§ ve kat! suc;:lan ve cezalanndan; Lic;:Lincu fas1lda ic;:ki, hJrsJzl!k, yalan ve iftira suc;:lan ve cezalanndan bahsedilmekte, dardi..incli fas1lda ise reayadan alman vergiler, gi..imruk gelirleri ve timar duzenine dair hlikumler bulunmaktad1r.ilk defa Friedrich Kraelitz tarafmdan 1921'de yayunlanan Kanun-z
Padi~ahf
1943'te Orner Llitfi Barkan tarafmdan XV ve XVI. Aszrlarda Osmanlzjm-paratorlugunda Ziraf Ekonominin Hukukf ve Malf Esaslan. I. Kanunlar, ic;:inde (s.
387-395) ve son olarak da Ahmed Akglincluz tarafmclan Osmanlz Kanunnameleri ic;:incle (I, 347 vel.) ne§redilmi~tir.
3. KANUN-I KiTABET-i MEMLEKET: Buglinki..i ifaclesiyle tam bir tapu kanunu alan bu kanunname sadece Osmanh Devleti'nin elegit, belki de cli..inyanm ilk tapu-tahrir (kadastro) kanunudur.
Ba~hca
azelligi, admdan da anla§1lacag1 uzere ulke topraklannm nas1l yaz1lacagma clair hliki..imleri ihtiva etmesiclir. Hangi y1l tedvin edildigi belli olmamakla birlikte, eskidenberi uygulanmakta alan kurallann Fatih Sultan Mehmed zamamnda bir defter halinde topland1g1 anla~1lmaktad!r. Kanun-z Kitabet-i Memleket'in glinlimi..ize ikisi Topkap1 Saray1 Muzesi, biri istanbul Dni-versitesi, biri de Paris Milli Klitliphanesi'ncle olmak uzere dart nushas1 ula§ffil§tlr. Kanunnamede fethedilen yerlerin nufusu ile topraklann durumu, muharrir-i memalik veya ilyaz1cl ile defter emini denilen resm! garevliler tarafmdan defterlere nas1l yaz1lacagl belirtilmektedir114. iHTiSAB KANUNNAMESi: thtisab, Osmanh Devleti'nde klsmen belediye te§-kilatl demektir. Kanunnamede esnafm ahm-sat1m i§lerinde a§mhga kac;:mamalan ve hayvan derilerinin delinmeden yi..izi..ilmesinin geregi ifade edildikten sonra, et fi-yatlanmn narh1 verilmektedir.
Ba~
klsmmdaki ifadeden muhtesiblere verilmek Lizere hazu-!ancl1gl anla§1lan bu kanunnamenin gcmlimi..ize be§ nlishas1 intikal et-mi§tir. Bunlardan biri Atlf Efencli Ki..iti..iphanesi'nde, ikisi Topkap1 Saray1 Muzesi Ku-ti..iphanesi'nde, birisi istanbul Dniversitesi Kutuphanesi'nde ve sonuncusu Paris Milli Ki..ituphanesi'nde bulunmaktad1r125. GUMRUK KANUNNAMESi: 1481 y1lmda duzenlenmi§ alan bu kanunnamede mi..islumanlardan, zimm!lerden ve harb! kefereden almacak gumruk vergileri be-lirtilmi§tir. Kanunnamenin bilinen tek ntishas1 Paris Milli Kutuphanesi'ndedir. Gi..im-ruk Kanunnamesi Turkc;:e ve Frans1zca olarak yayunlanml§tlr.13
6. DARPHANE KANUNNAMESi: Bilinen yegane nushas1 Paris Milli Ku-ti..iphanesi'ncle bulunan bu kanunnamede sikke darb1 meselesine ac;:1khk ge-tirilmi§tir. Kanunnamede istanbul d1§mda nerelerde darphane bulunacag1 ve 100 dirhem
gi_imi..i~ten
kac;: akc;:e kesilecegi belirtilmektedir14Abcli.ilkadir OZCAN
bir nushast gi.inlimi.ize
. Bilinen tek ni.i s-ve cezalanndan; ikinci
fas!lda i\=ki, htrstzhk, . fas!lda ise reayadan
bulunmaktadtr.
Kanunnameleri
Fatih Devrincle Kanunla~tlrma Hareketleri 159
Fatih Sultan Mehmed devrinde bu ~ekilde tettip edilmi~ kanunnamelerden ba$ka hususl zi.imre, i~ ve bblgelere ait ferman §eklinde pkanlmt§, yasakname de -nilen kanunlann varhgt da bilinmektedir. II. Bayezid zamanmda derlenen
Ka-nunname-i Sultan£ ber-miiceh-i 6r:Fi Osman£ aclh kanun mecmuast, \=Ogu Fatih zamanmcla verilmi§ yasaknameleri ihtiva etmekteclir15
B- SANCAK KANUNNAMELERi
<;:ok geni§ bir alana yay!lan Osmanh Devleti bir\=ok eyalete, eyaletler de san-caklara aynhnt§tlr. Dolaytstyla clili, clini, orf ve acletleri birbirinclen farkh bir\=Ok kavmi bi.inyesincle banncltrmt§ttr. Osmanh Devleti gibi iclarl ve mall mevzularcla bolgelere gore hukuk sisteminin uygulancltgt Ulkeler mozayiginde gene! bir ta§ra te§kilatt ve iclare kanunu tertiplemek \=Ok zorclur. Gen:;ekten Macaristan'da,
Acla-lar'da, Mtstr'da, Azerbaycan'cla veya dogu vilayetlerinde uygulanan usul ve adetler birbirinclen \=Ok farkhchr. Bundan clolayt her yerin farkh kanunlan vardu· ve bunlar ilgili devlet dairelerinin elindeki defterlerde kaytthcltr. Bu yi.izlerce kanunnamenin birle§tigi yegane nokta, bir Kanun-1 Esasl hlikmi.indeki Kur'an'a ters dli§meme ke y-fiyetidir. Hususl defter kanunnameleri de denilen bu sancak kanunnameleri esas
olarak tahrir defterlerinin ba§ lmmmda muhafaza edilmi§tir. Tqekkul tarzlan ise
gayet agtr Ol111U§, ozellikle idar! ve mall a[an[arcla herhangi bir sistemin toptan k a-bullenilmesi, nazarl-dlnl bazt esaslann uygulamaya konulmast gibi bir tedvin ha-reketi gori.ilmemekteclir. Amlan sahada son zamanlara kadar araziye gore hukuk dagm!ldtgt ve teami.iller ~eklinde geli§en bir hukuk nizamt anlayt§t hakim olmu§tur. Buna bagh olarak da devletin te~ekki.il ettigi yerlere, Ulkelere ait eski orf ve adetler de ~er'-i §erlfe aykm olmamak kaycltyla Osmanhlar zamanmcla haztrlanmt§ k a-nunnamelercle yer alabilmi§tir.
Akkoyunlu, Dulkadtrlt, Mtstr, Arap, Acem gibi daha once de islam hukukunun cari oldugu Lilkelercleki kanunlar ise ya hemen aynen benimsenmi§ veya "bid'at-1 seyyie" denilen ktstmlan lagv edilerek kabullenilmi§tir. Pek \=Ok trk ve kavmin yi.iz-ytllarca refah ic;;incle ya§amasmm strn her halde bu olsa gerektir. Fatih Sultan Meh -med zamamnda yaptlan fetihlerle devlet \=Ok geni§lemi§ ve dart eyalete aynlmt§ttr. Bunlar Rumeli, Anadolu, Karaman ile Sivas, Tokat ve Amasya'yt ic;;ine alan Rum eyaletleridir. Her eyalete birc;;ok sancak bagltydt. i§te bu sancaklarla ilgili olarak Fatih doneminde pek c;;ok yasakname ve kanunname haztrlamru§ olup16, bu fa-aliyetler de Fatih devri kanunla§ttrma hareketlerinin ta§radaki yanktlandtr.
160 Abdi.ilkadir OZCAN
NOTLAR:
1- Ali Hinunet Berki, istanbul'un Be~yuziincii Fetih Ytldoniimtl Miinasebetiyle Buyuk Turk Jhik!lmdart istanbul Fatihi Sultan Mehmed Han ve Adalet Hayatt, lstanbul1953, s. 142 vd;
Kon-rad Dilger, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hc!{zeremoniells im 15 und 16. jahrhundert, Mi.inchen 1967, s. 34 vd.
2-Abdi.ilkadir 6zcan, "Fatih'in Te§kilat Kanunnamesi ve Nizam-I Alem l\;in Karde§ Katli M e-selesi", istanbul Oniversitesi Edebiyat rakiiltesi Tarih Dergisi, say1 33, s. 7 vd.
3-Halillnalok, "Osmanh Hukukuna Giri§. Orfi-Sultanl Hukuk ve Fatih'in Kanunlan", Ankara Universitesi Siyasal Bilgiler rakiiltesi Dergisi (1958), XIII/2, s. 112.
4-Aym makale, s. 113.
5-Feridun Bey, Miin~eata's-Selc/.tfn, lstanbul1274, I, 151.
6- Osmanlt Sultan/em Tarihi (terci.ime: Ibrahim Hakk1 Konyal1), Istanbul 1949 (Osmanh Ta-rihleri serisi i<;;inde), s. 347.
7- Hoca Sadeddin, Tdctt't-Tevarfh, Istanbul 1279, II, 407; Bostanzade Yahya, Tarih-i Saf (Duru Tarih), Istanbul 1978 s. 63.
8- A§Ik Pa9azade, Tevarfh-i Al-i Osman (ne§reden: Alll3ey), Istanbul 1332, s. 159-160.
9- Abdi.ilkaclir 6zcan, acli gec;:en makale; Ahmet Akgi.indi.iz, Osmanlt Kanunndmeleri, l s-tanbul1990, s. 317 vd.
10- Friedrich von Kraelitz, Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte, Wien 1921, s. 13-48; Barkan, aym eser, s. 387-395; Akgi.indi.iz, aym eser, s. 347 vel.
11- Akgi.indi.iz, ayn1 eser, s. 368-373.
12-Aym eser, s. 378-379.
13-Robert Anhegger-Halil lnalCJk, Kanunndme-i Sultdnf ber-Muceb-i Orj~i Osnu/.nf, Ankara
1956, s. 78-79; Akgi.indLiZ, aym eser, s. 381-382.
14- AkgLindi.iz, ayn1 eser, s. 384.
15- Barkan, "Kanunname", islam Ansiklopedisi.
